اقتاۋ قالاسىنداعى بىلتىردان بەرى «الەۋمەتتىك جاتاقحانا» كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى اتالاتىن، ياعني بۇرىنعى «ورالمانداردى بەيىمدەۋ جانە ىقپالداستىرۋ ورتالىعىندا» 2011 جىلدان بەرى تۇرىپ جاتقان يران، اۋعانستان، مونعوليا، تۇركىمەنستان، وزبەكستان، رەسەيدەن كەلگەن ورالماندار 2017 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ بۇل مەكەن-جايدا تۇرۋ مەرزىمىنىڭ 2012 جىلى ءوتىپ كەتكەنى تۋرالى سوت الدى حابارلاماسىن الا باستاعان.

«حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭعا سىلتەمە جاسالعان بۇل ەسكەرتپەدە «قازاقستان ازاماتتىعىن العان كۇننەن، ياعني ورالمان مارتەبەسىنىڭ مەرزىمى بىتكەن كۇننەن» باستاپ جاتاقحانادا تۇرۋ قۇقىعى توقتاتىلاتىنى باياندالعان. جاتاقحانا باسشىسىنىڭ سوتقا جولداعان تالاپ ارىزى نەگىزىندە ورالماندارعا قاتىستى «زاڭسىز تۇرعىنداردى جاتاقحانادان شىعارۋ جانە مەملەكەتكە كەلتىرگەن زالالدى ءوندىرۋ تۋرالى» سوت پروسەسى اقتاۋ قالالىق №2 سوتىندا قازان ايىنىن بەرى جالعاسىپ كەلەدى.

«كەلگەن جاعىمىزعا قايتاتىن شىعارمىز»

جاس سوتباسى مۇستافا بەيكي مەن مەحرناز تابناي دا 2011 جىلدىڭ ساۋىرىندە ماڭعىستاۋعا يراننىڭ گورگان قالسىنان كوشىپ كەلگەن. ولار وزدەرىمەن بىرگە كەلگەن باسقا 24 ادام ءتارىزدى «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىمەن قونىس اۋدارعاندارىن، ءبىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن مەملەكەت ۋادە ەتكەن يگىلىكتەردىڭ بىردە-بىرىنە قولدارى جەتپەگەندەرىن» ايتادى.

يراندىق ورالمانداردىڭ سوزىنشە، «قازاقستاننان كەلگەن ۇكىمەت وكىلى ولاردى گورگان قالاسىنداعى مەشىتكە جيناپ، ەلگە شاقىرعان». يراندىق قازاقتار سول جولى وزدەرىنە ايتىلعانداي، «اتاجۇرتقا ورالسا قولداۋ جاسالاتىنىنا، جۇمىسپەن قامتىلىپ، باسپانا بەرىلەتىنىنە سەنگەن سوڭ ۇدەرە كوشتىك» دەيدى.

«نۇرلى كوش» بولىپ كەلدىك قوي، سەگىز سەميا، 2011 جىلى. وتىرعان ءۇيىمىز بولماسا، باسقا جاردەم كورگەنىمىز جوق. ءبىر جەرگە بارساق قينالامىز. ەشقانداي زاڭ دا، جازۋ دا بىلمەيىز. وقىپ-جازا الماعان سوڭ، زاڭ تۇسىنبەگەن سوڭ نە پايداسى بار؟ ءبىر جەرگە بارىپ، مىنانى تولتىرىپ بەرە عوي دەسەڭ، بەتىڭە قاراپ تۇرادى. يراندا كومەك سۇراساڭ الدىڭا جۇگىرىپ ءبارىن ىستەپ بەرەتىن ەدى، - دەيدى مەحرناز.

36 جاستاعى مەحرناز تابناي قازاقستانعا كەلگەندە ءبىر عانا قىزدارى بولعاندارىن، ماڭعىستاۋعا كەلگەن سوڭ تاعى ەكى قىزدارى دۇنيەگە كەلگەنىن ايتادى. سەگىز جاستاعى ۇلكەندەرى ءقازىر 2-سىنىپتا وقىسا، ورتانشىلارى - دايىندىق توبىندا، ال كىشىسى «ءالى ۇشكە كەلمەگەن». مەحرناز تابنايدىڭ ءوزى گورگان قالاسىنداعى تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتى تامامداعان IT مامانى. جۇبايى مۇستافا - قۇرىلىس شەبەرى، دانەكەرلەۋشى. بۇل وتباسىنان 2016 جىلدان بەرى تولەنبەگەن كوممۋنالدىق قارىز رەتىندە 319 مىڭ 167 تەڭگە تولەۋ تالاپ ەتىلىپ وتىر. قاراشانىڭ 8-ىندەگى سوتتا مۇستافا بەيكي بۇل تالاپپەن مۇلدە كەلىسپەيتىنىن مالىمدەگەن بولاتىن. ال ونىڭ جۇبايى مەحرناز تابناي:

