تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى نەگىزىنەن 2 فاكتورعا كەپ تىرەلەدى: ءبىرىنشىسى - مۇنايعا الەمدىك باعانىڭ تومەندەۋى، ەكىنشىسى - رەسەي ءرۋبلىنىڭ قۇنسىزدانۋى. وسىعان وراي كەشە ۇلتتىق بانك ءتوراعاسى قايرات كەلىمبەتوۆ تەڭگەگە قاتىستى ۇستانىمدى تاعى ءبىر نىقتاعان بولاتىن. باس بانكير بۇدان بىلاي دا ۆاليۋتالىق ايىرباس باعامى 1 دوللارعا 170-188 تەڭگە ارالىعىندا بەلگىلەنەدى، بۇل باعام ءدالىزى بىزگە كەلەشەككە نىق سەنىممەن قاراۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى، سول سەبەپتى دە قازاقستاندىقتارعا تەڭگەدەي سالىمدى سەنىمدى تۇردە جيناقتاۋ بەرۋىنە بولادى دەپ سەندىردى.

دەگەنىمەن..

ەلىمىزدىڭ ءبىرقاتار ەكونوميست-ساراپشىلارى تەڭگەنى قۇنسىزداندىرماي بولمايتىنىن، تەڭگەنى تەجەپ ۇستاۋ ناق ءقازىر نارىق زاڭدىلىقتارىنا ساي كەلمەيتىنىن ايتىپ دابىل قاعۋدا.

تەڭگە ءرۋبلدىڭ ىزىمەن نەگە ءجۇرۋى كەرەك؟

ءجۇمادىلددا باياحمەتوۆ، ەكونوميست-عالىم:

- ءقازىر ەلىمىزدە ءبىر رۋبل 2،80 تەڭگە بولىپ تۇر. ءرۋبلدىڭ قازاقستاندا بۇلايشا ارزانداۋى بۇرىن-سوڭدى بولماعان كورىنىس. وتكەندە ۇلتتىق بانكتىڭ ءوزى 2009 جىلعى داعدارىستان كەيىن دە ءرۋبلدىڭ قۇنى بۇلايشا تۇسپەگەنىن ايتىپ داعداردى. ال ەندى جاعداي وسىلاي قالىپتاسۋى مۇڭ ەكەن، قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم بولىگى ارزان ءرۋبلدى كوسىپ ساتىپ الىپ الدى. قاراپايىم حالىقتىڭ ويىنشا ارزان ءرۋبلدى ءساتتى پايدالانىپ ساتىپ الۋ بارىنشا پايداعا كەنەلتەدى. مىسالى، وسىدان ءۇش اي بۇرىن رەسەيدىڭ ءبىر ءرۋبلىنىڭ باعامى قازاقستاندا 4 تەڭگەگىڭ اينالاسىندا تۇرسا، ءقازىر 2،80 تەڭگە بولىپ تۇر. ايىرماشىلىقتى سەزىنگەن ءبىراز قاۋىم ءقازىر ارزان ءرۋبلدى ساتىپ الىپ، ونى قايتادان رەسەيدىڭ نارىعىنا اپارىپ سالىپ، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسىپ وزىنشە پايدا كەنەلۋدە.

