جەڭىل ويلاۋ، قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەۋ، قۇلقىننىڭ دەگەنىنەن اسا الماۋ، ودان قالسا جاعىمپازدىق. مۇنداي تاياز ويلى قاسيەتتەر قازاقتىڭ قانىندا بولىپ پا ەدى؟ بالكىم بولدى، ءبىراق ءجۇزدىڭ ون پايىزى عانا شىعار. ال ءقازىر قالاي؟ وسى پايىزدىڭ كوتەرىلىپ كەتكەنىن كۇندە كوزبەن كورىپ، كوكەيگە ءتۇيىپ ءجۇرمىز. بىر-بىرىنە قاستاندىق جاساۋ، ءوز دارەجەسىن كوتەرۋ ءۇشىن دوسىن ساتىپ كەتۋ، كەي قىزداردىڭ سەلتەڭدىككە سالىنۋى نەنىڭ كەسىرى؟ 

قاي جەردەن قاتە كەتتى، قانداي كىنامىز ءۇشىن؟ مۇمكىن، تەلەديداردان كورسەتىلەتىن كورگەنسىز كورىنىستەردىڭ كەسىرى شىعار. بيلىك قىتايعا كەتىپ جاتقان قازاق قىزدارىنا كوڭىل قۋانتارلىق ءبىر شارا قولدانا الماي وتىر. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ «كوشپەندىلەر» رومانىنداعى «قازاق دارىندى حالىق، باتىر حالىق، اتتەڭ، باقىتسىز حالىق»، – دەگەن گەنستىڭ ايتقانى راس بولعانى ما؟ وسى كەمشىلىكتەردى جويۋ ءۇشىن، نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ ارينە، داۋسىز قازاق حالقىنا باس كوتەرە الاتىن ءىرى تۇلعالار كەرەك. كەزىندە ەلىمىز ءبىرجولا رەسەيگە ءسىڭىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعاندا الاش ارىستارى: ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى ايلا-شارعىسىمەن، اقىلىمەن، ايدارىنان جەل ەسكەن ستاليننەن قازاق ەلىنە اۆتونوميا الىپ بەرگەن جوق پا ەدى؟! بۇلاردىڭ ءبارى ءبىرتۋار، قانى تازا، رۋحى ازات ازاماتتار بولاتىن. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا دا قيىندىقتى قاسقايىپ تۇرىپ قارسى الار تورەلەر جەتەدى. ءبىراق كوبى نامىس پەن جىگەردىڭ جەتىسپەۋىنەن كورىنبەي ءجۇر. 

ادام بويىندا ەڭ باستى قىزمەت اتقاراتىن اعزا – قان. قازاق بۇعان: «قانىندا بار ەكەن»، «قانمەن كەلگەن قاسيەت»، «تازا قاندى ەكەن»، – دەپ تاندەگى اينالىپ جۇرگەن قاننىڭ ءقادىرىن وسىلاي ءبىلدىرىپ كەتكەن. بۇرىن وزبەك اعايىندار قاننىڭ قاسيەتىنە ءمان بەرمەپتى-مىس. ءبىر-بىرىنىڭ جاقىن تۋىسقانىنا قىز بەرىپ، قىز الىسقان دەسەدى. مۇنداي ءىستىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن، ياعني، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ قانىنىڭ ۇقساستىعى بىر-بىرىنە جاقىن بولسا، دۇرىس ۇرپاق وربىمەيتىنىن بىلگەن وزبەك باسشىسى زاڭ جۇزىندە تىيىم سالعان دەسەدى. «قاراپايىم قويدىڭ ءوزىن ءۇش-تورت اتاعا دەيىن قوسۋعا بولمايدى»، – دەپتى بەلگىلى اگرونوم باتىرالى سىزدىقوۆ. بۇل دالەلدەردەن قاننىڭ قۇرامىنىڭ بىر-بىرىنە ۇقساستىعىنىڭ زيانىن كورۋگە بولادى. گۆينەيا بيساۋدا ەڭ جيىركەنىشتى ءداستۇر بار ەكەن. ءبىر وتباسىندا اكەسى نەمەسە شەشەسى ومىردەن وزسا سونىڭ ميىن جەگىزەدى. سوندا ولگەن ادامنىڭ قاسيەتتەرى قونادى-مىس دەپ سەنەدى. مىنە، وسى ەلدە اتى جامان «قارا سانا» اۋرۋى پايدا بولعان. ەندى تيىسىنشە قيسىنعا كەلەتىن پىكىر قالىپتاستىرىپ كورەيىك. قان بىر-بىرىنە ۇقساستىعى قانشالىقتى الىس بولعان سايىن ساپالى ءونىم پايدا بولادى. ارنايى بايگەگە قوساتىن اسىل تۇقىمدى جىلقىلاردى دا قانىنىڭ الىستىعىنا قاراپ جاقىنداستىرادى. مىسالى، تۇرىكتىڭ اقالتەكە تۇقىمىنان اراب، تازا قاندى اعىلشىن، قاراباق، ت.ب. جىلقى تۇقىمدارى الىنعان. حالىق اراسىندا وزگە ۇلتتاردىڭ قوسىلۋىنان تۋعان بالانىڭ ءوڭى اشىق، سۇلۋ كەلەدى دەگەن دە پىكىر جوق ەمەس.

