ول — قازاق حاندارىنىڭ اتاسى

الدىمەن ءجانiبەك حاننىڭ شىعۋ تەگiنە قىسقاشا توقتالا كەتەلiك. ونىڭ شىن ەسiمi — ءابۋ سايد. ول — اق وردانىڭ سوڭعى حانى، اتاقتى باراق حاننىڭ مiر-سايد، مiر-قاسىم اتتى ۇلدارىنان كەيiنگi كiشi ۇلى. سول سەبەپتەن بولۋى كەرەك، حVI-حVII عاسىرلارداعى قازاق تاريحشىسى قادىرعالي جالايىري ونى «كiشi ءجانiبەك حان» دەپ ايتادى.

ءجانiبەك حاننىڭ ورىس حانعا دەيiنگi اتالارى باراق پەن قويىرشاق حاندار اق وردادا حان بولعان تۇلعالار. وعان دەيiنگi اتالارى دا دەشتi قىپشاقتىڭ ساياسي تاريحىندا ءوز ورنى بار ادامدار. اتا-بابا جولىن جالعاستىرعان ءجانiبەك حان دا XV عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ دەشتi قىپشاقتاعى جاڭا مەملەكەتتiڭ، قازاق مەملەكەتiنiڭ نەگiزiن قالاپ، ونىڭ بيلەۋشiلەرiنiڭ بiرi بولدى. ورايى كەلگەندە ايتا كەتەلiك، قازاق حاندارى اراسىندا اتاقتىلارىنىڭ ءبارi دەرلiك ءجانiبەك حاننىڭ ۇرپاقتارى. ءجانiبەك حاننىڭ ارتىندا توعىز ۇلى قالادى. ونىڭ iشiندە جيرەنشە، ماحمۇت، قامبار، ءادiك، قاسىم سەكiلدi ۇلدارى XV عاسىردىڭ سوڭى مەن XVI عاسىر باسىنداعى قازاق حاندىعى تاريحىندا ۇلكەن ءرول اتقارادى. XVI عاسىردىڭ ورتاسى مەن ەكiنشi جارتىسىندا ءجانiبەك حاننىڭ ءجادiك اتتى ۇلى مەن ونىڭ ۇرپاقتارى ساياسي بيلiكتi قولدارىندا ۇستايدى. قازاقتىڭ حانى بولعان تاۋەكەل، ەسiم، جاڭگiر، تاۋكە حاندار – ءجانiبەك حاننىڭ ۇرپاقتارى بولىپ كەلەدi.

ءجانiبەك حان شامامەن XV عاسىردىڭ باسىندا دۇنيەگە كەلگەن. سول عاسىردىڭ 50-60-شى جىلدارى تۋىسى كەرەي ەكەۋi ورىس حان ۇرپاقتارىنىڭ iشiندەگi ەڭ ۇلكەنi بولاتىن. قازاق حاندىعىنىڭ نەگiزiن قالاعانعا دەيiن ونىڭ ءومiرi تۋرالى ەشقانداي ءمالiمەت جوق. سول سەبەپتi انىق بiر پiكiر ايتۋ وتە قيىن. سوڭعى جىلدارى بiزگە بەلگiلi بولعان تاريحي اڭىز ءمالiمەتتەرiنە قاراپ ءجانiبەك اكەسi باراق قايتىس بولعان سوڭ، 1428-1457 جىلداردا سىر ءوڭiرiندە ۇلىس باسقارعانىن ايتۋعا بولادى. اڭىز دەرەگiن جازبا دەرەك ءمالiمەتi دە قولدايدى. قادىرعالي جالايىري بۇل ءجونiندە: «... بۇل ءجانiبەك حان اتاسىنىڭ ۇلىسىن بيلەدi»، — دەپ جازادى. 1446-57 جىلدار ارالىعىندا دەشتi قىپشاقتا تولىق جەڭiسكە جەتكەن ءابiلقايىر حان شىڭعىس ۇرپاقتارىنا ساي شەكسiز بيلiككە يە بولادى. ونىڭ جۇرگiزگەن iشكi ساياساتى جەرگiلiكتi رۋ-تايپا كوسەمدەرiنە، سۇلتاندارعا، تiپتi حاننىڭ اينالاسىنداعى تۋىس سۇلتاندارىنا دا قىسىم جاساۋ بولىپ كورiنەدi. جەرگiلiكتi رۋ-تايپالار ءۇشiن بۇل ەجەلگi ءداستۇردi بۇزۋ ەدi. سول كەزدە ورىس حان ۇرپاقتارى كەرەي مەن ءجانiبەك سۇلتاندار دا قىسىم كورەدi. سىر ءوڭiرiندەگi قالالاردى شايبانيلىق سۇلتانداردىڭ يەلەنۋi، كەرۋەن جولدارىنا باقىلاۋ ورناتىلۋى، ەڭ جاقسى قىستاۋلاردى الۋ جانە تاعى باسقا ارەكەتتەرi ءابiلقايىر حاندى ەكi سۇلتانعا جاۋ ەتەدi. ءوز حالقىنىڭ كوڭiلiنەن شىقپاعان جانە كولداۋىنا سۇيەنبەگەن بيلەۋشiنiڭ بيلiگi ۇزاققا بارمايتىنى بەلگiلi. XV عاسىردىڭ 50-شi جىلدارىنداعى ءابiلقايىر حاننىڭ كۇيi وسىعان دالەل. مۇنى قازاق حاندىعىن قۇرۋشىلار – كەرەي مەن ءجانiبەك سۇلتاندار جاقسى ءتۇسiنگەن.