بۇلايشا قازاقستاندىقتاردىڭ ارزان رۋبلگە قۇمارتۋى بۇل ەلىمىزدىڭ ەكونميكاسىنا زيانىن تيگىزبەي قويمايدى. ارزان رۋبل ساتىپ الىپ جاتقان وتانداستارىمىز رەسەيدە تەك قانا ءىرى ساۋدا جاساپ قانا قويماي ولار ءتىپتى ازىق-تۇلىككە دەيىن سول ەلدەن تاسۋدا. ال ءبىزدىڭ بۇلايشا ارزان ءرۋبلدى ساتىپ الىپ، ونى قايتا اپارىپ رەسەي نارىعىنا سالۋىمىز رەسەيدەن گورى ءبىز ءۇشىن اسا ءقاۋىپتى. راس، رەسەيگە مۇنىڭ ءقاۋپى بار. ول ەلگە ءقاۋىپتى بولاتىن سەبەبى سىرتتان باراتىنى بار، ىشكى اينالىمداعى ءرۋبلى كوبەيۋى بار بارلىعى قوسىلىپ رەسەي ۆاليۋتاسىنىڭ قۇنى ودان ءارى تومەندەي بەرەدى. بۇل ءرۋبلدىڭ ودان ءارى قۇنسىزدانا بەرەتىنىن كورسەتەدى. ال ءبىز ءۇشىن ءقاۋىپتىسى بۇل ءۇردىس ءوز ەكونوميكامىزدى توقىراتادى. قانشا جىلعى ەڭبەگىمىزدى جوق قىلادى. بۇدان بىزدەگى وتاندىق ونىمگە سۇرانىس تومەندەپ، ەلگە جاپپاي رەسەيدەن ارزان يمپورت اعىلا باستايدى. بۇل وزىنەن ءوزى وتاندىق ەكونوميكانىڭ ادىمىن اشتىرمايتىن قۇبىلىس. رەسەي ارينە بۇل ءساتتى قۇر جىبەرمەيدى. وزىنەن تاۋارىن الىپ جاتقان ەلگە رەسەي بۇدان بىلاي بەلگىلى ءبىر تالاپتار قويادى. رەسەي ءوز ەكونوميكاسىن الدەندىرۋ ءۇشىن ەندى بولاشاقتا ارزان يمپورتىن بىزگە توعىتىپ ءبىزدىڭ ىشكى نارىقتى ودان ءارى جاۋلاي تۇسەدى. بۇل - بىلە بىلگەنگە وتە ءقاۋىپتى تۇس. رەسەي ەندىگى كەزەكتە يمپورتتىق تاسىمالىنا بارىنشا نازار اۋدارا باستايدى. وسىلايشا رەسەي قازاقستاندىق نارىققا كەلىپ بارىنشا كىرىگۋدى، سول ارقىلى كورشى ەل وندىرىسشىلەرى ەلىمىزدەن وزدەرىنە جايلى ەكونوميكالىق ورتا قالىپتاستىرۋدى ويلاستىرىپ وتىر. رەسەيدىڭ تاۋارىن جاپپاي الا بەرگەن سوڭ، ءقازىر وتاندىق ءوندىرىستىڭ ادىمى اشىلماي تۇر. سوندىقتان تەڭگە ءرۋبلدىڭ ىزىمەن ءجۇرۋى ءتيىس. ەكسپورتتاۋشىلارمىزعا دوللاردى قىمباتتاتۋ ءتيىمدى بولماق. ەكسپورت-يمپورت قاتىناسىندا وتاندىق ونىدىرىسشىلەر دوللارمەن ايىرباس جاسايدى. سوندىقتان ەكسپورتتاۋشىلاردىڭ پايداسىن ەسەلەپ، بيۋدجەتكە تۇسەتىن ءتۇسىمدى كوبەيتۋ ءۇشىن ءبىر دوللار 270 تەڭگە بولۋى كەرەك. ولاي ەتپەسەك، ەكسپورت- يمپورت قاتىناسىندا بىزگە پايدا كەلمەيدى. بۇدان وتاندىق كاسىپورىنداردىڭ تابىسى ازايىپ، ءوندىرىستىڭ اياق الىسى كەرى كەتە باستايدى. سوندىقتان وتاندىق ءوندىرىستى قولداۋ ءۇشىن دە، ەكسپوت-يمپورت قاتىناسىنان پايدا كورۋ ءۇشىن دە دوللاردى قىمباتتاتۋعا ءماجبۇرمىز. سول ءۇشىن دە تەڭگە ءرۋبلدىڭ ىزىمەن ءجۇرۋى كەرەك. تەڭگەنى قولداۋ ءۇشىن، وتاندىق ءوندىرىستى قولداۋ ءۇشىن بىزگە التىن-ۆاليۋتا قورىنان، ۇلتتىق قوردان قاتارىنان ەكى جىل قارجى الىپ وتىرۋعا تۋرا كەلەدى. ال بۇل ءتىپتى شىعىنعا باتىراتىن قۇبىلىس.