- قولىمىزعا تيگەنى - تەك وسى ءۇي. بۇدان شىعارسا، كەرى كەتۋدەن باسقا امالىمىز قالمايدى. سەبەبى كۇيەۋىم دە جۇمىسسىز. ول وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن نەسيەگە كولىك العان. سونى ازەر تولەپ جۇرگەندە بۇل اقشانى تولەي المايتىنىمىز انىق،- دەيدى.

مەحرناز تابنايدىڭ سوزىنشە، «يراندىق قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى جۇمىسسىز. ەگەر باسپاناسىز قالسا، ءبارىنىڭ يرانعا كەتۋدەن باسقا جولدارى قالمايدى». ونىڭ بۇل ءسوزىن يراننان كەلگەن ءابدىراحمان بابىق پەن ءنوسراتبيبى قازاق تا قوشتايدى.

«كۇلكى قىلادى»

ال قاراقالپاقستاننان كەلگەن كابار اجيۋايەۆ «مەملەكەتتەن ورالمان رەتىندە ەشبىر جاردەم كورمەگەن سوڭ، وسى باسپانانى وزدەرىنە مۇلىك رەتىندە بەرىلگەن دەپ سانايتىنىن» ايتتى.

- جىل سايىن «بوسات تا بوسات»، شارشادىق ەندى شىنىن ايتقاندا. وبلىس اكىمىنە ارىز جازىپ، باسپانامىزدى زاڭداستىرىپ بەرۋدى وتىنگەنىمىزگە ايعا جۋىقتادى، جاۋاپ جوق. قازاقستانعا كەلۋ ءۇشىن قاعاز جيناۋدىڭ الەگى دە بىزگە وڭاي بولعان جوق. پودەمنىي كومەك، كۆوتا، جەر تەلىمى بەرىلمەدى. سونى ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەت وسى ءۇيدى بىزگە مۇلىك ەسەبىندە بەرگەن دەپ ويلايمىن، - دەدى ول ازاتتىققا.

ءبىراق ول قايتا كوشۋدى نامىس كورەدى. كابار «بالالارىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كەرى كەتە المايتىنىن، بارسا ەندىگى قازاق بولۋدان قالاتىنىن» ايتتى.

- ءبىز كەرى كەتە المايمىز. سەبەبى ونداعى قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ قالدى. ۇلتتىعىمىزدان ايىرىلۋعا شاق تۇرمىز كەرى بارساق. ونىڭ ۇستىنە ول جەردەگىلەر دە ءبىزدىڭ قازاقستانعا كەلىپ قينالىپ جۇرگەنىمىزدى ەستىپ العان. بارساق «ءالى سونداي بولىپ جۇرسىڭدەر مە» دەپ كۇلكى قىلادى،- دەپ قىنجىلدى ول.

كابار اجيۋايەۆتىڭ سوزىنشە، ونىمەن بىرگە سوتقا تارتىلعان جەتى ورالمان وتباسى دا وزدەرىنىڭ «جاتاقحانادا زاڭسىز وتىرعاندارىن مويىنداۋدان باس تارتقان». ولاردان دا 2016-2017 جىلدارى كورسەتىلگەن كوممۋنالدىق قىزمەتتەر ءۇشىن 300 مىڭنان 800 مىڭ تەڭگەگە دەيىن قارىز وتەۋ تالاپ ەتىلىپ وتىر.

بيلىك وكىلىنىڭ ءۋاجى

ماڭعىستاۋ وبلىسى اكىمدىگىنە قارايتىن «الەۋمەتتىك جاتاقحانا» مەملەكەتتىك مەكەمەسى ديرەكتورى ناسىرەددين قوجىربايەۆ ورالمانداردىڭ «جاتاقحانانى وزدەرىنە مۇلىك رەتىندە بەرىلگەن دەپ سانايتىنىمەن» مۇلدە كەلىسپەيدى. ونىڭ سوزىنشە، شەتەلدەن كەلگەن ورالماندار التى ايدان سوڭ بۇل جەردى بوساتۋعا مىندەتتى، ولارعا كەزىندە ءتۇرلى كومەكتەر بەرىلگەن.