كەرەيدiڭ وسيەتiن ورىندادى

قازاق حاندىعىن قۇرۋ جولىندا ەكi حاننىڭ اتقارعان iستەرiن بولە-جارا ايتۋ مۇمكiن ەمەس. از عانا دەرەك ءمالiمەتتەرi حاندىقتىڭ قۇرىلۋ كەزەڭiندە ەكi حاندى ۇنەمi بiرگە ايتادى. بiز بۇعان دەيiنگi كەرەي حان تۋرالى جازىلعان ماقالامىزدا حاندىقتىڭ قالاي، قاشان قۇرىلعاندىعىن ايتقانبىز. ونى قايتالاپ جاتپاي، تiكەلەي ءجانiبەك حاننىڭ اتقارعان ءرولi تۋرالى ويىمىزدى بiلدiرەلiك. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ كەزەڭiن شارتتى تۇردە بiرنەشە كەزەڭگە ءبولiپ قاراۋعا بولادى. العاشقى كەزەڭگە كەرەي مەن ءجانiبەكتiڭ ءابiلقايىر حاننان ءبولiنiپ، موعولستانعا كەلۋi جانە حاندىق قۇرىپ، 1461-1462 جىلعا دەيiنگi، ياعني ەسەنبۇعا حان قايتىس بولعانعا دەيiنگi ارالىق جاتادى. بۇل كەزەڭدە قازاق حاندىعى ءالi تولىق دەربەس مەملەكەت ەمەس ەدi. موعولستاننىڭ باتىسىندا ورنالاسىپ، ونىڭ باتىستاعى «قورعانى» ءرولiن اتقاردى. حاندىقتىڭ حالقى «وزبەك-قازاق» ەتنونيمiمەن اتالدى. ءابiلقايىرعا نارازىلار ەسەبiنەن حاندىقتىڭ حالقى وسە ءتۇستi. 1458 جىلدان 1462 جىلعا دەيiن قازاق حاندىعىنىڭ ارقاسىندا ەسەنبۇعا حان بيلiگiنە ونىڭ باستى دۇشپانى ءجۇنiس تە، باسقالار دا قاۋiپ ءتوندiرە المادى.

