بۇگىن، 15 قاراشا — قازاقستان ۇلتتىق ۆاليۋتاسىنىڭ كۇنى. 1992 جىلدىڭ 27 تامىزى كۇنى ۇلتتىق بانك تەڭگە كۋپيۋراسىنىڭ ۇلگىلەرىن بەكىتتى. ەرتەسىنە قازاق ۆاليۋتاسىن ومىرگە كەلتىرگەن سۋرەتشىلەر تيمۋر سۇلەيمەنوۆ، مەڭدىباي الين، اعىمسالى دۇزەلحانوۆ، قايروللا ابجالەلوۆتەر انگلياعا اتتاندى. 1992 جىلى تەڭگە ديزاينىنداعى پورترەتتەر بەكىتىلدى. تەڭگە ۇلىبريتانياداداعى «حارريسون جانە ونىڭ ۇلدارى» دەپ اتالاتىن اعىلشىن كومپانيالارىنىڭ بىرىندە باسىلىپ شىقتى. 1993 جىلدىڭ 12 قاراشاسى كۇنى ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ۇلتتىق ۆاليۋتا ەنگىزۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويدى.

اينالىمعا ەنگەن 15 قاراشا كۇنى 1 تەڭگە 500 سومعا بەكىتىلدى. دوللار بولسا 4،75 تەڭگە بولىپ بەكىتىلدى. قازاقستاننىڭ ءتول تەڭگەسى 24 جىلدا قۇنىن 70 ەسە جوعالتتى. ۇلتتىق ۆاليۋتامىز قۋات الا الماي، قۇلدىرادى. بۇعان نە سەبەپ؟ قازاق ەكونوميكاسى قاي دەڭگەيدە؟ بانكتەر مەن حالىقتىڭ قالتاسىنىڭ اراسىنداعى بالانس قانداي؟ وسى ساۋالدار توڭىرەگىندە Qamshy.kz ءتىلشىسى ق ر ۇلتتىق بانكىنە رەسمي ساۋال جولداعان ەدى.  

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قارايعى تەڭگەنىڭ نىعايۋى مەن قۇلدىراۋ تۋرالى جانە 2015 جىلعى ديەۆالۆاسيادان كەيىنگە تەڭگەنىڭ جاي-كۇيى تۋرالى نە دەيسىزدەر؟

1998-1999 جىلدارى مۇنايدىڭ جانە ءتۇستى مەتالداردىڭ الەمدىك باعالارىنىڭ قولايسىز قالىپتاسقان كونيۋنكتۋراسىنىڭ، سونداي-اق قازاقستاننىڭ ساۋدا ارىپتەس-ەلدەرى ۇلتتىق ۆاليۋتالارىنىڭ ايتارلىقتاي ديەۆالۆاسياسىنىڭ ناتيجەسىندە تەڭگە ناقتى كورسەتكىش بويىنشا ايتارلىقتاي نىعايدى. بۇل قازاقستاندىق تاۋارلاردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن تومەندەتتى جانە ەكونوميكانىڭ ءوسۋ قارقىنىنا تەرىس اسەر ەتتى. ەل ەكونوميكاسىنا كەلتىرىلەتىن تەرىس سالداردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن 1999 جىلعى 5 ساۋىردەن باستاپ قازاقستان ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ ەركىن وزگەرمەلى ايىرباستاۋ باعامى رەجيمىنە كوشتى. سونىڭ ناتيجەسىندە ىشكى ۆاليۋتا نارىعىندا شەتەل ۆاليۋتاسىنىڭ ۇسىنىسى ۇلعايدى، بۇل ۆاليۋتا نارىعىنىڭ جانە قارجى  نارىعىنىڭ تۇراقتانۋىنا ىقپال ەتتى.

ماكروەكونوميكالىق ورتا قازاقستاندا 2000 – 2006 جىلدار  ارالىعىنداعى كەزەڭدە قولايلى ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلاردىڭ اسەرىمەن  دامىدى. ۆاليۋتالىق ساياساتتى جۇرگىزگەن كەزدە تەڭگەنىڭ وزگەرمەلى ايىرباستاۋ  باعامىنىڭ رەجيمى ساقتالدى، ونى قالىپتاستىرۋ ىشكى ۆاليۋتا نارىعىنداعى  سۇرانىس پەن ۇسىنىسقا بايلانىستى بولجاندى. نەگىزگى ەكسپورتتىق تاۋارلارعا  باعانىڭ ءوسۋى، سونداي-اق بانكتەردىڭ سىرتقى قارىز الۋىنىڭ ۇلعايۋى سالدارىنان شەتەل ۆاليۋتاسىنىڭ ايتارلىقتاي اعىنى تەڭگەنىڭ 2002 جىلدان باستاپ نىعايۋىنا ىقپال ەتتى.