مۇناي باعاسى دا القىمنان الىپ تۇرعان جوق پا؟

سونداي-اق ماماندار الەمدىك نارىقتاعى مۇناي باعاسىنان تۇسەتىن ءتۇسىمنىڭ دە تىم ازايىپ كەتكەنىنە بايلانىستى تەڭگەنى قۇنسىزداندىرۋعا تۋرا كەلەتىنىن العا تارتۋدا.

مەيرام قابدراحمان ۇلى، ەكونوميست-ساراپشى:

- Brent ماركالى مۇناي باعاسىنىڭ باررەلىنە 45 دوللار بولىپ تۇزىلۋىنە قاتىستى ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق بانكى تەڭگەنى 15،5 پايىزعا قۇنسىزداندىرۋى كەرەك. بۇدان بارىپ ءبىر دوللاردىڭ قۇنى 270 تەڭگەنى قۇراۋى عاجاپ ەمەس. قازاقستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمى مۇناي باعامى باررەلىنە 100 دوللار بولعاندا 4،8-4،5 پايىز بولۋى كەرەك-تىن. دەگەنمەن الەمدىك بيرجادا مۇناي باعامىنىڭ ءار كۇن سايىن تومەندەپ جاتقانىن ەسكەرسەك، 2015 جىلى ەلىمىزدىڭ جالپى ىشكى ءونىمى ازايۋۋى ابدەن مۇمكىن. مۇنى جاسىرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. بولاشاقتا بىزگە يمپورت-ەكسپورت ارا-قاتىناسىن رەتتەۋ ءۇشىن دوللاردى قىمباتتاتۋعا تۋرا كەلەدى.

ءبىزدىڭ ەكسپورتىمىزدىڭ 80 پايىزىن مۇناي قۇرايدى. مۇنايدان تۇسەتىن ءتۇسىمدى ءبىز دوللارمەن ەسەپتەسەمىز. مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋى – سول ءتۇسىمدى ازايتىپ جىبەردى. ال ەندى سوعان قاراماي دوللار ارزان كۇيىنشە قالا بەرەتىن بولسا وندا ءتۇىسم دە ەسەلەنبەيدى عوي. اۋىرتپاشىلىق كوكتەمگە قاراي انىق بىلىنەدى دە ۇلتتىق بانككە تەڭگەنى ديەۆالۆاسيالاۋعا تۋرا كەلەدى. سەبەبى مۇنايدان تۇسەتىن ءتۇسىم ازايىپ ءقازىردىڭ وزىندە بيۋدجەتتىڭ دە كىرىسى كۇرت تومەندەدى. تەڭگەنى تەجەپ ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن دە قوردان قوماقتى قارجى جۇمساۋعا تۋرا كەلەدى. وتاندىق ءونىدىرىس ورىندارىن قولداۋ ءۇشىن، قارجى ينستيتۋتتارىن توقىراتپاۋ ءۇشىن دە ۇلتتىق قوردان قارجى الىناتىنى بىزگە ءمالىم بولدى. ءبىراق حالىقارالىق ساراپشىلار بۇل داعدارىستىڭ 2017 جىلعا دەيىن سوزىلاتىنىن باسا ايتىپ وتىر. سوندا ەكى جىل بويى تەڭگەنى تەجەپ ۇستايمىز دەپ قانشاما شىعىن كورەمىز. بۇل ىڭعايعا كەلمەيتىن جايت. سوندىقتان التىن-ۆاليۋتا قورىن ۇنەمدەۋ ءۇشىن تەڭگەنى ديەۆالۆاسياعا تۇسەدى. مۇنى مويىنداۋ كەرەك.

