ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ وتكەن جىلى جاريالاعان «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر نەگىزىندە، 2017 جىلدىڭ مامىر ايىندا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن ەلورداداعى ۇلتتىق مۋزەيدىڭ جانىنان «قاسيەتتى قازاقستان» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى قۇرىلعان بولاتىن. مۇنداعى ماقسات – ەلىمىزدەگى قاسيەتتى تاريحي ورىنداردى انىقتاپ، ولاردى ۇلتتىق-يدەولوگيالىق دەڭگەيگە كوتەرۋ. وسىعان وراي «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى، «قاسيەتتى قازاقستان» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ باسشىسى بەرىك ابدىعاليۇلىمەن سۇحباتتاسقان ەكەن. بۇل تۋرالى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى جازادى.
– بەرىك مىرزا، اڭگىمەنى اۋەلى ەلباسى تاراپىنان ۇسىنىلىپ وتىرعان جوبانىڭ رۋحاني ماڭىزىنا توقتالۋدان باستاساق؟
– قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ەرەكشەلىگى – تۋىپ وسكەن جەرى، ونگەن ورتاسىن كيە تۇتىپ، ونىڭ قادىر-قاسيەتىن باعالاۋىمەن قۇندى. اتالارىمىز «تۋعان جەر – تۇعىرىڭ، تۋعان ەل – قىدىرىڭ» دەپ بەكەر ايتپاعان. تۋعان جەر مەن ەلدىڭ حالىق ساناسىنا سىڭگەن رۋحاني قۇندىلىعىنىڭ ۇلتتىڭ قالىپتاسۋىندا، دامۋىندا ايرىقشا ءرولى بار. ەلباسى تاپسىرعان ءدۇنيەلەر بۇعان دەيىن قاسيەتتى نىسان رەتىندە عىلىمي ساراپتالىپ، جۇيەلەنبەگەن-تىن. ءبىز وسى شارۋانى رەتتەپ، جالپىحالىقتىق قۇندىلىق رەتىندە قاراستىرۋدى قولعا الىپ جاتىرمىز. بۇل جۇمىستىڭ رۋحاني ماڭىزىنا توقتالار بولساق، بىرىنشىدەن، كيەلى-قاسيەتتى نىساندار ءبىزدىڭ ۇلتتى رۋحاني جۇتاڭدىقتان ساقتايتىن سيمۆولدىق قالقانىمىز جانە ۇلتتىق ماقتانىشىمىزدىڭ قاينار بۇلاعى دەپ ءتۇسىنگەن دۇرىس.
– تۇسىنىكتى. سونىمەن ەلىمىزدەگى قاسيەتتى نىسانداردى انىقتاۋ بارىسىندا قانداي ولشەمدەر باسشىلىققا الىندى؟
– بىرىنشىدەن، قاسيەتتى نىساننىڭ ەل تاريحىندا ەلەۋلى ورىن الاتىن ماڭىزى بولۋى شارت. سول سەبەپتى، نىسانداردىڭ قاسيەتىن انىقتاۋ بويىنشا جۇمىس جاساعان ساراپشى توپ اۋەلى بۇلاردى بەس توپقا جىكتەدى. بىرىنشىسىنە – ەرەكشە باعالاناتىن تابيعي مۇرا ەسكەرتكىشتەر جاتقىزىلدى. بۇلارعا – اۋليە تاۋ، جىلاعان اتا بۇلاعى، اقمەشىت ۇڭگىرى، حان ءتاڭىر تاۋى، شارىن شاتقالى قاتارلى ونشاقتى نىسان قامتىلدى. ەكىنشى توپقا – ەلىءمىزدەگى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر مەن ورتا عاسىرلىق قالا نىساندارى ەندى. بۇل قاتارعا بەرەل، شىلىكتى قورىمدارى، بوتاي قونىسى، بەگازى ارحەولوگيالىق كەشەنى، جانكەنت، سىعاناق، اقىرتاس، قويلىق، سارايشىق ت.ب. كونە قالاشىقتار بار وتىزعا جۋىق نىسان قامتىلۋدا. ءۇشىنشى توپ رەتىندە – ەلىمىزدەگى ءدىني عيبادات ورىندارى الىندى. بۇل توپقا دومباۋىل عۇرىپتىق كەشەنى، ۇكاش اتا كەسەنەسى، ازىرەت سۇلتان تاريحي-مادەني كەشەنى، جوشى حان، ابات-بايتاق، تەكتۇرماس، ارىستان باب سياقتى وتىزدان استام نىسان جىكتەلدى. ءتورتىنشى توپقا – تاريحي تۇلعالارعا قاتىستى قاسيەتتى ورىندار ەندى. اتاپ ايتقاندا، قوبىلاندى باتىر مەموريالدىق كەشەنى، ابىلاي حان رەزيدەنسياسى، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ مەموريالدى ءۇيى، سونىمەن قاتار جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن جيىرمادان استام باتىرلاردىڭ كەسەنەسى ءبىر پاراگرافپەن جيىنتىق وبراز رەتىندە بەرىلدى. بەسىنشى توپ – ساياسي-تاريحي وقيعالارعا قاتىستى ورىندار ەسەبىندە قاراستىرىلىپ، بۇعان تاڭبالى تاس ەسكەرتكىشى، بوكەي ورداسى تاريحي كەشەنى، بىرلىك مونۋمەنتى (وقو، ورداباسى اۋدانىنداعى)، استاناداعى بايتەرەك جانە قازاق ەلى مونۋمەنتتەرى قاتارلى ونشاقتى نىسان ەنگىزىلدى.