حاندىقتىڭ مەملەكەتتiلiك تۇرعىسىنان نىعايا ءتۇسۋi كەلەسi كەزەڭدە جالعاستى. ەسەنبۇعا حان قايتىس بولعاننان كەيiن ورنىنا ۇلى دوسمۇحاممەد كەلەدi. ونىڭ 7 جىلعا سوزىلعان بيلiگi تۇسىندا دەرەكتەردە جازىلعانداي، كەشەگi دوستار جاۋعا اينالادى. ال جاۋلار ۋاقىتشا دوس بولىپ شىعا كەلدi. مۇنىڭ ءبارiنە ەشبiر پرينسيپسiز جۇرگiزiلگەن دوسمۇحاممەد حاننىڭ ساياساتى سەبەپ بولعان ەدi. قازاق حاندىعى دا وسى كەزەڭدە ءوزiنiڭ iشكi-سىرتقى ساياساتىن ايقىنداپ، بiرتە-بiرتە دەربەستەنە باستادى. ال، 1469 جىلى موعول بيلiگiنە ءجۇنiس حاننىڭ كەلۋiمەن قازاق مەملەكەتiنiڭ قۇرىلۋ تاريحىندا جاڭا كەزەڭ باستالدى. وسى كەزەڭنەن باستاپ، جاڭا حان ءجۇنiس پەن قازاق حاندارى اراسىندا جاقسى قارىم-قاتىناس قايتا ورنادى.

حاندىقتىڭ قۇرىلۋ تاريحىنداعى سوڭعى كەزەڭگە 1469-1471 جىلدار جاتادى. ەگەر دە العاشقىدا كەرەي مەن ءجانiبەك حاندار بiرگە ايتىلسا، سوڭعى كەزەڭدەگi دەرەكتەردە ءجانiبەك حاننىڭ ەسiمi جالعىز كەزدەسەدi. م.ەلەۋوۆ جاريالاعان تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا كەرەي حان ون جىلداي بيلiك قۇرىپ، حانتاۋدا جەرلەنگەن. كەرەيدەن سوڭ حاندىققا اتا ءداستۇرiنە ساي ءجانiبەك كەلەدi. ح-حIII عاسىرلاردا قىپشاقتاردا حاندىق بيلiك اكەدەن بالاعا ەمەس، اكەدەن iنiگە نە نەمەرە تۋىسقا بەرiلiپ وتىرعان. فازلاللاح يبن رۋزبەحان ءوز ەڭبەگiندە «كەرەيدەن سوڭ حاندىقتا بiرنەشە ادام بولدى، سوسىن كەزەك بۇرىندىق حانعا تيدi»، — دەپ جازسا، «تاريح-ي كيپچاكحاني» ەڭبەگiنiڭ اۆتورى 1469-70 جىلدارى قازاق حانى ءجانiبەك دەپ كورسەتەدi.

سونداي-اق، 1469-72 جىلدارى ءابiلقايىر حاننىڭ ۇلدارىنا قارسى كۇرەستە قازاق حاندىعى تاراپىنان ءجانiبەك حاننىڭ قاتىسقاندىعىن «فاتحناما»، «شايبانيناما»، «باحر ال-اسرار في ماناكيب ال-احيار» ەڭبەكتەرiنiڭ ءمالiمەتتەرi تولىق قۋاتتايدى. جوعارىداعى ءمالiمەتتەر كەرەيدەن سوڭ ءجانiبەكتiڭ حان بولعاندىعىن ايتقانىمەن، بiراق ونىڭ قاي جىلى حان سايلانعانىنان حابار بەرمەيدi. كەرەي ون جىلداي حان بولسا، وندا ءجانiبەك تاققا شامامەن 1465-66 جىلدارى وتىرعان.