ەندى وسى ايتىلعان دەرەكتەردى توپتاستىرا كەلە ادام بالاسىنا قولدانۋعا بولا ما دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ كورەيىك. بۇل ويىمىزبەن قازاققا تەكتىلىكتى، تازا قاندىلىقتى قايتارساق دەگەن اسىل نيەت بار. ول ءۇشىن قازاق جۇزدەرىنىڭ تاريحىنا توقتالساق. قازاق نەگە ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ ءومىر سۇرگەن. بۇل تۋرالى ءار عالىم ءارتۇرلى دەرەك پەن دايەگىن كەلتىرەدى. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ پىكىرى بويىنشا، «التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ىدىراۋى كەزىندە قازاقتار وزدەرى كوشىپ جۇرەتىن جەرلەردەگى ءوز قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن وسىنداي ۇلكەن وداقتار قۇرعان» دەسە،  ن. اريستوۆ «جۇزدەرگە بىرىگۋ جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە شىققان»، – دەپتى. قالاي بولعان كۇننىڭ وزىندە، قازاقتىڭ جۇزگە ءبولىنۋى قان ارالاسپاۋىن تىيدى. 

ءار ايماقتاعى جۇزگە ءبولىنۋ ءقازىردىڭ وزىندە ساقتالعان. ءاربىر قازاق ءجۇزىنىڭ تاريحي قالىپتاسقان اۋماعى بار. مىسالى، ۇلى ءجۇزدىڭ تارالعان ايماعى – جەتىسۋ جەرى بولسا، ورتا ءجۇز – ورتالىق، شىعىس، سولتۇستىگىمىزدە. كىشى ءجۇز – باتىس قازاقستان مەن وڭتۇستىكتىڭ ءبىر بولىگىن يەلەنگەن. بۇل جەردە نەگىزگى ۇستانىم قازاقتىڭ قان تازالىعىن ساقتاۋ. بۇل ءۇشىن ءار ءجۇزدى بىر-بىرىمەن ارالاستىرىپ، قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋدى كۇشەيتۋ كەرەك. جاستار اراسىندا دا» وزگە جۇزدەن قىز السام، ۇرپاعىم ۇلى بولادى»، – دەگەن پىكىر قالىپتاسۋ قاجەت. جانە بۇل ايتىلعان يدەيا جاسالماي جاتقان جوق. بىرتە-بىرتە جوبالار بويىنشا اتقارىلىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىرى «ماڭگىلىك ەل جاستارى – يندۋسترياعا!»،  «سەرپىن – 2050» اتتى مەملەكەتتىك باعدارلاما 2014 جىلدان باستاپ ورىندالۋدا. باعدارلامانىڭ ماقساتى – حالقى تىعىز ورنالاسقان ەلىمىزدىڭ وڭتسۇستىك ايماقتارىنداعى (الماتى، وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل، قىزىلوردا) جاستاردى كادر جەتىسپەۋشىلىگىن باستان كەشىرىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ شىعىس، سولتۇستىك جانە ورتالىق وڭىرلەرىندە وقىتىپ، جۇمىسقا ورنالاستىرۋ. وسى باعدارلامانى قارقىندى تۇردە جالعاستىرۋ كەرەك. وڭتۇستىكتەگى جاستاردى جۇمىسپەن باسپانامەن قامتاماسسىز ەتىپ، تەگىن كوشىرىپ، ەلىمىزدەگى ورىستانعان جەرلەرگە اكەپ قونىستاندىرساق ۇتارىمىز كوپ. ءسالت-داستۇرىمىز جاڭعىرادى. ۇمىت قالدىرىپ بارا جاتقان ەلگە ەندىرۋگە بولادى. ءتىلىمىزدى دامىتامىز. سول جاقتاعى ورىسپەن ءومىر ءسۇرىپ، بىتە قايناسىپ كەتكەن حالىقتىڭ ساناسىن جاڭعىرتامىز. ەڭ باستىسى جاستار اراسىندا بايلانىس بولادى. جانە ءدال وسى بايلانىستى تەك جاس مامانعا قىزمەت بەرۋمەن عانا شەكتەلمەي، سول ەلدىڭ قىزىن الۋعا، ال باسقا وڭىردەن كەلگەن قىزدى كەلىن جاساۋعا جۇمىلا جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. بۇل دا رۋ-رۋعا بولىنگەن قازاقتىڭ باسى بىرىگۋگە باستار جول. سەبەبى،  قازاق قۇدايىنان كەيىن قۇداسىن قۇرمەتتەۋدى قانىنا سىڭىرگەن حالىق. وسى ءۇردىستى جالعاستىرساق، ءار قازاقتىڭ ءورىسى كەڭيدى، ىرىسى تولادى، ەڭ باستىسى بار قازاق – ءبىر قازاق بولادى.

دۋمان كەڭشىلىك