الەم بويىنشا اجىراسۋدان قازاقستان 2015 جىلعى ستاتيستيكا بويىنشا 7-ورىندا تۇر. كەشە عانا ءبىر بولۋ ءۇشىن جانىن بەرۋگە دايار بولعان جاستار اجىراسۋدان نەگە قورىقپايدى؟ ماتەريالدىق جاعدايدىڭ جۇتاندىعى، ەر ادامنىڭ وتباسىن اسىراي الماۋى، شاڭىراقتىڭ شايقالۋىنا اپارار العاشقى قادام با؟ راسىمەن، قازاقستاندا تەك قانا جاعدايى تومەن وتباسىلار اجىراسا ما؟ بايقۋاتتى وتباسىلار شە؟ وسىنداي ەلدى الاڭداتقان كوكەيكەستى ماسەلە توڭىرەگىندە ەرجان مىرزامەن سۇحباتتاسپاقپىز، دەپ جازادى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى kazakhstanzaman.kz سايتىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ.
سۇحبات دەمەۋشىسى ەلىمىزدەگى اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سالاسىنداعى جەتەكشى كومپانيالاردىڭ ءبىرى — «BUGIN GROUP» كومپانياسى.
ستاتيستيكا ناتيجەسى شىندىققا جاناسادى
— قۇرمەتتى ەرجان مىرزا! سۇراقتى توتەسىنەن قويعىم كەپ وتىر. قازاقستاندا ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اجىراسۋ جيىلىگى قاي دەڭگەيدە؟
— «Qazaqstan zamany» گازەتىن وقىپ تۇرامىز. گازەتتە كوتەرىلەتىن ماسەلەلەردى قولدايمىز. قوعامداعى وزەكتى ماسەلەلەردى قاۋزايسىزدار. ءبىزدىڭ ەلدە وتباسى ستاتيستيكاسى وتە-موتە قيىن جاعدايدا. ۇلىبريتانيالىق «The Economist» جۋرنالىنىڭ «World in Figures» دەپ اتالاتىن زەرتتەۋىنىڭ مالىمەتتەرىنە (ستاتيستيكا) سۇيەنسەك، 2011 جىلى قازاقستان دۇنيەجۇزى بويىنشا اجىراسۋدان 9-ى ورىندا ەدى. مۇنداي زەرتتەۋلەر 5 جىل سايىن جانارتىلىپ تۇرادى. 2015 جىلعى مالىمەت بويىنشا قازاقستان اجىراسۋدان دۇنيەجۇزى بويىنشا 7ء-ى ورىنعا كوتەرىلدى. ەگەر وبلىستارعا كوز جۇگىرتىپ كورسەك، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا اجىراسۋ كوپ. قىزىلجار، قوستاناي، پاۆلودار قالالارىن قوسا العاندا. ال ساندىق ولشەممەن ەسەپتەيتىن بولساق، ياعني حالىقتىڭ تىعىز ورنالاسۋىنا بايلانىستى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى (شىمكەنت)، قىزىلوردا وبلىسى، الماتى وبلىسى، قالاسى بار اجىراسۋدان الدا تۇر. «حالىقارالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ» (World Health Organization) دەرەگى بويىنشا، 2011 جىلى قازاقستان دۇنيەجۇزى بويىنشا سۋيسيدتەن 9-ى ورىندا بولسا، قازىرگى تاڭدا 4ء-ى ورىندا. بالالار اراسىندا دا (8-14، 15 جاس) سۋيسيدتەن 4ء-ى ورىندا. ءبىز سەمينارىمىزدى وسىنداي ستاتيستيكامەن باستايمىز. ويتكەنى وتباسى باقىتى مەن ادامنىڭ جەكە باس باقىتىن بىر-بىرىمەن ءبولىپ جارۋ دۇرىس ەمەس. ادام ءۇشىن وتباسى ءبىرىنشى ورىندا. وتباسىندا باقىتقا كەنەلمەگەن ادام قوعامدا جەتىستىككە جەتۋى مۇمكىن ەمەس. قاڭتار ايىندا حالىقارالىق يۋنيسەف (بالالارعا كومەك كورسەتەتىن حالىقارالىق توتەنشە قور) قازاقستانداعى ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتە ۇلكەن كونفەرەنسيا ۇيىمداستىردى. سوندا قىزىق ءبىر ستاتيستيكانى جاريالادى. قازاقستاندا ەرەسەكتەردىڭ (زەرتتەۋگە قاتىسقاندار) 75 پايىزى «بالالاردى تاربيەلەۋ ماقساتىندا ۇرۋدى قولدايدى» ەكەن. بۇل — ويلانتارلىق ماسەلە. دەمەك، ستاتيستيكا ناتيجەسى شىندىققا جاناسادى.