– بۇل تىزىمگە الىنعان نىساندار سوڭعى شەشىم بە، الدە وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن بە؟
– بۇل ءتىزىم تەك ۇسىنىلىپ وتىرعان جوبا. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، الداعى جۇمىس جوسپارىنا قاتىستى شىعارىلعان باعىت-باعدار. تىزىمدەگى نىساندار ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
– جوعارىداعى قاسيەتتى نىساندار ۋاقىتتىق تۇرعىدان قالاي سۇرىپتالدى؟
– جالپى، ءبىز بۇل جوبا اياسىنا، قازاقستان جەرىندەگى تاس داۋىرىنەن باستاپ، بۇگىنگى تاڭعا دەيىنگى تاريحي سانانى جاڭعىرتۋعا قاتىستى نىسانداردى قامتۋدى كوزدەدىك. وسى ارقىلى قازاقستاندىقتاردىڭ ءبىرتۇتاس رۋحاني كەڭىستىكتە ىنتىماقتى ءومىر ءسۇرۋ تەتىگىن قالاۋدىڭ جولىن قاراستىرۋدامىز. ەلباسى دا وسىنى ايتىپ وتىر. بۇل ارادا باسىن اشىپ ايتاتىن دۇنيە – «قاسيەتتى قازاقستان» باعدارلاماسى – رۋحاني قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىراتىن عىلىمي-الەۋمەتتىك جوبا. مىسالى، التايداعى «بەرەل قورىمىن» الايىق. بۇل ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنان اقپار بەرەتىن نىسان. وسى ارقىلى بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز ەرتە داۋىردە قانداي مادەني مۇرالار قولداندى، ءوز كەڭىستىگىندە قالاي ءومىر ءسۇردى سونى ءبىلۋگە ءتيىسپىز.
– دەمەك كيەلى نىساندار تابىنۋ ءۇشىن ەمەس، تاريحىمىزدى تانۋ ءۇشىن قاجەت دەيسىز عوي؟
– ارينە ۇلتتىق بايىرعى قۇندىلىقتارىمىزدى وسى كيەلى نىساندار ارقىلى قايتا تۇلەتۋ، ناقتىراق ايتقاندا رۋحتى جاڭعىرتىپ، حالىقتى رۋحتاندىراتىن جوبا بۇل. مىسالى، قازاق باتىرلارىن الايىق، بۇلاردىڭ ەرلىك ىستەرى ۇلت رۋحىن جانعىرتۋدىڭ بىردەن-بىر تەتىگى. ويتكەنى ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاڭدا جوعالتىپ وتىرعانىمىزدىڭ ءوزى وسى باتىرلىق. ونىڭ ورنىنا قاۋىمدى كونبىستىك، جالتاقتىق، بوداندىق سانا-سەزىم دەندەپ بارادى. وسىعان قارسى شيپا – باتىرلىق رۋح.