ءجانiبەك حاننىڭ بيلiگi 6-7 جىلعا سوزىلدى. ونىڭ تۇسىندا حاندىق تاريحىندا ۇلكەن ماڭىزعا يە بiرنەشە وقيعا بولدى. بiرiنشiدەن، ءابiلقايىر حاننىڭ قازاق حاندىعىنا جاساعان 1469 جىلعى جورىعى ءساتسiز اياقتالىپ، ءابiلقايىر قايتىس بولدى. بۇل جاعداي «كوشپەلi وزبەكتەر» مەملەكەتiنiڭ كۇيرەۋ كەزەڭiنiڭ باستالۋىنا الىپ كەلدi. ەكiنشiدەن، دەشتi قىپشاقتا شايبانيلىق اۋلەتتiڭ بيلiگi جويىلدى. ارينە، شايبانيلار اۋلەتiنiڭ بيلiگi ءوزدiگiنەن جويىلمادى. ونى جويدى. بۇعان سiبiر، التىن وردا، حورەزم حاندىقتارى مەن نوعاي مىرزالارى جانە ءجانiبەك حان باسقارعان قازاق حاندىعى ۇلەس قوستى. سول ارقىلى ءجانiبەك كەرەي حاننىڭ مەملەكەتتi العاش قۇرعان كەزدە ايتقان «اللا تاعالا ءساتiن سالعان كۇنi باتىسقا — تۇركiستانعا جول ءجۇرۋiمiز كەرەك» دەگەن وسيەتiن ورىندادى. قازاق حاندىعىنىڭ بيلiگiن دەشتi قىپشاق اۋماعىنا تولىق جۇرگiزە باستادى. ءاز-جانiبەكتiڭ تاريحي ءرولiن وسى جەردەن دە كورەمiز. بۇل 1470 - 1471 جىلدار بولاتىن، ياعني، قازاق حاندىعىنىڭ دەربەس ەل رەتiندە ءومiر سۇرە باستاعان جىلدارى.

ءاز-جانiبەك كوپ ءجانiبەكتiڭ بiرi ەمەس...

ەندi ءجانiبەك حاننىڭ XV عاسىردىڭ 70-شi جىلدارىنداعى ءومiرiنە بايلانىستى كەيبiر قاتە پiكiرلەر مەن تۇجىرىمدارعا توقتالا كەتەلiك. م.تىنىشپايەۆ گاممەردiڭ ءجانiبەك حان ءجونiندەگi قاتە تۇجىرىمىن ودان ءارi جالعاستىرادى. (قاراڭىز: تىنىشپايەۆ م. يستوريا كازاحسكوگو نارودا. ا.، 1993، 128-6.). وندا 1477 جىلى ءجانiبەك حان التىن وردا حانى احمەت حان اتىنان قىرىمدا حاندىق ەتەدi، 1480 جىل شاماسىندا رەسەيگە، ۇلى كنياز III يۆان ۆاسيليەۆيچكە كەلەدi، سوندا كوۆنو كالاسىندا دۇنيە سالدى دەگەن پiكiرلەرگە م. تىنىشپايەۆ «التىن وردا حانى احمەت ىقپالى كۇشتi تۋىسى ءارi ۇلىس حانى ءجانiبەك حاندى جانىندا ۇستاعىسى كەلمەدi، ءسويتiپ ونى قىرىمعا جiبەرۋ ارقىلى ونداعى باعىنباي جۇرگەن مەڭلi كەرەيدەن قۇتىلۋدى ماقسات ەتتi» دەگەن دالەلدەمەسiمەن تولىقتىرادى.