بىزدە ادامدار پسيحولوگتىڭ كومەگىنە جۇگىنبەيدى
— «ەرلى-زايىپتىنىڭ اراسىنا ەسى كەتكەن تۇسەدى» دەپ ءجيى ايتىپ جاتادى. ستاتيستيكاعا سۇيەنسەڭ، جاعاڭدى ۇستايسىڭ. بۇگىن ۇيلەنىپ، ەرتەڭ اجىراسادى. بۇگىنگى تاڭدا جاس وتباسىلاردى اجىراستىرماۋ ماقساتىندا، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اراسىنا ءتۇسۋ ۋاقىت تالابى شىعار، بالكىم؟ قالاي ويلايسىز؟ ءسىزدىڭ سەمينار وسى تۇرعىدا قانشالىقتى ماڭىزعا يە؟
— مىنانى مويىنداۋىمىز كەرەك. قازاقستان دەڭگەيىندە وتباسى ماسەلەلەرىن شەشۋ جولىنداعى برەند قالىپتاستىرا المادىق. ادامداردا پروبلەما بار، وتباسى.كز-كە بارايىن نەمەسە پسيحولوگ ەرجان مىرزابايەۆقا بارايىن دەگەن وي جوق. مەن سەميناردى الدىمەن جەكە تانىستارىما جاسادىم. قولداۋ ءۇشىن، كوڭىلىمدى قالدىرماۋ ءۇشىن، ىنتا-جىگەرىمىز ءسونىپ قالماۋ ءۇشىن جەكە تانىستارىم كەلدى. سەمينارعا قاتىسقان ءاربىر ادام ۋاقىت وتە كەلە جاقىندارىن، تۋعاندارىن، دوستارىن اكەلە باستادى. دەمەك، ءبىزدىڭ ۇسىنىپ وتىرعان شەشىمدەرىمىز ولاردىڭ كولىڭىنەن شىقتى. وسىلاي باستادىق. بىزدە ادامدار وتباسى پروبلەماسىن جەكە ماسەلە دەپ قارايدى، ونى كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا سالعىسى كەلمەيدى. بارلىعىن ءوزى شەشكىسى كەلەدى. سول سەبەپتى پسيحولوگتىڭ كومەگىنە جۇگىنبەيدى. ەگەر ول پسيحولوگتى تانىمايتىن بولسا، مۇلدەم جولامايدى. كوپ جاعدايدا جاقىندارىنىڭ كەڭەسىمەن كەلەدى. حالىق كوبىنەسە سەمينارعا پروبلەمامدى شەشەيىن دەپ كەلمەيدى. «مىنا كىسى نە دەيدى ەكەن؟» — دەپ كەلەدى. بيلەتىن ساتىپ العان، ونىڭ ۇستىنە دوسى كوندىرىپ اكەلىپ تۇر. بۇگىنگە دەيىن ءبىز ۇسىنعان كونتەنتكە ريزا بولماي كەتكەن ادام جوقتىڭ قاسى. وعان ءبىز قۋانامىز. ودان كەيىن ادامنىڭ قالاۋىمەن جەكە كونسۋلتاسياعا كەلە باستايدى. بۇل ۋاقىتتا ادام ءوزىنىڭ جەكە پروبلەماسىن شەشۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ اقىل-كەڭەسكە جۇگىنەدى.
ەڭ ۇلكەن پسيحوتەراپيەۆت — ايەل مەن كۇيەۋ
— وسى سالادا قىزمەت ەتىپ جاتقانىڭىزعا ءبىرشاما ۋاقىت بولدى. ءسىزدىڭ پاسيەنتتەرىڭىز كوبىنە قانداي پروبلەمامەن كەلەدى؟
— ەڭ باستى پروبلەما بىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناس قۇرا المايدى. ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اراسىندا كوممۋنيكاسيا جوق. ەڭ ۇلكەن پسيحوتەراپيەۆت — ايەل مەن كۇيەۋ. ايەلدە پروبلەما بولسا كۇيەۋىمەن سىرلاسۋ كەرەك. بۇلار دۇنيەدەگى ەڭ جاقىن ادامدار ەمەس پە؟ كوممۋنيكاسيالىق پروبلەما نەدەن تۋىندايدى؟ قازاق تانىمىنداعى وتباسىنداعى ەر ادامنىڭ ءوزىن كۇشتى ساناۋى، بەلگىلى ءبىر بەدەلگە يە بولعىسى كەلۋى جانە سول اۆتوريتەتتى كۇشپەن عانا الا الاتىنىنا سەنۋى. ايقايلاسام، جەكىپ سويلەسەم، ۇستەلدى ۇرسام، سول كەزدە مەنى ايەلىم، بالالارىم سىيلايدى دەگەن قاتە ءبىر ۇعىم قالىپتاسقان. ايەلدىڭ پروبلەماسى ءوزىنىڭ مۇڭىن، جەكە پروبلەماسىن كۇيەۋىنە دۇرىس جەتكىزە الماۋىندا. مىسالى، كۇيەۋى جۇمىستان كەشىگىپ كەلەدى. ايەلى جوعارى تونمەن: «سەن نەگە بۇگىن جۇمىستان كەشىگىپ كەلدىڭ؟»