"قازاق ەلى - 550 جىل" شىعارماشىلىق بايگەسىنە

اقىن، تاريح ءپانىنىڭ اعا وقىتۋشىسى،  جانات بوقاش ۇلى 1976 جىلى باي-ولكە ايماعىندا تۋعان. 2001 جىلى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىن ۇزدىك ديپلوممەن بىتىرگەن. 2001-2010 جىلدارى وتكەن جىر ءمۇشايرالارىنىڭ جەڭىمپازى. باي-ولكە ايماعىنىڭ 70 جىلدىق مەرەي تويىنا وراي وتكىزىلگەن جىر ءمۇشايراسىندا 1-ورىندى يەلەنگەن. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ IV قۇرىلتايى اياسىندا ەلىمىزدە ۇيىمداستىرىلعان «جىرىم ساعان اتاجۇرت» اتتى جىر ءمۇشايراسىندا ەكىنشى ورىندى يەلەنەدى. دۇينە ءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي وتكەن شەتەلدەن كەلگەن اقىنداردىڭ جىر ءمۇشايراسىندا دا ءبىرىنشى ورىندى جەڭىپ الدى. «اي تامشىسى» اتتى جىر جيناعى شىققان.  موڭعوليا جانە قازاقستان جۋرناليستەرى وداعىنىڭ مۇشەسى. قازىرگى باي-ولكە ايماعىنداعى جازبا پوەزيانىڭ بەلدى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەي اقىنى.

قازاق قاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىنا ءوزىنىڭ «التىن جىر» اتتى ولەڭدەر توپتاماسىن ۇسىنادى.

   

التىن جىر

 

كەرەي حان مەن ءاز جانىبەك حانعا

تاعزىم جىر

  (شۋ مەن تالاستا اتقان تاڭ)   جىلدارى جىلجىپ تا ماڭ باسىپ، ارماندار سوڭىنان تاڭعا اسىق. جاتتى سول كەزەڭدە تولاسسىز، تاريحي كەزەڭدەر الماسىپ. داۋىرمەن داۋرىككەن جارىسىپ، قۋانىپ، مۇڭايىپ زار ءىشىپ. تۇركىنىڭ، التىن دا كوك وردا ۇلىسىن قۇراعان قازاقتار ۋىعىن شانىشىپ. دەگەنمەن! شىن ورەن كەرەك-تى جاناتىن، كورەگەن! قاھارمان بولاتىن. تالاسقا اينالعان تاعدىرىن الاشتىڭ بورىلەر ىشىنەن! ءبولىپ اپ قالاتىن. تارتىسقا تۇسكەندەي سول ءبىر شاق جان-جاعىن ءتۇن قۇرساپ، دەشتىلەر – بايتاقتا سان-ساققا سوعىلىپ مىڭ قىپشاق! اسىرار بارشاعا ايبارىن، ساقاداي سايلانعان سايلاۋىت! وردانىڭ حانىنان ىعىسا ءتۇسىپتى رۋلار جەكەلەپ ايماعى. كەتكەندەي كەرەگە سوگىلىپ (ءوزارا الاكوز ءور ۇلىق تاق قۇمار مۇراگەر جەلىگىپ) كوكپارعا تارتىلار سەركەدەي وردانىڭ قاراسى ءبولىنىپ. وسىلاي تۇرعاندا مۇڭ ۇلىپ سىناپتاي سىرعىپ تا قۇبىلىپ توڭدىرماس سەڭسەڭى ىشىكتەي، قازاققا جاقىنداپ جىلىلىق. كۇتكەندەي... ۇلى ءبىر... جاڭا ايدى تاعاتسىز كۇندەردى سابىلعان قايمانا تاعاتسىز سانايدى ارمانشىل... ۇلى ەلىم... الدىنان اق تاڭىڭ – ارايلى قوزىباسى – الاۋلاپ العاشقى اتقان ەڭ ەسىمىڭدى اتاسىن جاتقا الەم تاريحتىڭ جازىلعان قاتپارى ەڭ ءازيز ءھام – بابامنىڭ بۇرىن سوڭ كورمەگەن اق تاڭى ەڭ بۇل جەردە! ورىس حان ۇرپاعى جانىبەك كەرەيىم، تۇعىرىن حاندىقتىڭ قالاعان ەر دەيىن. الاندار ارمانىن جالعاعان، زاڭعارىم – ەگەيىم. ەل بيلەپ كوسەمى شىعىستا! ەرلەرگە سىن تۇستا تورعاي توز بولدىرماي بورىگە ۇقسايتىن ءبورى ەلدىڭ بىرلىگىن ۇيىتتىڭ ۋىسقا! مەيلى، مەيلى! سان مارتە جاسىدىڭ، تاسىدىڭ دوسىڭ كىم؟ سەزە الماي قاسىڭ كىم؟ بىلەرىم ءبىر عانا؛ ۇرپاعى بەلگىلەر التىنمەن بۇگىنگە جالعاسقان بىرەگەي عاسىرىم. عاسىرىم!  