قازاقستان ەكسپورتىنىڭ شيكىزات تاۋارلارىنىڭ الەمدىك باعالارىنىڭ  قۇلدىراۋ ناتيجەسىندە ەلدىڭ تولەم بالانسى ناشارلادى، تەڭگەنىڭ ايىرباستاۋ  باعامىنا قىسىم كۇشەيدى

2007 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قازاقستانداعى  ماكروەكونوميكالىق جاعدايدىڭ دامۋى الەمدىك قارجىلىق داعدارىس اياسىندا  ورىن الدى، ول كەيىننەن ەكونوميكالىق داعدارىسقا اۋىستى. الەمدىك ەكونوميكانىڭ ءوسۋ قارقىندارىنىڭ باياۋلاۋى، سونداي-اق الدىڭعى جىلدارى  جيناقتالعان قازاقستان ەكونوميكاسىنداعى جۇيەلىك پروبلەمالاردىڭ  شيەلەنىسۋى بارلىق سەكتورلاردا دامۋ سەرپىنىنىڭ باياۋلاۋىنا اكەلدى. قازاقستان ەكسپورتىنىڭ شيكىزات تاۋارلارىنىڭ الەمدىك باعالارىنىڭ  قۇلدىراۋ ناتيجەسىندە ەلدىڭ تولەم بالانسى ناشارلادى، تەڭگەنىڭ ايىرباستاۋ  باعامىنا قىسىم كۇشەيدى. 2008 جىلدىڭ 2-جارتجىلدىعىندا جانە 2009 جىلدىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ نەگىزگى ساۋدا  ارىپتەستەرى ءوز ۆاليۋتالارىنىڭ ديەۆالۆاسياسىن جۇرگىزدى. التىنۆاليۋتا  رەزەرۆتەرىن جانە وتاندىق وندىرۋشىلەر تاۋارلارىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن  ساقتاۋ ماقساتىندا قازاقستاندا تەڭگەنىڭ ديەۆالۆاسياسى جۇرگىزىلدى. 2009 جىلعى اقپاندا ايىرباستاۋ باعامىنىڭ ءدالىزى ءبىر اقش دوللارى ءۇشىن ±3% 150 تەڭگە دەڭگەيىندە بەلگىلەندى. بۇل ديەۆالۆاسيالىق كۇتۋلەردى تومەندەتۋگە، تولەم بالانسىنىڭ جاي-كۇيىن جاقسارتۋعا جانە التىنۆاليۋتا رەزەرۆتەرىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى.

2014 جىلى الەمدىك ەكونوميكالىق احۋالعا دامۋشى ەلدەردەن دامىعان ەلدەرگە كاپيتالدىڭ اكەتىلۋىنە سەبەپشى بولعان اقش-تا، قارجى سەكتورىن قولداۋ بويىنشا داعدارىسقا قارسى باعدارلامالاردىڭ قىسقارۋى ەلەۋلى ىقپال ەتتى. دامۋشى ەلدەر ۆاليۋتالارىنىڭ كوپشىلىگى قۇنسىزداندى نەمەسە باعامنىڭ تومەندەۋ ءۇردىسىن كورسەتتى. تەڭگەنىڭ قايتا باعالانعان ناقتى ايىرباستاۋ باعامى باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى تومەندەتۋگە جانە قازاقستاندىق ەكسپورتەرلەر ءۇشىن سىرتقى ساۋدا تالاپتارىنىڭ ناشارلاۋىنا اكەلدى. ناتيجەسىندە قازاقستان ەكونوميكاسىندا ديەۆالۆاسيالىق كۇتۋلەر كۇشەيدى، الىپساتارلىق وپەراسيالاردىڭ كولەمى ءوستى. وسىعان بايلانىستى، ۇلتتىق  بانك 2014 جىلعى 11 اقپاننان باستاپ ايىرباستاۋ باعامىن بۇرىنعى دەڭگەيدە  ۇستاپ تۇرۋدان باستارتۋ، ۆاليۋتالىق وكتەمدىكتەر كولەمدەرىن تومەندەتۋ جانە  تەڭگەنىڭ ايىرباستاۋ باعامىن قالىپتاستىرۋ پروسەسىنە ارالاسۋدى قىسقارتۋ  شەشىمىن قابىلدادى. جاڭا باعام ءبىر اقش دوللارى ءۇشىن 185 تەڭگە (±) 3 تەڭگە دەڭگەيىندە قالىپتاستى.