، — دەپ باستايدى ءسوزدى. كوممۋنيكاسيا العاشقى قادامى كىنالاۋدان باستالادى. «ماعان ماڭىزدى ەمەس، ەڭ باستىسى سەن كەشىگىپ كەلدىڭ. ەندى اقتال!» — دەگەن تالاپ قويادى. وتباسىندا بەلگىلى ءبىر كۇشكە، اۆتوريتەتكە يە بولعىسى كەلەتىن قازاق ازاماتى ءۇشىن بۇل ءتىل تاباتىن ءسوز ەمەس. بىردەن «نە جۇمىسىڭ بار؟ جۇمىستا بولدىم. نە ىستەيسىڭ؟ ويناپ ءجۇرمىن بە؟ بالا-شاعانىڭ قامى ءۇشىن دەپ ءجۇرمىز عوي!» دەپ جاۋاپتى ايقايلاپ قايتارادى. ءبىز ايەل ادامدارعا دا، ەر ادامدارعا دا بولەك سەمينار وتكىزەمىز. ايەل ادامدارعا قانداي جاعدايدا بولساڭىز، اشۋلانىپ تۇرساڭىز دا، اۋىرىپ جاتساڭىز دا، قانشالىقتى قينالىپ جۇرسەڭىز دە، كۇيەۋىڭىزبەن كەزدەسكەن العاشقى 10 سەكۋند ماڭىزدى ەكەنىن، 10 سەكۋند بەتىنە قاراپ كۇلىمدەسە، بارلىعى باسقاشا بولاتىنىن ايتامىز. ودان كەيىن جانايقايىن جەتكىزسە دە بولادى. ەگەر كۇيەۋى ۇيگە كەلگەندە، ايەلىنىڭ كۇلىمسىرەگەنىن كورسە، بىردەن جەڭىلەدى. سەبەبى كۇلىمسىرەپ تۇرعان اداممەن سۇحباتتاسۋ دا وڭاي، سويلەسۋ دە وڭاي. ءبىز سەميناردا وسىنىڭ پراكتيكاسىن دا ۇيرەتەمىز. كوبىسىندە تون دا دۇرىس قويىلماعان. ەگەر ايەلى: «قوش كەلدىڭ! بۇگىن ءسال كەشىكتىڭ. ۋايىمدادىق قوي سەنى. بارلىعى دۇرىس پا؟»، — دەپ سۇراسا، ماسەلە ءبىتتى. ماعىنا وزگەرگەن جوق. قازىرگى تاڭدا وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ءبىر جوبا باستاعالى جاتىرمىز. ۇرسىپ سويلەسەتىن ايەلى بار ۇيگە كۇيەۋى بارعىسى كەلمەيدى. امەريكادا وسى ماسەلە بويىنشا زەرتتەۋ جاسالعان. زەرتتەۋگە تاڭعى ساعات سەزگىزدەن كەشكى ساعات ون بىرگە دەيىن وفيستە وتىرىپ جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتكەرلەر قاتىسقان. بۇل قىزمەتكەرلەردەن: «كارەرا قۋعىڭىز كەلە مە؟ قىزمەتتە ءوسۋدى كوپ ويلايسىز با؟ اقشا كوپ تاپقىڭىز كەلە مە؟»، — دەپ سۇرايدى. الايدا زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا باسقا قورىتىندى شىعادى. كوپ پايىزى ۇيلەرىنە ەرتە بارعىسى كەلمەيدى. سەبەبى ۇيدەگى كيكىلجىڭ جۇيكە-جۇيەلەرىنە قاتتى اسەر ەتەدى. ءۇيدى ءقوناقۇي رەتىندە قولداناتىن بولىپ تۇر عوي. جالپى ۇيدە نەگاتيۆ بولماۋ كەرەك.
— كوممۋنيكاسيا قۇرا الماۋدىڭ سەبەبى نە دەپ ويلايسىز؟
— كوممۋنيكاسيا قۇرا الماۋدىڭ سەبەبى — ايەل مەن كۇيەۋىنىڭ ءبىر-بىرىنىڭ پسيحولوگياسىن بىلمەۋى. ايەل ەر ادامنىڭ پسيحولوگياسىن وزىنىكى سياقتى دەپ ويلايدى. ايەل ەر كىسىگە قاراعاندا كولىكتى دۇرىس باسقارا المايدى. مىسالى، الماتىنىڭ كەپتەلىسىندە كەتىپ بارا جاتقان ايەل ءۇشىن ءبىر سىزىقتان ەكىنشى سىزىققا ءوتۋى وتە قيىن. نەگە؟ سەبەبى كولىك اعىنىنىڭ جىلدامدىعىن ولشەۋ كەرەك. ەكىنشى، ەكى كولىك اراسىنداعى اراقاشىقتىقتى ولشەۋ كەرەك. ءۇشىنشى، ەكى كولىكتىڭ اراسىنا سىيىپ كەتۋگە ىڭعايلانۋ كەرەك. كەڭىستىك، كولىكتى دۇرىس قويۋدا ايەلدەر قاتتى قينالادى. بۇل كوممۋنيكاسياعا دا اسەر ەتەدى. قاي ءسوزدى قاي جەردە قولدانۋ كەرەك؟ قاي جەردە قالاي ارەكەت ەتۋ كەرەك؟ باسىم جاعدايدا ەموسياعا بەرىلىپ ايتا سالادى. قوزعالىستا دا سونداي. قورقىپ قالسا بولدى، توقتاي سالادى. بۇرىلمايتىن جەردە بۇرىلا سالادى.
— ءسىزدىڭ تاجىريبەڭىزدە وتباسىندا كيكىلجىڭ تۋدىرۋشى كوبىنە كىمدەر؟ ەگەر پايىزدىق ولشەممەن الىپ قارايتىن بولساق.