قۇدىرەت

بيسميللاھ-ير راحمان-ير-راحيم. باياعى باعزى زامانا قالدى دەمەشى! سيادى قالاي، كوڭىلگە مۇڭسىز ەلەسى؟ حارامدى تيىپ، حرامدى تالقانداعانداي، كوڭىلدەن ءجۇزدى، (قۇدىرەت!)... نۇحتىڭ كەمەسى! قۇتىلام قالاي، ويداعى قيلى سۇراقتان؟ «اتادى قاشان - دەسەم دە - الدان ءبىر اق تاڭ؟» ءبىر سيقىر داۋىس، سۇعىنىپ ىلعي بولمايدى: «قۋىلدى، - دەگەن - ادامىڭ نەگە جۇماقتان؟» «قۋىلدى قالاي؟» كوڭىلدە سۇراق تۇرار قۇپ، پاڭ كوكىرەكتەن، قانشاما شاتاق شىعاردىق؟ بابامىز، سولاي، باستاپتى ءىسىن - پەندەلىك، بويلارىن بيلەپ، اۋەلى - كورسەقىزارلىق! سارقىنشاقتارى، ءبارى ءجۇر ءالى قاعىنىپ، شاماندىق جولدا، شامالارىنشا سابىلىپ. ارىدان قالعان، ىسىندەي "اجىعۇنىقتىڭ"، پۇتتارىنا ءالى، قۇل بولىپ ءجۇر، تابىنىپ. بارامىز قايدا؟ ەرتەڭ بە، بۇگىن ءتۇن، مەيلى، ىرىتكى سالىپ، بىرلەرىن ءبىرى كۇندەيدى. اقىرات كۇندە، ەرتەڭىڭ اقىرزامان با؟ ەسكەرىپ ونى، ازىرشە ەشكىم بىلمەيدى. راحمان يەم، جىبەرمەك ءبارىن جارىق قىپ، يسلام سولاي، اينالسا دىنگە «حالىقتىق»، مۇعجيزاسىمەن، مۇحاممەدىم تۇرسا دا، اينالىپ ءجۇر، ادامدى انترومورفتىق! عۇمىرى - تۇستىك، كەشكىلىك مالىن جيار ەد، پيعىلىن وسى، پەندەڭىز قالاي تيار ەد... بۇگىنگى كۇندى، باقىتقا بالاپ باياندى، بولارىن ەرتەڭ، سەزبەي-اق وتتىك - قيامەت! بارادى قايدا؟ باستاعى مىناۋ بەز مۇڭسىز، اپارار جولى، ازاپ پا، ادام توزگىسىز؟ «اللا» دەپ ايتپاي، اياق استى اجالدى، وكىنىپ ءجۇرمىز: «بولدى - دەپ - قازا مەزگىلسىز» اقىرات كۇندە، ەرتەڭىڭ اقىرزامان با؟ ەسكەرىپ ونى، ازىرشە ەشكىم بىلمەيدى.  

