قازاقتىڭ جاڭا الىپبيىنە نەگىز بولاتىن سيپىرلى ءتورت نۇسقانىڭ (قازاق – 28، اعىلشىن – 26، كيريلليسا – 42، تۇركى – 34) ىشىنەن ءتول 28ء-دى تاڭداپ، ونى پەرنەتاقتاداعى 26-عا قالاي سىيدىرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ باستى ماسەلەسى. 28 ءتول دىبىستى بەينەلەۋگە لايىق لاتىننىڭ 19 تاڭباسىن جوبا ۇسىنعانداردىڭ بارلىعى قولدايدى. مىنا 9 دىبىسقا كەلگەندە ۇستانىم ءار ءتۇرلى ءا، ءو، ۇ، ءۇ، ءى، ع، ش، ڭ، ۋ. ماسەلەن، «ءا» دىبىسىن ا، Ä، اھ، A'، ءا – دەپ بەس ءتۇرلى بەلگىلەيدى. ال «ڭ» دىبىسىن Ń، Hh، Ň، Ņ ŋ – دەپ ءتورت ءتۇرلى بەلگىلەيدى. «ش» دىبىسىن س، Ş، W، Ś، Sh – دەپ بەس ءتۇرلى بەلگىلەيدى جانە ت.ب. توعىزىنىڭ دا تورت-بەستەن تاڭباسى بار.

ءارىپ پەن دىبىستىڭ اراسى شارتتى دەسەك تە، لاتىننان ارتىق قالعان 7 ءارىپتىڭ كەيبىرى قازاقتىڭ تاڭباسىز قالعان نەمەسە كوپتاڭبالى بولىپ تۇرعان توعىز دىبىسىنىڭ مازمۇنىن اشپايدى. ونىڭ ۇستىنە، بىزگە جاھاندى جالپاعىنان باسۋ ءۇشىن جاساندى تاڭباسى جوق، جال-قۇيرىعى كۇزەلگەن، باس-اياعى تۇرتىلمەگەن تازا ءالىپبي كەرەك – دەپپىن (فەيسبۋكتە 02.05.2017 جىلى).

ال بۇگىنگى كۇنى سول توعىز دىبىستىڭ ءارقايسىسىن جەكە-جەكە تەرەڭىرەك قاراستىرۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، «ۋ» دىبىسىن الايىق. بۇل دىبىس ءتىل ءبىلىمى عىلىمىندا جاسالۋ ورنى، تىلدەگى قىزمەتى، قولدانىلۋ جيىلىگى، شىعۋ توركىنى جاعىنان جان-جاقتى قاراستىرىلعان. ەندى ونىڭ قازاق جازۋ تاريحىنداعى تاڭبالانۋى، وزگە تۇركىدەگى جايى، ءسوز ىشىندەگى تىركەسىمدىلىگى، ورنى، لاتىن  قارپىندەگى ەلدەردىڭ بۇل دىبىستى تاڭبالاۋ تاجىريبەسى دەگەن سياقتى ماسەلەلەردى زەرتتەي ءتۇسۋ قاجەت. بۇنداي زەرتتەۋدى قالعان ع، ش، ڭ داۋىسسىزدارىنا دا جۇرگىزۋ قاجەت.

مەنىڭشە، ءا، ءو، ءۇ، ءى دىبىستارىنا پەرنەتاقتادان ورىن ىزدەپ كەرەگى جوق، تاپپايسىز. ولاردىڭ باسىن ءارى ءتۇرتىپ، بەرى ءتۇرتىپ (ا'، Ä) نەمەسە قوساقتاپ (اە) اۋرە بولدىق. ودان دا تاريحقا، تاجىريبەگە جۇگىنەيىك. ا.بايتۇرسىن ۇلى قازاق جازۋىنىڭ تاريحىندا «توتە جازۋ» دەگەن اتپەن 1929 جىلعا شەيىن قولدانىلعان ءوز الىپبيىندە داۋىستىلاردىڭ ءسوز ىشىندە ءبىرىڭعاي جۋان نەمەسە ءبىرىڭعاي جىڭىشكە ايتىلۋ زاڭدىلىعىنا سۇيەنىپ، ولاردىڭ جۋان-جىڭىشكە تۇرلەرىن ءبىر-اق تاڭبامەن بەرىپ، ءسوز الدىنا دايەكشە قويىپ وتىرعانى بەلگىلى. ءقازىر بىزگە پەرنەتاقتادا تەك جۋان دىبىستاردى عانا بەلگىلەپ، ءبىراق مونيتورعا نەمەسە پرينتەردەن قاعازعا ولاردىڭ جىڭىشكە نورماعا ساي دۇرىس جازىلۋ نۇسقاسىن شىعارىپ بەرەتىن سينگارمونيزم زاڭىنا سۇيەنگەن ەلەكترون باعدارلاما كەرەك. ماسەلەن، Alypbi دەپ تەرەمىز. ال ول باعدارلاما ارقاسىندا ءبىر نۇكتەنى باسۋ ارقىلى نەمەسە اۆتوماتتى تۇردە مونيتورعا ءاlÿpbi نەمەسە اlÿpbi بولىپ شىعادى، قاعازعا دا سولاي باسىلادى. سوندا ءتورت جىڭىشكە داۋىستى دىبىسقا پەرنەتاقتاداعى 26 تاڭبانىڭ ىشىنەن جەكە تاڭبا ىزدەپ جاتپايمىز. ولار جۋان داۋىستىلاردىڭ تاڭباسىمەن تەرىلەدى، ءبىراق كوزگە سينگارمونيزم زاڭىنا نەگىزدەلگەن باعدارلاما ارقىلى وزگەرتىلگەن جەكە تاڭبا رەتىندە كورىنەدى. قولمەن جازعاندا، قاعازدا، الىپپەگە باسقاندا، ءالىپبي تىزبەسىندە جەكە تاڭبا رەتىندە تۇرادى. ءتىپتى ولاردى جاڭا الىپبيدە كوز ۇيرەنگەن ءو،ءا كۇيىندە قالدىرا بەرسە دە بولادى، ويتكەنى پەرنەتاقتادا ولار جۋان نۇسقاسىمەن عانا تەرىلەدى. قازىرگى  جاستار بىر-بىرىمەن حات الماسقاندا امالسىز سولاي قولدانىپ تا ءجۇر. ءقازىر ءححى عاسىر. اقاڭنىڭ كەزىندەگىدەي ارىپتەردى قورعاسىن قالىپقا قۇياتىن كەز ەمەس، ءقازىر كومپيۋتەرگە جاقىنداپ سويلەپ بەرسەڭىز، ءسوزىڭىزدى تەرمەي-اق ءوزى باسىپ شىعاراتىن باعدارلامالار جاسالادى. جەلىنىڭ ارعى باسىنان جىبەرىلگەن جوبانى وزىڭنەن دايىن زات كۇيىندە شىعارىپ الاتىن 3د پرينتەرلەردىڭ زامانى كەلدى. ەندى سيپىرلى قازاقستانعا اينالامىز دەپ قىرۋار قارجى جۇمساعالى جاتقاندا، وتكەن عاسىرداعىداي ارىپتەردى قوساقتاپ نەمەسە قولمەن ەكى باسىپ تاڭبالاپ، مەحانيكاعا بەت قويۋىمىز ەستىگەن ەلدەن ۇيات بولار. سوندىقتان ءىt مامانداردىڭ بۇگىنگى مىندەتى – قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭىنا ارناپ باعدارلاما جاساۋ. ياعني، اقاڭنىڭ كەشەگى دايەكشەسىنىڭ قىزمەتىن بۇگىنگى ەلەكترون باعدارلاماعا جۇكتەۋگە كىرىسۋ.