— ەر ادام. ەر ادام پروبلەما تۋدىرادى. ايەل پروبلەما كوتەرەدى. ايەل ادامنىڭ ۋايىمداۋى ەركەككە قاراعاندا 4 ەسە جوعارى. مىسالى، ەر ادام ءبىر پروبلەما تۋدىرادى. ءبىراق ونىڭ سالدارىن ەلەمەۋى مۇمكىن. ايەل ادام سونى 4 ەسە ۇلعايتادى. ونى كيكىلجىڭگە اينالدىرادى، ول جانجالعا ۇلاسادى. ءوز بەتىنشە شەشىم ىزدەي باستايدى. ەكىنشىدەن، ەر ادامنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندە. باتىستا — وتباسىنا 50 پايىز ەركەك، 50 پايىز ايەل جاۋاپتى. باتىس پسيحولوگتارى وسىنى ۇسىنادى. جاۋاپكەرشىلىكتى ەكەۋىنە تەڭ بولەدى. ودان شىعاتىن ءتۇيىن — ەر مەن ايەل ادام بىردەي. شىعىس مەنتاليتەتىندە وتباسىندا ايەل مەن ەر ادام بىردەي بولا المايدى. ءبىزدىڭ تانىم-تۇسىنىگىمىزدە وتباسىندا ەر ادام ءبىر سۇيەم جوعارى بولۋ كەرەك. ءبىز ونىڭ ستاتۋسىن كوتەرەمىز، كوبىرەك جاۋاپكەرشىلىك جۇيكتەيمىز. ءبىزدىڭ پراكتيكامىزدا وتباسى باقىتىنا ەركەكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى 90 پايىز، ايەل ادامدىكى 10 پايىز. ەر ادام — ستراتەگ. زەرتتەۋ بويىنشا كوپتەگەن كومپانيالاردىڭ بانكروتقا ۇشىراۋ سەبەبى كومەكشىلەرى، مەنەدجەرلەرى، ورىنباسالارلارىنىڭ كەسىرىنەن ەمەس، ستاراتەگيانىڭ دۇرىس قويىلماۋىنان بولادى. ستاراتەگيانى ءاردايىم ءبىر كىسى عانا قويادى، كومپانيانىڭ نەگىزىن قالاۋشى. ەر ادام وتباسىنىڭ دامۋ باعىت-باعدارىن، ستراتەگياسىن دۇرىس قويسا، ورىنباسارى رەتىندە ايەل ادام رەتتەپ وتىرادى. كوپ رەتتە ەر كىسىلەر دۇرىس ستراتەگيا قويا المايدى، وتباسىنا 90 پايىز قۇزىرسىزدىق اكەلەدى.
ايەل قانشالىقتى كۇشتى بولسا دا، كۇيەۋىنىڭ الدىندا ءالسىز كورىنۋى كەرەك
— قازىرگى ۋاقىتتا 90 پايىز جاۋاپكەرشىلىكتى كەرىسىنشە اتقارىپ جۇرگەن ايەلدەردىڭ دە بار ەكەنىن جاسىرمايسىز عوي.
— قوعامدا ونداي پروبلەما بار، ول دا ايەلدەردىڭ قاتەلىگى. ەر كىسى كۇش يەسى بولعان سوڭ، السىزگە تارتىلادى. ءالسىز بولعان جەرگە ەر ادامدار جۇگىرەدى. ايەلدىڭ قاتەلىگى ەر كىسىنىڭ قاسىندا كۇشتى بولعىسى كەلۋى. كۇش كۇشتى يتەرەدى. ەگەر ايەل ادام اقشانى وكىرتىپ تاۋىپ جاتسا، بالا-شاعانى كەرەكتى قۇرال-جابدىقپەن قامتاماسىز ەتىپ جاتسا، كۇيەۋى ەڭ الدىمەن ايەلىنە كەدەرگى بولمايىن دەپ ويلايدى. ايەل ادام وتباسىن باسقارۋ جاۋاپكەرشىلىگىن موينىنا الماۋ كەرەك. قانشالىقتى كۇشى بولسا دا، كۇيەۋىنىڭ الدىندا ءالسىز كورىنۋى كەرەك. ءالسىز بولۋ ەمەس، كورىنۋ دەپ وتىرمىن. ءبىزدىڭ بويىمىزدا ءالسىزدى قورعاپ، قاھارمان بولۋ سياقتى كۇشتى سەزىم بار. ءبىزدىڭ سەمينارعا كەيبىر ايەلدەر ۇيدە شامدى دا وزدەرى اۋىستىراتىنىن، سانتەحنيكاعا قول سوزاتىنىن، بازارعا دا وزدەرى باراتىندىعىن ايتادى. نيەتى دۇرىس، ازاننان كەشكە دەيىن جۇمىس ىستەيتىن كۇيەۋىنە كومەكتەسكىسى كەلەدى. بۇل ەر ادامنىڭ وتباسىنا دەگەن سالعىرتتىعىن ارتتىرا تۇسەدى. ال ەگەر كۇيەۋى ۇيگە كەلىپ، پىشاق قايراپ، شامدى اۋىستىرىپ بەرسە، راكوۆينانى جوندەپ جاتسا، ايەل ادامنىڭ كوزىندە ەر ادامنىڭ قاھارماندىعى ارتا تۇسەدى. ەر ادامدى دا بۇل جىگەرلەندىرەدى. قازىرگى قوعامدا ەركەكتەردى قاھارمان ەتىپ كورسەتۋ قاجەتتىلىگى بار. بۇرىن سوعىسقا باراتىن ەدى. سوعىس بولماسا دا، رۋ اراسىنداعى كيكىلجىڭدى شەشۋشى ەدى. قارا جۇمىس ىستەپ جاتقان ادام دا از. ءقازىر بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، سوعىس بولماي-اق قويسىن! ەر ادامنىڭ ءوزىن قاھارمان رەتىندە كورسەتەتىن ورىن بولماي جاتىر. تىم قۇرماعاندا ءوز ۇيىندە كورسەتۋ كەرەك دەگەن وي عوي.