قوبدا وزەن

ءتاۋبا ەتىپ الاڭ-قۇباڭ كۇنىمە، ءدامىن تاتىپ، جەتتىم مىنە بۇگىنگە. اساۋ قوبدام ارىنىڭ بار ايباتتى ءسوز جەتپەيدى سەنىڭ مولدىرلىگىڭە!   اق جاۋىندار اعىتقاندا تۇيمەسىن تاكاپپار پاڭ تاۋلارىڭ دا جيدى ەسىن. «تارتىلدى» دەپ جۇرگەن تانتىپ تانتىقتار اللا ساقتا اشۋىڭا تيمەسىن!..   قارا بۇلتتار قارس ءتۇيىپ قاباعىن، بەس تاڭىرگە كۇن قاداسا جانارىن. قوپارىلىپ قارا تاستار قازانداي جان ۇشىرعان بويى دا ساي-سالانىڭ.   الاقانمەن ۇرتتاعاندا جۇرەكتەن شىققاندايىن شىمىرلاپ ءۇن شىم ەتكەن. جازدا كەلىپ شومىلاردا و، عاجاپ مەنىڭ ءتانىم سەنىڭ جانىڭ ءدىر ەتكەن...   كوك تىرەگەن كوك اسپاننىڭ استىندا كەرى كوڭىلمەن كەسىر كۇندە اسقىنعان. قىس بولعاندا تابانىممەن كۇناھار سەنىڭ اپپاق باۋرىڭنان باستىم با؟..   اينالماعان مالتا-مالتا تاسىڭنان، ارۋلاردىڭ اينىماعان شاشىنان، قاسيەتتى سەزىنبەستەن شوشىنام قاسىرەتتى تاعدىرىڭا اشىنام.   كەۋدەڭە اكەپ قوقىس توكتى – ەسىرىك (جاعاجاي عىپ جالاڭاشتار كوسىلىپ) ايۋاندىعىن پەندەلەردىڭ كورسەڭ دە اقتىڭ ءۇنسىز ۇندەمەستەن ەسىلىپ.   ءولىم جەڭىپ بازبىرەۋدىڭ ويىن دا اجال ءجىبىن ءىلىپ بىرەۋ مويىنىنا جازمىشىنىڭ ءدامى بىتكەن تالاي جان ەرتەلى-كەش ەنگەن جۇمباق قويىنىڭا.     سوندىقتان با بايىبىنا بارماستان، قايعى جۇتقان قانشاما جان قارعاسقان. سەزىمسىزدەر سەرمەندەلەر، قىرسىزدار قوبدا وزەندى قاندى وزەن دەپ الجاسقان.   شولىركەگەن شاقتارىمدا قاندىم دا كورىپ سەنى تارقاعاندى جان مۇڭنان، اعاتتىعىم ءۇشىن سۇراپ كەشىرىم! تۇرمىن ءتاڭىر سەنىڭ «كيەڭ» الدىندا...  

ساناداعى سىر

بوكتەرىنەن بوكەنتاۋ ءبىر سان قيلى، اقساقالدى ابىز شال كۇي سارقيدى. بەتەگەلى كوگىلدىر شوقىلاردان جۋسان جىردىڭ جۇپارلى ءيىسى اڭقيدى   دەگەندەيىن بۇل اۋەن – ەستى مەنى يح بۋلان تاۋىنىڭ ەستى لەبى. قۇلداي اققان، قوبدا وزەن سىبدىرىنان قۇلىن كۇنىم سىڭعىرى ەستىلەدى.   قايىڭدى ارال! جاعالاپ جار قاباعىن شالدىققاننان بولعان-دى شاڭ بالاعىم. قايىس ارقانىن اكەمنىڭ تىعىپ الىپ تايدى ۇركىتىپ تايىنشانى شالمالاعان...   ەسىمدە ءالى ەسىرىپ قاڭعىعانىم اعاش ات قىپ سۇيرەلەپ تالدىڭ ءبارىن. تىزەسىنە اپامنىڭ باسىم سۇيەپ كەشكە جاقىن قالجىراپ قالعىعانىم.   جىگىتتىكتىڭ! جەلىگى جاندى داعى ارمان بولىپ وسىنىڭ قالدى ءبارى. «وركەنيەت» جولىنا كەش ىلىككەن ولكەم ءۇنى جار سالىپ جاڭعىرادى.   جەتپىستەگى قارت قونىس ءتوسىن كەردى جاھانمەنەن جىلجىدى كوش ىلگەرى. اتام مىنگەن اقجال ات جورتقان جوندا جۇرەگى جوق تەمىر ات كوسىلەدى.   تۇلپار مىنەز! توقىمنىڭ تەر عىپ استىن ەتەك جەڭىن جيناعان ەلگە ۇلاستىم قاتپار-قاتپار جەل جەگەن جوتالارداي وشكىن وشكىن تۇرىممەن ورگە باستىم.  