ەركىن قۇبىلمالى ايىرباس باعامى جىلدام جانە سىرتقى سوققىلارعا دەر كەزىندە ارەكەت ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى

مۇناي جانە باسقا دا شيكىزات تاۋارلارىنا باعانىڭ ەداۋىر تومەندەۋى، قازاقستاننىڭ نەگىزگى ساۋدا ارىپتەس ەلدەرىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتالارىنىڭ قۇلدىراۋى، سونداي-اق نارىقتىڭ اقش دوللارىن نىعايتۋ بويىنشا كۇتۋلەرى سياقتى ۇزاقمەرزىمدى سيپاتتاعى سىرتقى كۇيزەلىستەردىڭ ءوسۋى  جاعدايلارىندا، 2015 جىلعى 20 تامىزدان باستاپ تەڭگەنىڭ ەركىن وزگەرمەلى ايىرباستاۋ باعامىنىڭ رەجىمىن ەنگىزۋ جانە ينفلياسيالىق تارگەتتەۋ ساياساتىنا ءوتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. وسى جاعدايلاردا ۇلتتىق ۆاليۋتا باعامى نارىقتىق ىشكى جانە سىرتقى، ەڭ الدىمەن الەمدىك مۇناي باعاسى جانە  ساۋدا ارىپتەس-ەلدەردىڭ ۆاليۋتا باعامدارى، فاكتورلاردىڭ ىقپالىمەن قالىپتاسادى. قولدانىستاعى ەركىن قۇبىلمالى ايىرباس باعامى رەجيمى فۋندامەنتالدى فاكتورلارعا جىلدام جانە سىرتقى سوققىلارعا دەر كەزىندە ارەكەت ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزگەننەن باستاپ تەڭگەنىڭ شەتەل ۆاليۋتالارعا ايىرباس باعامى كوبىنەسە تياناقتالعان ۆاليۋتا باعامى رەجيمى شەگىندە انىقتالدى. ۇلتتىق بانك تۇراقسىزدانۋعا اكەلەتىن اۋىتقۋلاردى شەكتەۋ ءۇشىن ۆاليۋتالىق ينتەرۆەنسيالاردى وتكىزەتىن. الايدا تەڭگەنىڭ ايىرباس باعامىن تۇراقتى ەتۋگە ارنالعان باعامدىق ساياسات ەكونوميكاداعى تەڭگەرىمسىزدىككە اكەلىپ سوقتى.  وسىعان بايلانىستى ۇلتتىق بانك 2015 جىلعى 20 تامىزدا تەڭگەنىڭ وزگەرمەلى ايىرماس باعامى رەجىمىنە اۋىسۋىن جاريالادى.  وسى رەجىمگە سايكەس تەڭگەنىڭ ايىرباس باعامى كۇندەلىكتى وزگەرىپ، ۆاليۋتا نارىعىنداعى سۇرانىس پەن ۇسىنىسقا نەگىزدەنىپ، ىشكى جانە سىرتقى ىرگەلى فاكتورلاردىڭ اسەرىنە بايلانىستى قالىپتاسادى. تەڭگە باعامىنىڭ كۇندەلىكتى اۋىتقۋلارى نارىقتاعى جاعدايعا سايكەس بولۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، تەڭگەنىڭ ايىرباس باعامىنىڭ جاساندى، بەينەلى جانە ايتارلىقتاي وزگەرىستەردى جاساۋ قاجەتتىلىكسىزدىگى وتاندىق ەكسپورتتاۋشىلاردىڭ باسەكەلەستىككە قابىلەتىن قولدايدى.

 قازاقستان قولما-قول تولەمگە قاراعاندا كارتوچكالىق تولەمدى كوبىرەك قولدانادى 20،4%/79،6%

 قازاقستانداعى حالىقتى4 اقشا اينالىمىنىڭ قولما قول جانە كارتالىق ۇلەسى قانداي؟  

 2017 جىلعى قاڭتار مەن قىركۇيەك ارالىعىندا قازاقستان ەميتەنتتەرىنىڭ تولەم كارتوچكالارىن پايدالانا وتىرىپ جۇرگىزىلگەن وپەراسيالاردىڭ كولەمى 9،6 ترلن. تەڭگە سوماعا جەتىپ، 323،7 ملن. ترانزاكسيانى قۇرادى (2016 جىلعى ۇقساس كەزەڭمەن سالىستىرعاندا ترانزاكسيا سانى 36،2%-عا، ال سوماسى – 29،1%-عا ۇلعايدى). ولاردىڭ ىشىندە قولما-قول اقشاسىز وپەراسيالاردىڭ ۇلەسى 47،0% جانە جالپى سوماسىنان 20،4% قۇراسا (152،1 ملن.ترانزاكسيا جانە سايكەسىنشە 1 965،5 ترلن. تەڭگە)، تولەم كارتوچكالارىن پايدالانىپ اقشا شەشىپ الۋ وپەراسيالارىنىڭ ۇلەسى سايكەسىنشە 53،0% (171،6 ملن. ترانزاكسيا) جانە 79،6% (7 663،3 ترلن. تەڭگە).