مەيىرىم كورمەگەن — مەيرىم كورسەتە المايدى
— اسىرەسە، تۇرسىنبەك قاباتوۆ قويىلىمدارىندا «نەمىس اكەلەر» جايلى وتە ءجيى ايتادى. «سول كەزدەگى اكەلەرىمىز قانداي ەدى؟»، «انالارىمىز قانداي ەدى؟» دەگەن سياقتى تىركەستەرمەن ولاردىڭ بۇگىنگى قوعامعا قاجەت ەكەنىن مەڭزەيدى. ءسىز ءۇشىن «نەمىس اكەلەر» بۇگىنگى قوعامعا قاجەت پە؟
— سوڭعى بەس تولقىن ءوز قۇندىلىقتارىمىزدان الىستاپ كەتتى. بەس تولقىن بويى وتباسى قۇندىلىقتارىن اقساتىپ الدىق. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن، قوعامعا ۇلگى بولاتىن اقىلشىلارىمىز رەپرەسسياعا ۇشىرادى. الاش قايراتكەرلەرىمىزدىڭ بارلىعى اجال قۇشتى. ەل تىزگىنىن ۇستايتىن ادام قالمادى عوي. قىز بالاسىن قاسقىرعا تاستاپ، ۇلىن امان الىپ قالعان وتباسىندا قايداعى مەيىرىم، قايداعى سۇيسپەنشىلىك؟! ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا بارلىعى سوعىسقا اتتاندى. ەركەك كىندىك قالمادى. سوعىستان كەيىنگى ۋاقىتتى تاريحتان جاقسى بىلەسىز. ەر ادامدار زاۋىتتاردا جۇمىس ىستەدى. ادامداردىڭ وتباسى قۇندىلىقتارىنا قارايلايتىن مۇرشاسى بولمادى. 80-جىلدارداعى قايتا قۇرۋ، 91 جىلى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. ول كەزدەگى ەكونوميكالىق داعدارىستى، حالىقتىڭ قيىن تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن بارلىعىمىز حاباردارمىز. وسىنداي كەزەڭدەردەن وتكەن ادام وتباسىنا، بالا-شاعاسىنا دۇرىس كوڭىل بولە المادى دەپ ويلايمىن. پسيحولوگيادا مىناداي زاڭدىلىق بار: مەيىرىم كورمەگەن — مەيرىم كورسەتە المايدى. امەريكادا مىناداي ءبىر زەرتتەۋ جاسالادى. قانىشەرلەر، بانديتتەر، تەرروريستەر قاتىسقان زەرتتەۋ قورىتىندىسىندا بارلىعىنىڭ بالالىق شاعىندا وتە ۇلكەن جاراقات العانى انىقتالعان. اكەسى نەمەسە اناسى ۇرعان، قاتتى جازالاعان، جالعىز قالدىرعان. بالا كۇنىنەن «مەنى ەشكىم جاقسى كورمەيدى»، «ەشكىم مەنى تۇسىنبەيدى» دەپ قالىپتاسقان ادامدار. قاباتوۆتىڭ ايتقان «نەمىس اكەلەرى» بالا كەزىندە مەيىرىم كورمەگەن. مەيىرىم كورمەگەن اكە بالامەن وتىرىپ سويلەسۋدى، سىرلاسۋدى جات نارسە دەپ سانايدى. قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ قوعامعا ونداي تۇسىنىك، ونداي ارەكەت وتە ءقاۋىپتى. جوعارىداعى ستاتيستيكا قايدان شىعىپ جاتىر؟ اكەسى ۇيگە كەلگەندە، ءبىر بولمەگە تىعىلىپ قالعاندار بۇگىنگى تاڭدا دۇرىس وتباسى قۇرا الماي، اجىراسۋدىڭ شەگىنە جەتتى. قىزىق ستاتيستيكا، ءبىزدىڭ قوعامدا 9 ايەلگە 40 ەر ادام سۋيسيد جاسايدى ەكەن. بۇل دەگەن ەر ازاماتتارىمىزدىڭ السىزدىگى ەمەس پە؟ ەر ادامدار ورتا (30/40) جاس شاماسىندا ساتسىزدىككە ۇشىراعان كەزدە، جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشىپ، سۋيسيدكە بارىپ جاتىر. نە ءۇشىن؟ البەتتە، بالالىق شاقتا اكەسىنىڭ قولداۋىن، مەيىرىمىن كورمەگەن. بۇگىنگى ستاتيستيكا بۇرىن بولعان نارسەلەردىڭ قانشالىقتى قاتەرلى، زياندى ەكەنىن دالەلدەيدى.