وتاندىق ءوندىرىس الدەن سۋبسيديا سۇراپ وتىر

ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ، ەكونوميست-عالىم:

- رۋبل مەن گريۆنانىڭ قۇلاۋىنان قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر الدەن سۋبسيديا سۇراپ وتىر. ءقازىر ءبىزدىڭ نارىقتا رەسەيدىڭ تاعامداردان قازاقستاندىق اگراييلەردىڭ شىعارعان ونىمدەرى قىمبات. رەسەي ءرۋبلى قۇلدىراپ، ەكونوميكاسى مىڭ قۇبىلا باستاعاننا كەيىن ولاردىڭ ونىمدەرىنىڭ دە باعاسى ءتۇستى. بۇل ءوز الدىنا ال ەندى بىزگە نەگە بۇل ەلدەردەن ارزان يمپورت اعىلا باستادى دەگەنگە جاۋاپ ىزدەلىكشى، مىسالى، كەدەندىك وداقتا تاۋار ۇلەسى قىسقارىپ وتىرعان مىنا بىزدەر. رەسەي كەدەندىك وداق اياسىندا بىزگە كوپ مولشەردە تاۋار ەنگىزە الادى. ال ءبىزدىڭ كەڭىستىگىمىز، تاۋار ءوندىرۋ قابىلەتىمىز رەسەيدەن قاراعاندا تومەن جانە از. دەمەك، بۇل جەردە ءبىزدىڭ وتاندىق كاسىپكەرلەرگە ادىلەتسىز باسەكەلىك ورتا قالىپتاسىپ وتىر. مىسالى، بىزدە قوسىمشا قۇن سالىعى 12 پايىز بولسا، رەسەيدە 18 پايىز. كورپوراتيۆتىك تابىس سالىعى بىزدە 20 پايىز بولسا، رەسەيدە 30 پايىز. ال ەندى بۇل ادىلەتسىزدىك ەمەس نەمەنە؟ بۇعان قوسا رەسەيدىڭ ارزان يمپورتى ءبىزدىڭ نارىققا ەمىن-ەركىن كەلىپ جاتىر. ار رەسەي تاراپى ءبىزدىڭ كەيبىر تاۋاردارىمىزعا «تەحنيكالىق رەگلامەنتكە ساي ەمەس» دەگەن جەلەۋمەن شەكتەۋ دە قويىپ تاستاي الادى. ول ازداي قازاقستاندىقتار ارزان ءرۋبلدى كوسىپ ساتىپ الىپ، رەسەيدەن ءىرى-ىرى ساۋدا جاساپ جاتىر. ال ەندى ول ازداي تەڭگەنى قۇنسىزداندىرمايمىز دەيمىز. تەجەپ ۇستايمىز دەيمىز. بۇل نارىق زاڭدىلىعىنا قايشى كەلەتىن دۇنيە. وتاندىق ءوندىرىس قازىردەن سۋبسيديا، دوتاسيا سۇراپ، كومەككە ءزارۋ بولىپ وتىر. مۇندايدا تەڭگەنى تەجەپ ۇستايمىز دەۋ اقىلعا سىيىمسىز. بارلىعىنا شىنايى كوزقاراسپەن قارايتىن كەزەڭ الدەقاشان جەتتى ەمەس پە؟! ەگەر ءبىز ەكسپورت-يمپورت ارا قاتىناسىنان پايدا كورەمىز دەسەك، وتاندىق ءوندىرىستى قولدايمىز دەسەك، تەڭگەنى قۇنسىزداندىرۋمىز كەرەك بولادى. ال قۇنسىزداندىرماي ۇستاپ تۇرامىششز دەسەك، وندا وتاندىق ءوندىرىستى، ەكونوميكانى قولداۋ ءۇشىن قوردان قوماقتى قارجى الۋعا تۋرا كەلەدى. دەگەنمەن داعدارىس ۇزاققا سوزىلار بولسا، ول ارەكەت تە ۋاقىتشا كومەك بولماق...

 alashainasy.kz