اڭسار

سۇيەمىن ماڭگى، سۇيەمىن جان-تانىممەن، اتامەكەن- اۋ،جارالعانبىسىڭ جانىممەن. ەلجىرەپ شىعار ەگىلگەن جۇرەك جىرىسىڭ، التاي مەن ارقا ساعىنىپ سالعان ءانىم ەڭ. قۇلاققا سىڭگەن بالالىق شاقتان ەس ءبىلىپ، جاتسا ءبىر اۋەن جانىمدى تەربەپ كەشكىلىك، ەلەڭ ەتەمىن، ەلەسكە سولاي ەلتيمىن، قارت كاسپيي جاقتان بابامنىڭ جىرى ەستىلىپ. ەستىرتكەندەيىن ۇلى ءدۇبىردى كەپ بابام، «رۋحتان ۇلىم، ويانشى»دەسە تەك ماعان، شارتاراپتان كەيدە شاقىرعان ەمىس داۋىستى، ارال جاقتاعى ساقتاردىڭ ءۇنى مە دەپ قالام . اقتارار ما ويدان، كۇلتەگىن كەلىپ سىر تاعى تونىكوك تۇرىپ ، شولعانداي بولدى قىرقانى اعىزىپ تەرىن،اۋىزدىعىن شايناعان، شىعىستان شىققان تۇركىلەردىڭ تۇلپارى ساعىنىش سەزىم، كەرەمەتىنە قاراشى، عاسىرلار جەلىپ،باتقانمەن كۇندەر قاراسى، كولبەڭدەپ كوزدەن كوكسەتىپ جاندى بولمايدى، اتىراۋ مەنەن اق جايىقتىڭ دا اراسى. ىرقىما قويماي اڭسار كوڭىلدىن جەتەگى، ارمانداعانداي كيەلى «كىشى مەككە»ء-نى، ءتۇن جاتسام مىزعىپ تۇسىمە ىلعي ەنەدى، تۇركىستانداعى اۋليەلەردىڭ مەكەنى. وتكەن كۇندەردىڭ ويلاسام ءبارىن سان قيلى، ولكەمنىڭ ءوزى سىرلارىن اشقان ءار قيلى. جەرۇيىققا كەتكەن باتىرلار قايتا ورالىپ، جەتىسۋ جاقتان ءجانناتتىڭ ءيىسى اڭقيدى. وقتەم ۇنمەنەن تالاپ ەتكەندەي تەك مەنەن، دەگەندەي اباي شىعار دەپ بويدان تەكتى ولەڭ، بۋىرقانسا ءبىر ءسات بۇلا جىرىم ورەندەي، ەرتىستىڭ ەرەن ەكپىنى مە دەپ كورەم. ايتقانداي اباي «باستالار انمەن جان دەمى»، سوندىقتان ءسىرا ، ولەڭسىز عۇمىر ءمان بە ەدى؟ وزەگىمدى ورتەپ ورشەلەنىدىرىپ بارا ما ، كوكشەنىڭ سازى ، ءبىرجان مەن اقان اندەرى؟ جولىمەن سوناۋ جىراۋلار وتكەن بۇرىنعى، اسقاقتاتقان سونشا قىمباتقا بالاپ قۇنىڭدى، ماڭدايدان ءوپشى،ماڭايىڭا بالكىم تاياسام، اتامەكەن –اۋ، اڭساعان مىناۋ ۇلىڭدى!