وتباسىن سۇيىسپەنشىلىك پەن سىيلاستىق قانا باقىتقا كەڭەلتەدى
— ەرجان مىرزا، بىردەن ءۇش سۇراق قويعىم كەلىپ وتىر. قازىرگى تاڭداعى اجىراسۋ ماسەلەسى، اسىرەسە، قىز بالالاردى الاڭداتىپ وتىر. اجىراسقانشا، كارى قىز بولىپ جۇرە بەرگەنىم جاقسى دەيتىن كوزقاراس پايدا بولدى. نەمەسە «بەلگىلى ءبىر شارتپەن وتباسىن قۇرۋدى» ويلايتىن جىگىتتەر دە جوق ەمەس. ءۇشىنشىسى، «شىن عاشىقتار قوسىلمايدى» دەگەن ۇران قانشالىقتى شىندىققا جاناسادى؟
— جاستاردىڭ وتباسىن قۇرۋدان قورقۋى: «نە كەرەگى بار، ءبارىبىر اجىراسامىز»، — دەپ ويلاۋدان تۋىندايدى، بۇل وتە ءقاۋىپتى. جىگىتتەن سۇراساڭ، دۇرىس قىز جوق. قىزدان سۇراساڭ، دۇرىس جىگىت جوق. نەگىزى ماسەلەنىڭ تۇبىندە: «مەن اجىراسقان وتباسىندا ءوستىم نەمەسە اينالامنان وتە كوپ اجىراسقان ادامداردى كوردىم، سونداي قاتەلىك جاساماس ءۇشىن، مەن بولاشاق جارىمدى ميكروسكوپپەن قاراپ، تاڭداۋىم كەرەك»، — دەپ ويلايدى. يدەال ىزدەيدى. وتباسىلىق ءومىر مەن وتباسىلىق ومىرگە دەيىنگى قارىم-قاتىناس وتە بولەك دۇنيە. ءبىرىن-بىرى اسا قاتتى جاقسى كورىپ ۇيلەنگەندەر وتە تەز اجىراسادى. شىن عاشىقتار قوسىلعاننىڭ وزىندە بىرگە بولا المايدى. سەبەبى پسيحولوگيالىق فون قانشالىقتى مىقتى بولسا، لوگيكالىق ويلاۋ، راسيونالدى ويلاۋ سونشالىقتى ءالسىز بولادى. جارنامانىڭ بارلىعى ەموسياعا نەگىزدەلگەن. 8 ناۋرىزعا سىيلىققا التىن الماساڭ بولمايدى دەگەن سياقتى. قىمبات پا، اقشامىز جەتە مە، جەتپەي مە، شىنىمەن، بىزگە قاجەتى بار ما، جوق پا، ايتەۋىر، الا سالامىز. قاتتى عاشىق بولعان كەزدە، ادامدار كەمشىلىكتى كورمەيدى، كورگىسى دە كەلمەيدى. ەگەر كەمشىلىكتەرىن بايقاپ قالسام، ءلاززات الا الماي قالامىن دەپ ويلايدى. وتباسى قۇرعىسى كەلەتىن ادام وزىنە بولاشاق جارىنا قاتىستى 10 كريتەريي بەلگىلەۋى ءتيىس. ونىڭ جارتىسى نەمەسە جارتىسىنان كوبى شىعىپ جاتسا، ويلانباي ۇيلەنە بەرۋىنە بولادى. كوپ ادام وتباسىن قۇرۋدى «ءومىردىڭ سوڭى» دەپ ويلايدى. اسىرەسە، بويداقتار. وسىنشاما ۋاقىت ءجۇردىم، قىدىردىم، باقىتتى ءومىر باستالدى دەپ ويلايدى. نەگىزىندە وتباسىلىق ءومىر ەندى باستالىپ جاتىر. ءوز باسىم، جاستارعا ەرتە ۇيلەنۋدى ۇسىنار ەدىم. 22 جاس، 23 جاس، 25 جاسقا دەيىن تۇرمىس قۇرعان دۇرىس. ويتكەنى جاستاردىڭ ۇيلەنگەننەن كەيىن ماحابباتتارى بەرىك بولادى. قانداي جاعداي بولماسىن، كەشىرىمدى بولادى. جاس كەزدە ۇيلەنىپ، ءومىر قيىنشىلىعىن بىرگە كورۋ جۇپتاردى بىر-بىرىنە جاقىنداتادى. تاجىريبەمنەن مىناداي ءبىر وقيعانى ايتايىن. استانادا ءبىر تىڭداۋشىمىز بار. ايەل. كۇيەۋىمەن باقىتتى ەمەس ەكەنىن ايتادى. كۇيەۋى وزىنەن ون جاسقا ۇلكەن. ەموسيونالدى جاقىندىق جوق دەيدى. «كەش ۇيلەندى، مەن كەش تۇرمىس قۇردىم. ول كىسى اۋقاتتى بولدى، دايىنعا كەلدىم»، — دەيدى. كۇيەۋى كەز كەلگەن ماسەلەدە اپكەسىمەن، جاقىن دوسىمەن اقىلداسادى، جوسپار قۇرادى، بىرگە دەمالادى. ايەلى بارلىعى باس قوسقاندا، ءوزىن ءبىر كوشەدە تۇرعانداي سەزىنەدى. نەگە؟ سەبەبى العاش استاناعا كەلگەندە جەرتولەدە ۇشەۋى بىرگە تۇرعان، بىرگە داياشى بولىپ، بىرگە قىزمەت ەتكەن. بارلىق قيىنشىلىقتى بىرگە كورگەن. قيىنشىلىق ادامداردى جاقىنداتادى. جاڭاعى ايەل دايىنعا كەلگەن سوڭ، كۇيەۋىمەن بىرگە ايتاتىن ەستەلىگى دە جوق. ايەل ەرتە تۇرمىس قۇرماعانىنا وكىنەدى. «ماڭگى عاشىقتار بىر-بىرىمەن قوسىلمايدى» دەگەن ماركەتينگ. شابىت قيىنشىلىقتا كەلەدى. «Happy end» دەگەن بار. بۇنىمەن اقشا تابا المايسىڭ. ادامدارعا قاتە تۇردە ۇعىم ەنگىزەدى. سەنىڭ عاشىعىڭ بار، سەن ونى تابۋ كەرەكسىڭ دەگەندەي. كۇيەۋى بولعان كۇننىڭ وزىندە دە ايەلى ماحاببات ىزدەيدى. ەكىنشىدەن، عاشىقتىق سەزىمدى تارتىمدىلىقپەن شاتاستىرامىز. سۇيگەنىڭ مۇگەدەك بولىپ قالعان جاعدايدا، اۋىرىپ قالعان جاعدايدا، سوڭعى دەمىنە دەيىن بىرگە بولۋ كەرەكسىڭ. تارتىمدىلىق سەزىمى وسىنداي جاعدايعا تاپ كەلگەندە، شورت ۇزىلەدى. ال كەلىسىم-شارتپەن ۇيلەنۋ باتىستىڭ پراكتيكاسىندا بار. وتباسى باقىتىنا ەش قاتىسى جوق. وتباسى كەلىسىم-شارتقا ەمەس، قارىم-قاتىناسقا نەگىزدەلەدى. كەلىسىم-شارت دەگەن باي ادامداردىڭ بايلىعىما زيان كەلمەسىن دەپ، قۋ دۇنيە ءۇشىن جاسايتىن تىرلىگى عوي. وتباسىن سۇيىسپەنشىلىك پەن سىيلاستىق قانا باقىتقا كەڭەلتەدى.