بiزدiڭ ويىمىزشا، م.تىنىشپايەۆ وسى جەردە بiرنەشە ماسەلەگە ءۇستiرت قاراعان. بiرiنشiدەن، XV عاسىردىڭ 70-شi جىلدارى التىن ورداعا قىرىم حاندىعى دا، ءجانiبەك حان بيلەگەن قازاق حاندىعى دا تاۋەلدi ەمەس، ولار ءارقايسىسى جەكە دەربەس حاندىقتار بولاتىن. ەكiنشiدەن، كورسەتiلگەن جىلداردا قىرىم حاندىعى مەن التىن وردا حاندىعى اراسىندا تالاس-تارتىس ءجۇرiپ جاتتى. ولاردىڭ بiرi ۋاقىتشا جەڭiسكە جەتۋi مۇمكiن، بiراق بۇل تولىق جانە تۇپكiلiكتi جەڭiس ەمەس ەدi. سوندىقتان دا احمەت حاننىڭ ءجانiبەكتi قىرىمعا حان ەتiپ وتىرعىزۋى مۇمكiن ەمەس. ءۇشiنشiدەن، ءجانiبەك حاننىڭ جاسى XV عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا الپىستان اسىپ، جەتپiسكە تاياپ قالعان بولاتىن. سوندىقتان جاسى كەلگەن ادامدى دەشتi قىپشاقتان قىرىمعا حان ەتiپ جiبەرۋ قيسىنعا كەلمەيدi. ءتورتiنشiدەن، XV عاسىردىڭ سوڭىنداعى ەتنيكالىق سانانى حIII-حIV عاسىرداعى جاعدايمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدi. بۇرىنعى التىن وردا اۋماعىندا XV عاسىر ورتاسىنان باستاپ، جەرگiلiكتi ەتنيكالىق بiرلەستiككە سۇيەنگەن ۇلتتىق مەملەكەتتەر پايدا بولدى. قازان، قىرىم، استراحان، قازاق حاندىقتارى سونىڭ دالەلi. جەرگiلiكتi حالىق كوپ جاعدايدا ءوز حاندارىنىڭ بيلiككە كەلۋiنە ارالاسىپ وتىرعاندىقتان، سىرتتان حان اكەلiپ وتىرعىزۋدىڭ كۇنi ءوتiپ كەتكەن بولاتىن. مiنە، وسىنداي جاعدايلاردى ەسكەرمەگەندiكتەن، ءجانiبەك حانعا بايلانىستى قاتە پiكiرلەر تۋىنداعان.

ويىمىز مۇنان دا ءتۇسiنiكتi ءارi ايقىن بولۋى ءۇشiن «1477 جىلى قىرىمدا حان بولعان ءجانiبەك كiم ەدi» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەلiك. الدىمەن سول كەزدەگi قىرىم حاندىعى تۋرالى بiر-ەكi اۋىز ايتۋ قاجەت. XV عاسىردىڭ 40-شى جىلدارى قىرىمدا بيلiككە كەلگەن تۇقايتەمiرلiك قاجى كەرەي حان جاڭا حاندىقتىڭ جانە جاڭا اۋلەتتiڭ نەگiزiن قالادى. 1466 جىلى ول قايتىس بولعاننان كەيiن، تالاس-تارتىس باستالدى. ءسويتiپ ونىڭ كوپ ۇلىنىڭ بiرi — مەڭلi كەرەي بيلiكتi يەلەنiپ، حان بولدى. بiرنەشە رەت بيلiكتەن ايىرىلىپ، قايتا كەلگەن مەڭلi كەرەي حان قىرىمدا XVI عاسىردىڭ باسىنا دەيiن بيلiك ەتەدi. ول 1502 جىلى التىن ورداعا سوڭعى رەت سوققى بەرiپ، حاندىقتى جانە ونىڭ استاناسى سارايدى تاس-تالقان ەتەدi. XV عاسىردىڭ 70-شi جىلدارى قىرىم رەسەيمەن وداقتاس بولىپ، احمەت حان مەن كورول كازيميردiڭ وداعىنا قارسى تۇرادى. ءدال وسى تۇستا تۇركيا دا قىرىمعا ءوز ىقپالىن ءوسiرگەن بولاتىن. وسىنداي جاعدايدا قاجى كەرەي ۇلدارى بiرنەشە باعىتتى، اتاپ ايتساق، تۇركيالىق، التىنوردالىق، رەسەيلiك باعداردى ۇستانۋعا ءماجبۇر بولدى. قىرىمنىڭ بيلەۋشi اۋلەتi iشiندە وسىنشاما باعىتتى ۇستانۋشىلار اراسىندا ءوزارا كۇرەس ءوربiدi. مەڭلi كەرەيدiڭ بiرنەشە رەت بيلiكتەن ايىرىلۋى وسىدان تۋىنداعان. 1474 جىلى مەڭلi كەرەيدەن بيلiكتi تۋعان اعاسى حايدار حان تارتىپ الادى. 1475 جىلى مەڭلi كەرەي ءتۇرiكتەرگە وتەدi دە، سولاردىڭ كومەگiمەن بيلiككە قايتا كەلەدi. ال، 1477 جىلى احمەت حان قىرىم تۇبەگiن قايتا باعىندىرادى دا، ول قىرىمنىڭ بيلەۋشi توپتارى اراسىندا التىنوردالىق باعىتتى ۇستايتىن ادامدى حان ەتەدi. ول — ءجانiبەك بولاتىن. دەرەكتەر دە ونى: جانiبەك-كەرەي دەپ تە، جان-كەرەي دەپ تە جازادى. جانكەرەي – مەڭلi كەرەيدiڭ اكەسi قاجى كەرەي حاننىڭ تۋعان اعاسى (سىزدىقوۆا ر. قويگەلدييەۆ م.، كورسەتiلگەن كiتاپ، 253-6: «التىن وردا تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار جيناعى» ت.II. م-ل، 1941، 61-6.)