ەندى ءبىر قىزىق جايت، ۇسىنىلىپ جاتقان رەسمي جوبالاردىڭ بارلىعىندا دا وزگە ءتىلدىڭ جۇيەسىندەگى تاڭبالار ءجۇر. ءار ۇلتتىڭ ۇلتتىق الىپبيىندە ءتول دىبىستارى عانا تاڭبالانادى ەمەس پە؟! بۇرىنعى زورلىقپەن تانىلعان قىرىق ەكى تاڭبالى ءالىپبي بىزدىكى ەمەس ەدى عوي. (42-28=14). ءالىپبي ۇسىنۋشىلار ون ءتورت تاڭبانىڭ ىشىنەن بىرەسە اناۋسىن، بىرەسە مىناۋسىن قيماي ءجۇر. ءبىرىن الىپ، ءبىرىن قالدىرۋدا ەش عىلىمي پرينسيپ جوق. ولاردىڭ ون ءتورتى دە وزگە ءتىلدىڭ جۇيەسىندەگى ارىپتەر.

سوندا وزگە تىلدەن ەنگەن سوزدەردى قالاي جازامىز دەر بىرەۋلەر. الاتىن ءسوز سولاردىڭ ءبىرىنىڭ ءسوزى بولعان سوڭ، اعىلشىن مەن ورىس قالاي جازسا، سولاي جازامىز. وعان نەسىنە باسىمىز اۋىرادى. ءبىز ورىستىڭ بار دىبىسىن الىپبيىمىزگە كىرگىزىپ الىپ، سولاردىڭ بولاشاق ەملەسىن قوسا جاساپ بەرمەيتىن شىعارمىز. ولار دا شەتەلگە شىققاندا اتى-جوندەردەن نەمەسە جەر-سۋىنىڭ اتاۋلارىن حالىقارالىق ستاندارتتارمەن لاتىننىڭ 26 قارپىمەن-اق ترانسليتەرا́سيالاپ وتىر عوي. باسىندا سونى پايدالانارمىز، سوسىن موسكۆانى-ماسكەۋ، روسسيانى-رەسەي، پەكيندى-بەيجىڭ دەگەن سياقتى ءوز دىبىستىق جۇيەمىزگە بىرتىندەپ ىڭعايلاي بەرەمىز. شاما جەتكەنىن اۋدارامىز، قازاقشا جاڭا ءسوز تۋدىرامىز. بۇنىڭ ءبارى ءالىپبي بەكىتىلگەننەن كەيىندە ۇزاق مەرزىمگە توقتاۋسىز ءومىر باقي جالعاسا بەرەتىن جۇمىستار ەمەس پە؟

ال قازاق الىپبيىندە قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىنا عانا ورىن بەرىلۋى كەرەك.

ءوزى 300 جوبا دەپ دالبيتىپ جۇرگەنىمىز وسى 4-5 تاڭبانىڭ توڭىرەگىندەگى اڭگىمە ەمەس پە؟ سوندىقتان اركىم رەفورماتور بولۋعا ۇمتىلماي، جان-جاققا تارتىپ «اققۋ، شورتان ءھام شايان» بولماي، ءبارىمىز جۇمىلىپ، كەستەدەگى اشىق تۇرعان 5 دىبىسقا (ۇ، ع، ش، ڭ، ۋ) مىنا قالعان لاتىن تاڭبالارىنىڭ ىشىنەن ءارىپ بەلگىلەيىك. (W، F، H، X، V، C، U)

ءقازىر ءبىز http://latyn.mtdi.kz سايتىندا ۋ دىبىسىن تالقىلاپ جاتىرمىز. سوعان ات سالىسايىق!

بيجومارت قاپالبەك،

ءتىل مامانى