-بيۋدجەتتەن شىققان قارجى ءتيىمدى پايدالانۋى كەرەك. گوسوبەسپەچەنيە دەگەن تەك پرەزيدەنتتە عوي، باسقا ادامدا گوسوبەسپەچەنيە جوق قوي، كەلىسەسىز بە سوعان؟ سوندىقتان التى اي دەپ مەرزىم قويىلعان. سول ۋاقىت ىشىندە ول ادام كىرىگىپ، ىقپالداسىپ، پاتەرىن الىپ، مەملەكەتتىڭ ناعىز ازاماتى ەسەبىندە ءوزىنىڭ كۇنىن ءوزى كورىپ كەتۋى كەرەك. ولارعا كەزىندە كۆوتاسى بار، باسقاسى بار، كومەكتەر بولعان، - دەيدى ديرەكتور.

ول تالاي جىلدان بەرى داۋ بولىپ كەلە جاتقان بۇل ماسەلەنى وبلىس اكىمدىگىندە قۇرىلعان ارنايى كوميسسيا «ءار وتباسىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن زەرتتەپ، جەكە شەشەتىنىن» ايتتى. «قىس بىتپەي ەشكىمنىڭ جاتاقحانادان شىعارىلمايتىنىن» ەسكەرتكەن ول:

- جاتاقحانا عوي بۇل، كوشى-قون مينيسترلىگىنىڭ بولىمشەسى ەمەس. مەن قايدان بىلەمىن ورالمانداردىڭ نەگە قامتاماسىز ەتىلمەيتىنىن. ولار التى اي ەمەس، بەس جىل تۇردى. ەندى نە، ارى قاراي تۇرا بەرۋى كەرەك پە؟ – دەيدى.

ازاتتىق ءتىلشىسىنىڭ «نەگە ولاردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن زاڭسىز تۇرعانىن بەس- التى جىل وتكەن سوڭ ەسكە الىپ وتىرسىزدار؟» دەگەن ساۋالىنا ول:

- نەگە ولاي دەپ سۇرايسىز؟ مەن زاڭ اياسىندا جۇمىس ىستەپ وتىرعان اداممىن. ءسىز ششەپەتيلنىي سۇراق قويىپ، تىلىمنەن تارتپاي- اق قويىڭىز، پايداسى جوق ونىڭ، - دەپ جاۋاپ قاتتى. ناسىرەددين قوجىربايەۆتىڭ سوزىنشە، ورتالىقتان شىعۋ تۋرالى كەي ورالماندارعا 2014 جىلى شىققان سوت شەشىمى دە بولعان. ول بيىل ورىندالعان.

ازاتتىق ءتىلشىسى ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ جۇمىسپەن قامتۋدى ۇيلەستىرۋ جانە الەۋمەتتىك باعدارلامالار باسقارماسىنىڭ باستىعى زۆيرا ەسبەرگەنوۆانىڭ ءۋاجىن بىلۋگە تىرىسقان ەدى. ءبىراق تەلەفون ارقىلى حابارلاسقان تىلشىگە شەنەۋنىكتىڭ ءوزى دە، قابىلداۋ بولمەسىندەگى حاتشىسى دا «جينالىستا ەكەنىن» ايتۋمەن بولدى. ال ماڭعىستاۋ وبلىسى بويىنشا ەڭبەك، الەۋمەتتىك قورعاۋ جانە كوشى-قون دەپارتامەنتىنىڭ تەلەفون تۇتقاسىن ەشكىم كوتەرمەدى.

«زاڭدا انىق جازىلعان»

ازاتتىق ءتىلشىسى جەرگىلىكتى بيلىك پەن ورالماندار اراسىنداعى داۋعا قاتىستى كولدەنەڭ ساراپشىنىڭ دا پىكىرىن سۇراپ كورگەن ەدى. ورالماندار ماسەلەسىمەن اينالىساتىن قوعامدىق بەلسەندى اۋىت مۇقيبەك «جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ تالابى زاڭدى» دەپ ەسەپتەيتىنىن، ويتكەنى، «بەيىمدەۋ ورتالىقتارىندا قانشا ۋاقىت تۇرۋ ماسەلەسىن انىقتاۋ جەرگىلىكتى بيلىك قۇزىرىنا بەرىلگەنىن» ايتادى.

-جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ تالابى زاڭدى. كوشى-قون زاڭىنىڭ 24 جانە 26-باپتارىندا انىق جازىلعان. زاڭدا بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا بوساتىپ بەرۋگە ورالماندار مىندەتتى. ولار ول جەردە ءومىر باقي وتىرۋى ءتيىس ەمەس. كوش توقتاعان جوق قوي. ول جەردە تۇرۋ مۇمكىندىگىن باسقا اعايىندار دا پايدالانۋى كەرەك. ۋاقىتشا تۇراتىن جەرلەردىڭ كولەمى دە شەكتەۋلى. بۇل جەردە ەكىنشى ءبىر اڭگىمە بار، بۇل اعايىندار 2011 جىلى كەلسە، ەندىگى جەردە ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورۋى كەرەك. تۇرعىن ءۇي باسقارماسىنا بارىپ، جەردىڭ، ءۇيدىڭ كەزەگىنە تۇرىپ، بانك ارقىلى نەسيەلەرگە بەرىپ، باسپانالارىن جاساپ الۋى كەرەك ەدى، - دەيدى ول.

اۋىت مۇقيبەك قازىرگىدەي سوت بولىپ، شۋ شىعىپ جاتۋىنا «ەكى جاقتى دا»، ياعني جەرگىلىكتى بيلىكتى دە، ورالمانداردى دا ايىپتايدى.

- ورالماندارعا زاڭ مەن قۇقىقتارىن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جەتىسپەيدى. زاڭ ءوزى اتقارىلا قالمايدى. جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ اتقارۋ جاعى جەتپەي جاتىر. ەكىنشى جاعىنان ورالمانداردىڭ ءوزى دە ۇمتىلۋى كەرەك. بۇل جەردە زاڭدىق ساۋاتتىڭ تومەندىگى بولىپ تۇر. ەكى جاقتان دا، - دەيدى قوعامدىق بەلسەندى.

قازاقستاننىڭ كوشى-قون تۋرالى زاڭىندا ورالمانداردى بەيىمدەۋ جانە ۋاقىتشا ورنالاستىرۋ ورتالىقتارى قىزمەتىن ايماقتارداعى جەرگىلىكتى بيلىك ۇيىمداستىراتىنى جازىلعان. وندا ورالمانداردىڭ «تۇرعىن ءۇيى بولماعان كەزدە بەيىمدەۋ نە ۋاقىتشا ورنالاستىرۋ ورتالىقتارىندا ءبىر جىلدان اسپايتىن مەرزىمگە تىركەلۋگە قۇقىعى بار» ەكەنى كورسەتىلگەن. ودان بولەك، ورالمانداردىڭ «ۋاكىلەتتى ورگان بەلگىلەگەن كەزەڭ اياقتالعاننان كەيىن بەرىلگەن ءۇي-جايدى بوساتۋعا مىندەتتى» ەكەنى دە ەسكەرتىلەدى.

زاڭدا ورالماندارعا وتەۋسىز جەڭىلدىك رەتىندە «جەكە شارۋاشىلىعىن جۇرگiزۋ، باعباندىقپەن اينالىسۋ، ساياجاي قۇرىلىسى ءۇشiن اۋىلداردان جەر ۋچاسكەلەرi بەرiلەتىنى» عانا جازىلعان. ال باسپانا ماسەلەسىنە قاتىستى «تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا يپوتەكالىق قارىز الۋ قۇقىعى بەرىلەتىنى» كورسەتىلگەن.

اقتاۋ قالاسىنداعى 2010 جىلى سالىنعان «ورالمانداردى بەيىمدەۋ جانە ىقپالداستىرۋ ورتالىعى» 2016 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان باستاپ اتى وزگەرىپ، «الەۋمەتتىك جاتاقحانا» كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەگە اينالعان. ونىڭ تىكەلەي قۇرىلتايشىسى بولىپ ماڭعىستاۋ وبلىستىق اكىمدىگى سانالادى. 200 وتباسىنا ارنالعان بۇل مەكەنجايدا سوڭعى مالىمەت بويىنشا 139 ورالمان وتباسى، ياعني 675 ادام تۇرىپ جاتىر. ولاردىڭ كوپشىلىگى وزبەكستان مەن تۇركىمەنستاننان كەلگەن ەتنيكالىق قازاقتار.

ءسانيا تويكەن