جوشى ۇلىسىنىڭ تاريحى تۋرالى زەرتتەۋ جۇرگiزiپ، كوزi تiرiسiندە سول ەڭبەگiن جاريالاي الماعان تاريحشى، ەتنوگراف گ.ە.گرۋمم-گرجيمايلو (1860-1936) وسى كەزدەگi وقيعالاردى بىلايشا ءتۇسiندiرەدi: «احمەت حان قىرىمدى الىپ، وندا بيلەۋشi ەتiپ جانىبەك گەرەيدi وتىرعىزدى... بiراق بiر جىلدان سوڭ قىرىمداعى جاعداي قالپىنا كەلتiرiلەدi: جانىبەك رەسەيگە قاشتى، مەڭلi گەرەي بيلiككە قايتا كەلدi. رەسەيمەن اراداعى وداقتاستىق قالپىنا كەلتiرiلدi جانە قوسىمشا قاۋلىمەن تولىقتىرىلدى». قاۋلىدا III يۆان رەسەيگە قاشىپ بارعان مەڭلi گەرەي تۋىستارىن ەشقايدا شىعارماۋ جانە بارلىعىن جاسىنا، قىرىمداعى جاعدايىنا ساي ماتەريالدىق تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋ ايتىلعان. (قاراڭىز: گرۋمم-گرجيمايلو گ. س. دجۋچيدى. زولوتايا وردا. مىنا كiتاپتا: «ارابەسكي» يستوريي. كنيگا 1. رۋسسكيي ۆزگلياد. م.، 1994، 142-6.).

قازاقتىڭ ءجانiبەك حانىنىڭ ەسiمiنە ۇقساس كەلەسi تاريحي تۇلعاعا – استراحاندىق ءجانiبەك حان جاتادى. استراحان حاندىعىندا 1514-1521 جىلدارى كiشi مۇحاممەد حاننىڭ نەمەرەسi، ماحمۋد حاننىڭ ۇلى – ءجانiبەك حان بيلiك قۇرعان. استراحان حاندىعىنىڭ تاريحىنا ارنالعان مونوگرافيا اۆتورى ي.ۆ.زايسيەۆتiڭ كورسەتۋi بويىنشا، ماحمۋد حاننىڭ ۇلى، ابد ال-كەرiمنiڭ باۋىرى ءجانiبەك حان استراحان تاعىن 1514 جىلدىڭ جازىندا يەلەنiپ، 1521 جىلدىڭ 15 تامىزىنا دەيiن بيلiك جۇرگiزگەن.

حVI عاسىردىڭ بiرiنشi جارتىسىندا ماۋەرەنناحردا انديجان ۋالاياتىن باسقارعان، شايبانيلىق ءجانiبەك حان دا بار. ول — ءابiلقايىر حاننىڭ نەمەرەسi، قوجا مۇحاممەد حاننىڭ ۇلى. حVI عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگiندە انديجاندىق ءجانiبەك حاننىڭ نەمەرەسi اتاقتى ابداللاح حان ماۋەرەنناحردى بiرiكتiرۋ جولىندا كۇرەس جۇرگiزەدi.