 قازاقستان ەميتەنتتەرىنىڭ تولەم كارتوچكالارىن پايدالانا وتىرىپ وپەراسيالارداعى قولما-قول اقشاسىز تولەمدەردىڭ سەرپىنى % كورسەتكىشتە

تولەم كارتوچكالارىن پايدالانا وتىرىپ جاسالعان قولما-قول اقشاسىز وپەراسيالاردىڭ سانى مەن سوماسى 2014 جىلدان باستاپ قارقىندى ءوسىپ كەلە جاتقاندىعىن كورەمىز: 2016 جىلدىڭ ۇقساس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا تولەمدەردىڭ سانى 80،7%-عا، ال سوماسى 75،0%-عا ۇلعايعان.

زاماناۋي تولەم كارتوچكالارى ارقىلى قولما-قول اقشاسىز تولەمدەردىڭ تەندەنسيالارىنا سايكەس قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ينتەرنەت پەن موبيلدىك بانكينگ جۇيەسى ارقىلى جۇرگىزىلگەن تولەمدەردىڭ ءوسۋى قولما-قول اقشاسىز تولەمدەردىڭ ءوسۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى بولىپ كەلەدى. سونىمەن قوسا جالپى تولەم كارتوچكالارىن پايدالانۋ ارقىلى جۇرگىزىلگەن قولما-قول اقشاسىز تولەمدەردىڭ كورسەتكىشىنەن 38،7% جانە سوماسى بويىنشا 36،4% قۇرايدى.

2017 جىلعى قاڭتار-قىركۇيەك ارالىعىندا  ينتەرنەت/ءموبيلدى بانكينگ ارقىلى تولەم كارتوچكالارىن پايدالانا وتىرىپ، 715،7 ملرد. تەڭگە سوماعا 58،9 ملن. وپەراسيا جاسالدى. 2016 جىلعى جىلدىق كورسەتكىشتەرمەن سالىستىرعاندا اتالعان وپەراسيالاردىڭ سانى مەن سوماسى 51،9%-عا جانە تيىسىنشە 78،9%-عا ۇلعايدى.

 ۇلتتىق قور $89،3 ميللليارد

قازاقستاننىڭ التىن رەزەرۆى قانشالىق؟ 

 2017 جىلعى قىركۇيەكتە ۇلتتىق بانكتىڭ جالپى حالىقارالىق رەزەرۆتەرى 32،2 ملرد. اقش دوللارىن قۇرادى. ۇلتتىق قوردىڭ شەتەل ۆاليۋتاسىنداعى اكتيۆتەرىن (57،1 ملرد. اقش دوللارى) قوسا العاندا، 2017 جىلعى قىركۇيەكتىڭ سوڭىندا ەلدىڭ حالىقارالىق رەزەرۆتەرى تۇتاستاي العاندا 89،3 ملرد. اقش دوللارىن كولەمىن قۇرادى.

 2017 جىلعى 1 شىلدەدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى بورىشى $167،9 ميلليارد

 قازىرگى  كۇنى  قازاقستاننىڭ  سىرتقى  قارىزى  قانشالىق سوممانى  قۇرايدى؟ قارىزداردىڭ پايىزدىق ۇلەسى قالاي؟ قازاقستان قارىز بولعان مەملەكەتتەر مەن الپاۋىت كومپانيالار نەمەسە شەتەلدىك بانكتەر؟

 2017 جىلعى 1 شىلدەدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى بورىشى 167،9 ملرد. اقش دولل. بولدى،  ونىڭ  7،9% نەمەسە 13،2 ملرد. اقش دولل. – مەملەكەتتىك سەكتوردىڭ سىرتقى بورىشى، 3،7% نەمەسە  6،2 ملرد. اقش دولل. –  «بانكتەر» سەكتورىنىڭ سىرتقى بورىشى، 25،2% نەمەسە 42،4 ملرد. اقش دولل. – تىكەلەي ينۆەستيسيالارعا بايلانىستى ەمەس «باسقا سەكتورلاردىڭ» بەرەشەگى. قالعان 63،2% نەمەسە 106،1 ملرد. اقش دولل. وسى سەكتوردىڭ فيرماارالىق بەرەشەگىنە تيەسىلى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى بورىشىنىڭ ىجو-گە قاتىناسى 2017 جىلعى 1 شىلدەدەگى جاعداي بويىنشا 112،4% بولدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بارلىق سىرتقى بورىشىنىڭ 67% كەلەتىن قازاقستاننىڭ كرەديتور-ەلدەرىنىڭ ءبىرىنشى بەستىگىنە نيدەرلاند، ۇلىبريتانيا، اقش، جۇڭگو، فرانسيا سياقتى ەلدەر كىرەدى.