ەنەلەردىڭ ءبىر قاتەلىگى — كەلىننىڭ جاقسى-جامان
بولۋىن بالاسىنان كورمەيدى
— ءبىر جارىم جىل بۇرىن بەرگەن سۇحباتىڭىزدا قازاق وتباسىنىڭ اجىراسۋىن سەبەپ بولىپ وتىرعان ەنەلەر پروبلەماسى دەپسىز. ءبىر جارىم جىلدىڭ ىشىندە وسىعان بايلانىستى كوزقاراسىڭىز وزگەردى مە؟
— بۇل ترەند ءالى جالعاسۋدا. ەنەلەردىڭ جاستاردىڭ اجىراسۋىنا ۇلكەن سەپتىگى بار. تىكەلەي ەنەلەردىڭ قاتەلىگى دەپ ايتپايىق. ەنەلەردىڭ بولۋى، بىرگە تۇرۋى، بىرەۋدىڭ اناسى بولعان سوڭ ارالاسۋى، ۇلكەن كىسى، ايەل. جەكە باسىنا ءسوزىم جوق. بارلىق ەنەنى جامان دەپ ايتپايمىز. قانشالىقتى جاقسى نيەتپەن بولسا دا، وتباسىلىق قارىم-قاتىناسقا ارالاسۋى جاستاردىڭ اجىراسۋىنا الىپ كەلەدى. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە وسىعان بايلانىستى شاعىمدار ازايعان جوق. سۇراق كوپ. كەلىن مەن ەنە قارىم-قاتىناسى وتە ءجيى تالقىلانادى. بىزدە مىناداي تيپ ەنەلەر بار: اجىراسقان نەمەسە كۇيەۋىمەن باقىتتى ءومىر سۇرە الماعان ەنەلەر بالالارىنىڭ وتباسىنا قاتتى ارالاسادى. مەيىرىم كورمەگەن مەيىرىم كورسەتە المايدى. ەنەنىڭ كەلىن كەزىندەگى جاعدايىنا قاراۋ كەرەك. كەلىن كەزىندە ەنەسى تاراپىنان قورلىق كورگەن بولسا، كۇيەۋى قول كوتەرگەن بولسا، ءوزىن ەشقاشان سۇيكىمدى ايەل رەتىندە سەزىنبەگەن بولسا، بۇل كەلىن ەنە بولعان كەزدە، كەلىنىنە تۋرا سونى كورسەتەدى. اسكەردەگى دەمبەلدەردىڭ دۋحتاردى ۇرۋى سەكىلدى عوي. ەكىنشى تيپ وتباسىندا بەدەلگە، ابىرويعا يە بولماعان كىسىلەر كەلىن ارقىلى بەدەلگە يە بولعىسى كەلەدى. ءۇشىنشى تيپ بالاسى جالقى بولعاندار. بالاسى ءبىر شۇيكە باستىڭ سوڭىنان كەتىپ، جالعىز قالامىن دەپ قورقاتىن ايەلدەر. بۇل تيپتەگى ەنەلەر نە ءۇشىن كەلىن الىپ جاتقانىن ءتۇسىنۋ كەرەك. كەلىندى قۇل، قىزمەتشى ەتىپ المايدى عوي. بالاما جار بولسىن دەپ الادى. ەنەلەردىڭ ءبىر قاتەلىگى — كەلىننىڭ جاقسى-جامان بولۋىن بالاسىنان كورمەيدى. بالاسىنا قانداي تاربيە بەرسە، بالاسى سونداي قىز الىپ كەلدى. كەلىن جامان بولسا، بالام جامان. بالام جامان بولسا، مەن دۇرىس تاربيە بەرە المادىم دەپ ويلاعانى ابزال. راس قوي؟ جۇمىسقا العان كەزدە ءبىز ادامنىڭ تۇيىندەمەسىنە قارايمىز. تاجىريبەسىنە، بۇرىنعى جۇمىس ىستەگەن ورىندارىنا كوز جۇگىرتىپ شىعامىز. بارلىق مەكەمە تاجىريبەسى بار ادامدى ىزدەيدى عوي. بۇگىن ديپلوم العان ادامنىڭ جۇمىس تاۋىپ كەتۋى قيىن. ەندى كەلىن العاندا، تۇيىندەمەسىنە قارامايمىز عوي. انا وتباسىندا ءۇش جىل كەلىن بولىپتى، مىنا وتباسىندا بەس جىل كەلىن بولىپتى. مىنادان ءبىر بالاسى بار ەكەن، انادان ەكى بالاسى بار ەكەن دەپ، كۇشتى تاجىريبەلى كەلىن ەكەن، مۇنى الايىق دەمەيمىز عوي. ەسەسىنە كەلىن بولىپ كەلگەندە، تاجىريبەسى بار ادامداي تالاپتى قويامىز كەلىپ. كوڭىلىڭىز تولمايدى. كىنالاپ باستايمىز. ۇلدىڭ دا، كەلىننىڭ دە قۇلاق ەتىن جەيمىز. ءبىز سەمينارلارىمىزدا وسىنىڭ بارلىعىن ۇيرەتەمىز. كەلىندەرگە ەنەلەر پسيحولوگياسىن دۇرىس تۇسىنۋگە شاقىرامىز. پسيحولوگيانى دۇرىس تۇسىنگەندە، دۇرىس كوممۋنيكاسيا پايدا بولادى. باتىستا ۇيلەنگەن كەزدە ەكى كىسى عانا قوسىلادى. ءتىپتى كەيبىرەۋىنىڭ اكە-شەشەسى تويعا كەلمەيدى. بىزدە وتباسىلار ۇيلەنەدى. قۇدا-قۇداعيلار، قۇداشالار پايدا بولادى. ون-وننان قوسىلىپ جيىرما بولادى.