– سوندا بۇل جوبانىڭ قوعامعا ەلءشىلدىك، مەملەكەتشىلدىك كوزقاراستى قالىپتاستىرۋعا دا اسەرى بولعانى عوي؟
– بۇل دا بار. ءسىز ايتىپ وتىرعان مەملەكەتشىلدىك كوزقاراستى قالىپتاستىراتىن دۇنيە – قازاق تاريحىنداعى حاندار مەن بيلەردىڭ ءرولى بولسا، جاس- تاردى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس جولىنا تاربيەلەيتىن دۇنيە – ۇلت-ازاتتىق كۇرەسكەرلەردىڭ ارەكەتى. قازىرگى تاڭدا قازاق قوعامىنا ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىزدى جوققا شىعاراتىن تۇسىنىكتەر ەنىپ كەتىپ جاتىر. اسىرەسە يسلام اتىن جامىلىپ حالىق اراسىن ءىرىتۋ ءۇردىسى بەلەڭ الۋدا. ەكىنشىدەن، قازىرگى جاستار ءوزىنىڭ تاريحىن تەك الەۋمەتتىك جەلىدە تاراتىلعان جەڭىل-جەلپى اقپار ارقىلى تانىپ، بىلۋدە. بۇدان نەنى اڭعارامىز؟ كۇن وتكەن سايىن جاستاردىڭ تاريحي ساناسىنا تۇساۋ سالاتىن ءقاۋىپ كۇشەيىپ كەلەدى. وسىعان قالقان بولاتىن دۇنيە – جوعارىداعى جوبا بولۋى ءتيىس. ياعني بولاشاق ۇرپاق جالپىۇلتتىق قاسيەتتى نىسانداردى تانۋ ارقىلى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ۇعىنىپ، قازاق حالقىنىڭ سوناۋ تاس داۋىرىنەن بەرى ءبىر ەل، ءبىر حالىق رەتىندە قالىپتاسقان ەل ەكەنىن ساناسىنا سىڭىرە الادى. وسى ارقىلى تۇتاس تاريحي سانا قالىپتاسادى.
– سىزدەر جاساپ جاتقان جوبانىڭ ناقتى شەگى قانداي جانە قاسيەتتى رەتىندە تىركەۋگە الىنعان نىساندارعا ارنايى مارتەبە قاراستىرىلعان با؟
– «قاسيەتتى قازاقستان» جوباسى 2017-2021 جىلداردى قامتىپ وتىر. وسى ارالىقتا ءار جىل سايىن ءبىر-بىر تومنان بارلىعى بەس تومدىق ۇلكەن ەڭبەك «قازاقستاننىڭ قاسيەتتى جەرلەرىنىڭ ەنسيكلوپەدياسى» جاسالۋى ءتيىس. اتالمىش جوبانىڭ تاعى ءبىر ءتيىمدى تۇسى – ىشكى ءرۋحاني-تۋريزمدى دامىتۋعا زور ۇلەس قوسادى دەپ كۇتىلۋدە. ياعني بۇل ءتۋريزمنىڭ ەرەكشەلىگى – ادامدار تابيعاتتى تاماشالاپ، ەل-جەر كورىپ، كوڭىل كوتەرۋ ەمەس، تالىمدىك-تاربيەلىك ءمانى، ءارى تۋعان جەر تاريحىمەن تانىسۋىنا باعىتتالۋىمەن قۇندى بولماق. سونىمەن قاتار ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان وقۋلىقتار، فيلمدەر، روليكتەر، تۋريزم جانە ينتەراكتيۆتىك كارتا جاساۋ جوسپاردا بار. تىزىمگە الىنعان قاسيەتتى نىسانداردىڭ مارتەبەسى جايلى ايتار بولساق، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى تاراپىنان مادەني جانە تاريحي ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ تۋرالى زاڭعا ءوزگەرىستەر ەنگىزۋ جايى قاراستىرىلۋدا. ياعني مەملەكەتتىك تۇرعىدان قورعالۋعا ءتيىس نىساندار قاتارىنا «قاسيەتتى نىساندار» دەيتىن باپ ەنگىزىلۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر. زاڭ قابىلدانعان سوڭ ونداعى تالاپ بويىنشا ىرىكتەلگەن نىسانداردى مەملەكەتتىك تىركەۋگە قويىپ، قورعاۋعا الۋ جايى ناقتىلانادى. ياعني قاسيەتتى سانالىپ، زاڭمەن قورعالعان نىسانداردىڭ اربىرىنە پاسپورت جاسالادى. ول ءۇشىن نىساننىڭ تاريحى، اڭىزى، ءافساناسى، ۋاقىتى، عاسىرى، الەۋمەتتىك سيپاتى تاعى باسقاسى جان-جاقتى زەرتتەلەدى.
اڭگىمەلەسكەن بەكەن قايرات ۇلى
پىكىر قالدىرۋ