شەتەل بانكتەرى الدىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى بورىشى 14،3 ملرد. اقش دوللارى بولدى. سىرتقى بورىشتىڭ بارىنشا جان-جاقتى قۇرىلىمى بەيرەزيدەنت-كرەديتورلار جانە رەزيدەنت-قارىز الۋشىلار سەكتورلارى بويىنشا بولگەندە 1-كەستەدە بەرىلدى.

 1-كەستە. بەيرەزيدەنت كرەديتورلار جانە بەيرەزيدەنت قارىز الۋشىلار سەكتورلارى بويىنشا قازاقستاننىڭ سىرتقى بورىشى (ملن. اقش دوللارى)

***

«قامشى» ءتىلشىسى بۇعان قوسا ۇلتتىق بانكتەن حالىقتىڭ ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرگە سالىمىنىڭ جانە قارىزىنىڭ پايىزدىق كورسەتكىشىن،  قازاقستان حالقىنىڭ دەپوزيتتىق ۇلەسى مەن كرەديتتىك بەرەشەگىنىڭ بالانسى قاي دەڭگەيدە ەكەنىن سۇراعان. بۇعان قرۇب-نىڭ ينتەرنەت-رەسۋرسىندا قارجىلىق قىزمەتتەردى بارلىق تۇتىنۋشىلارعا قولجەتىمدى ("ستاتيستيكا" ءبولىمىن، "قارجى سەكتورىنىڭ كورسەتكىشتەرى" شاعىن ءبولىمىن، بانك سەكتورىن قاراڭىز) سىلتەمەنى بەردى.

2017 جىلدىڭ قازان ايىنداعى قازاقستانداعى بانكارالىق دەپوزيت ۇلتتىق ۆاليۋتادا 5 842 985،3 ملن.تەڭگە، شەتەل ۆاليۋتاسىندا 4 669،5 ملن.USD. ال، بەرىلگەن كرەديت كولەمى ۇلتتىق ۆاليۋتادا 126،3 ملن.تەڭگە، شەتەل ۆاليۋتاسىندا 10،5 ملن.USD.  الايدا كرەديتتىك پايىز ۇلتتىق ۆاليۋتادا 8،5 بولىپ كورىنسە، دەپوزيت پايىزى جوعارى 9،26. حالىقتىق سالىم 2017 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنداعى كورسەتكىش بويىنشا 8 213 030،  تامىز ايىنداعى حالىقتىڭ تۇتىنۋشىلىق كرەديتى 2 804 209. سالىستىرمالى تۇردە قاراعاندا حالىقتىڭ دەپوزيتى كرەديتىنەن كوپ ەكەنى قۋانتادى. دەگەنمەن ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ ناقتى قايسىسىنا حالىق كرەديتتىك كىرىپتار بولىپ وتىر؟ ونى انىقتاي المادىق. 

قازاقستاننىڭ 2017 جىلعى 1 جارتىجىلدىقتا وندىرىلگەن جالپى ىشكى ءونىمنىڭ كولەمى ستاتيستيكا اگەنتتىگى ەسەبىنە سۇيەنسەك (ەسەپتىك دەرەكتەر بويىنشا) 21546269،7 ملن.تەڭگەنى قۇراپ، وتكەن جىلدىڭ ءتيىستى كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا ناقتى كولەمىنىڭ وزگەرۋ قارقىنى 4،3% وسكەن. قاراشا ايى باستالعالى تەڭگە دە ءبىرشاما نىعايدى.

$170 ميللياردقا جاقىن سىرتقى قارىز جانە قۇردىمعا كەتكەن مەملەكەتتىك ەمەس الپاۋىت كومپانيالار مەن كەيبىر بانكتەردى قۇتقارىپ قالۋعا كەتكەن ميللياردتاعان حالىقتىڭ اقشاسىن ويلاساق ەكونوميكامىزدىڭ باعاسى كورىنەدى. ءبىر انىعى، 2 رەتتىك داعدارىستان كەيىن حالىقتىڭ قارجىلىق ساۋاتى اشىلعان.