قازىرگى تاڭدا جاستار اراسىندا مىناداي ءقاۋىپتى ترەند بار. قىزدار بىردەن ەنەممەن تۇرمايمىن دەپ شارت قويادى. كوپ جىگىتتەر وسىعان كەلىسىپ جاتىر. بۇل ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزعا ءقاۋىپ توندىرەتىن ترەند. تۇرمىس قۇرماستان بۇرىن ەنە ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە بولماۋ كەرەك. بۇعان كەلىسكەن جىگىتتەردى قالاي دەپ اتاساق تا جاراسادى. باسى التىن قىز بولسا دا، اناسىنان باس تارتۋعا بولمايدى.
قازىرگى تاڭدا اتا-انا بولۋدىڭ ەشبىر ارتىقشىلىعى جوق
— قازاقستاندا «وتباسى كۇنىن» مەملەكەت دەنگەيىندە قاشان ناسيحاتتايمىز؟
— بىزدە بۇل مەرەكەنى اتاپ ءوتىپ جاتقانىنا بىرنەشە جىل بولدى. مەكتەپتەردە اتا-انالاردىڭ قاتىسۋىمەن ءىس-شارالار وتەدى. سپورتتىق شارالار، اسىرەسە. ءبىز 25 جىلدان كەيىن رۋحاني جاڭعىرۋدى باستاپ جاتقان ەلمىز عوي. بالكىم، ساياساتكەرلەرگە، ەل باسقارىپ وتىرعان ازاماتتار وسىلاي دۇرىس كوردى مە، ايتەۋىر وتە كەش رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزعا كوڭىل اۋدارىپ جاتقانىمىز راس. ال رۋحاني قۇلدىراۋدىڭ قاتەرىن قانشا جىل زارداپ شەگەتىنىن ۋاقىت كورسەتەدى. ءبىز جەكەمەنشىك ۇيىمبىز. ءتۇرلى وتباسىلىق شارالاردى ءجيى ۇيىمداستىرۋ ارقىلى قوعامعا اسەر ەتۋگە بولادى. وسىنداي ماسەلە كوتەرەتىن جەلىدەگى بەلسەندى پسيحولوگتارعا العىسىم زور! مەكتەپتەگى اتا-انالارعا سەمينار وتكىزۋدى قولعا الۋدى باستاۋ كەرەك. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە مىناداي ءبىر ماسەلەنى كوتەرگىمىز كەلەدى. مەكتەپتەگى اتا-انالار جينالىسىنا قاتىسۋ ءۇشىن اتا-انالاردى جۇمىستان بوساتۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا اتا-انا بولۋدىڭ ەشبىر ارتىقشىلىعى جوق. تىم قۇرماعاندا توقسانىنا ءبىر رەت بالالارىنىڭ جينالىسىنا قاتىسسىن! بىزدىڭشە، وسى ماسەلەنى قولعا الۋ كەرەك سياقتى.
— 8 ناۋرىزعا دايىندىعىڭىز قالاي؟
— حالىقارالىق ايەلدەر كۇنى، انالار كۇنى دەيمىز. 8 ناۋرىز ءبىزدىڭ سۇيىسپەنشىلىگىمىزدى، سىيىمىزدى كورسەتۋگە سىلتاۋ عانا. ءوز باسىم، سىيلىق جاساۋ ءۇشىن 8 ناۋرىزدى، عاشىقتار كۇنىن كۇتپەيمىن. مۇنداي مەرەكەلەر جاقسى ءبىر ادەتتىڭ باسى بولۋ كەرەك. دەمەك، 8 ناۋرىزدى جاساعان سىيلىعىڭدى باسقا كۇنى دە جاساي الاسىڭ. ەر ازاماتتارعا ايتارىم، ايەلگە كەز كەلگەن سىيلىقتى گۇلسىز بەرۋگە بولمايدى. مىندەتتى تۇردە گۇل سىيلاڭىزدار!
— سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان — باۋىرجان كاريپوۆ
پىكىر قالدىرۋ