سونداي-اق، حان لاۋازىمىن يەلەنگەن ءجانiبەكتەردەن باسقا، XV-XVI عاسىرلاردا حاندار شەجiرەسiندە سۇلتان تيتۋلىمەنەن دە بiرنەشە ءجانiبەك كەزدەسەدi. ولار: تۇقاي تەمiردiڭ ۇرپاعى، قارا كەسەكتiڭ نەمەرەسi، جەتiبەكتiڭ ۇلى – ءجانiبەك. شايبانيلىق باحتيار سۇلتاننىڭ شوبەرەسi، اليكە سۇلتاننىڭ نەمەرەسi، تۇرىمنىڭ ۇلى – ءجانiبەك.

جوعارىدا ايتىپ وتكەن شولۋلاردان بايقاعانىمىز، 1477 جىلى قىرىمدا حان بولىپ، بiر جىلدان سوڭ رەسەيگە قاشقان جانە سوندا قايتىس بولعان ءجانiبەك حان، ول — قازاقتىڭ ءجانiبەك حانى ەمەس، قىرىمداعى حان اۋلەتiنiڭ وكiلi. سونداي-اق، استراحاندا بيلiكتە بولعان ءجانiبەك حان دا ەسiمi ۇقساس بولعانىمەن، قازاقتىڭ ءجانiبەك حانىنا ەشقانداي قاتىسى جوق. ال، قازاقتىڭ ءجانiبەك حانى بولسا، XV عاسىردىڭ 70-شi جىلدارىنىڭ باسىندا، شامامەن 1473-74 جىلدارى قايتىس بولعان. ويتكەنi، وسى عاسىردىڭ 70-شi جىلدارىنىڭ ورتاسىنا تامان باستالعان سىر بويى ءۇشiن جۇرگەن سوعىستارى جايلى جازبا دەرەكتەردە بۇرىندىق، قاسىم حانداردىڭ ەسiمدەرi كەزدەسە باستايدى. سوندىقتان، ايتارىمىز قازاقتىڭ حانى ءاز-جانiبەك تاريحتا اتى قالعان كوپ ءجانiبەكتiڭ بiرi ەمەس. قازاق مەملەكەتتiلiگiن قالىپتاستىرۋدا ۇلكەن ءرول اتقارعان تاريحي تۇلعامىزدى باسقالارمەن شاتاستىرىپ، ۇرپاقتى اداستىرمايىق.

ءتۇيIن: ويىمىزدى قورىتا كەلە، ورتا عاسىرداعى حانداردىڭ ءومiرi مەن تاريحى ەل تاريحىمەن تiكەلەي بايلانىستى بولعاندىقتان، جەكە تۇلعالاردىڭ تاريحىن بiلۋ ارقىلى ءوز تاريحىمىزدى تەرەڭ زەردەلەي تۇسەمiز جانە ۇلى الامداردىڭ ءومiرi ءارقاشاندا ۇلگi، ونەگە بولادى دەمەكپiز. ءجانiبەك حان دا اسا كورنەكتi مەملەكەت باسقارۋشى، كورەگەن ساياساتكەر ءارi ەرجۇرەك قولباسشى بولعانى داۋسىز. ونىڭ ەڭ باستى ەڭبەگi رەتiندە قازاق حاندىعىن نىعايتىپ، ونىڭ شەكاراسىن كەڭەيتۋiن، حالقىمىزدىڭ قۇرامىنا ەنگەن رۋ-تايپالاردىڭ باعزىدان بەرi مەكەندەگەن تەرريتورياسىن، ياعني دەشتi قىپشاقتىڭ ايتارلىقتاي ءبولiگiن ۇلتتىق مەملەكەتiمiزدiڭ اۋماعىنا كiرگiزۋiن ايتۋعا بولادى. سول ارقىلى ءجانiبەك حان قازiرگi قازاق جەرi اتاۋىنىڭ قالىپتاسۋىنا زور ىقپال ەتiپ، ۇلتىمىزدى ۇيىستىردى. حالقىمىزدىڭ ءجانiبەك حاندى «ءاز» دەپ قاستەرلەۋi، مiنە، سودان.

بەرەكەت كارIبايەۆ، ق ر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسi، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دiڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

"وڭتۇستىك قازاقستان"