سوڭعى كەزدەرى ادەبيەتتىڭ اينالاسىندا داۋ-شار كوبەيىپ كەتتى. بىرەر كۇن بۇرىن سايتىمىزدا مۇحتار شاحانوۆتىڭ شۋلى مالىمدەمەسى جارىق كوردى. ال بۇگىن حات قورجىنىمىزعا مۇحتار ءماعاۋيننىڭ «عاجايىپ عۇمىربايان» اتتى ماقالاسى كەلىپ ءتۇستى. «قامشى» پورتالى ەركىن پىكىر الاڭى بولعاندىقتان، ونى دا جاريالاۋدى ءجون كوردىك. وقىرمانداردىڭ ايتارى بولسا، سايت بەتىنەن ورىن بەرۋگە دايىنبىز. ماتەريالدى كوشىرىپ باسۋ ءۇشىن رەداكسيانىڭ رۇقساتى قاجەت.
Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى
ادام بالاسىندا پەندەشىلىك دەگەن بار. وسى، اۋەل باستا تاۋسىلمايتىنداي كورىنگەن، الدامشى، قىسقا تىرشىلىگىندە بىرەۋلەرمەن سىيىسپايسىڭ، ايتىسىپ، تارتىساسىڭ، ولىسپەي بىتىسپەس، كەرەعار قالىپقا جەتەتىن جاعدايلار دا ۇشىراسادى. بۇل، الدەبىر سەبەپتەرمەن ساعان ۇناماعان كىسىنىڭ بار بولمىسى قاعاي، قايمانا عانا ەمەس، قاساس، ءتىپتى، جيىركەنىشتى كورىنۋى مۇمكىن. كەرىسىنشە، كەيبىر كىسىمەن بىردەن ءتىل تابىساسىڭ، ماقساتتاس، پىكىرلەس قانا ەمەس، تىلەكتەس سياقتى، جاقىننان سۇيەنىش ساناپ، الىستان ايبار تۇتىپ وتىراسىڭ. وسىنداي، مەن ءۇشىن وزگەشە تانىلعان ەكى ادام بار ەدى: م.شاحانوۆ پەن تولەن ابدىكوۆ.
شيىرتپاق
ال ەندى ويلاپ قاراڭىز، وسى، ءبىرى – بار جاعىنان جات، ەكىنشىسى – قاي تۇرعىدان العاندا دا ەتەنە تۋىس ەكى كىسى... ءوزارا ءتىل تابىسىپ، سەن تۋرالى تەرىس ماملەگە كەلمەسە دە، جاقىن بايلانىسىپ، باۋىرلاسىپ جاتسا قايتپەك كەرەك؟ تۇرپايى تىلمەن ايتقاندا، انتيپودىڭنىڭ دوسى ساعان دا قىرباي بولىپ كەتتى مە، الدە دوسىڭنىڭ جاڭا دوسى سەنىمەن دە جورا بولىپ شىعۋى كەرەك پە؟ قالاي ايتساڭىز دا، بۇرناعى مۇراتتاس، جاقىن ارىپتەس، ءوزىم بىلەتىن وتىز جاسقا دەيىنگى قالامگەرلىك قىزمەتى ۇلتتىق كوركەم سانانىڭ ۇلكەن بەلەسىنە جەتكەن تولەندى تەرىسكە شاعارا المايدى ەكەم. ەكى قيىردا جۇرسەك تە، ەجەتتەس باۋىر، سىيلاس، تۇرعىلاس ازامات. ال اناۋ كىسى... ەشقاشان دا ەسەپكە قوسپاپسىڭ، ءوزىن كەمشىن ساناپ، جازۋىن قارابايىر، قوراش كورىپسىڭ، ول از بولعانداي، ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى ەكەۋىن قوساقتاپ، ەشكى جەتەكتەتىپ قويىپسىڭ، اقىرى، «ايقىن» گازەتى ناۋرىز، جاڭارعان مەزەت ورايىندا تاتتۋلاستىرماق بولعاندا، ات-تونىڭدى الا قاشىپسىڭ، جاي عانا تىكسىنبەي، توتەنشە، ءارى قاتتى ايتقان ەكەنسىڭ.
مىنە، سونداعى لەپەسىڭ:
«ايقىن» گازەتىنىڭ بارلىق وقىرماندارىن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى – ناۋرىز مەيرامىمەن قۇتتىقتايمىن، ەلىمىز امان بولسىن!
ال شاحانوۆ جونىندە، ماسەلە جەكە باسقا بايلانىستى ەمەس، قازاق تاريحىنا بايلانىستى. جەكە باسىنا كەلەر بولساق، مەن شاحانوۆتى اقىن رەتىندە دە، ازامات رەتىندە دە مويىندامايمىن. ونىڭ نە اقىلى جوق، نە ءبىلىمى جوق، نە تۇيسىگى جوق. ار-ۇيات جاعىن ايتپاي-اق قويايىن. ءتىل ماسەلەسى باياعىدا كوتەرىلگەن، ال شاحانوۆتىكى اتاق شىعارۋ جولىنداعى بايبالام عانا. ونىڭ بۇل ارەكەتىنىڭ پايداسىنان زيانى كوپ.
مەن ۇلت تاريحى تارابىنا قايشى پىكىردەگى نەمەسە وسى سالانى ساۋداعا اينالدىرعان كىسىلەرمەن ەشقاشان ەشقانداي ماملەگە كەلمەيمىن.
رەداكسياعا ەسكەرتپە: سىزدەر قويعان ساۋالعا جاۋاپ ەشقانداي وزگەرتۋسىز باسىلۋى ءتيىس. بۇل تۇرىندە باسا الماساڭىز مۇلدە باسپاي-اق قويىڭىزدار.
پراگا قالاسى، 21 ناۋرىز 2008.»
رەداكتورىم دا، وقىرمانىم دا شوشىنباسىن، ءداپ وسى قالپىندا سول «ايقىن» گازەتىندە باسىلىپ شىققان ءسوز – 22.ءىىى.2008. اسپان ايرىلىپ جەرگە تۇسپەدى، جارىققا جەتكىزگەن باس رەداكتور ءالى كۇنگە ءوز ورنىندا، باسقا كىسىلەرى دە امان-ەسەن، جەر بەتىندە ءجۇر. ال بۇل كەلتە كەسىم حالقىم قالاسا دا، قالاماسا دا، كەيىنگى بارلىق كىتاپتارىما ەنۋگە ءتيىس. ويتكەنى، تاسقا باسىلعان ءسوز ەشقاشان وشپەيدى.
سولايى سولاي، ءبىراق... ويدى وي قۋاتىنى بار. كەشەگى جالباعاي جاندايشاپ بۇگىندە قايتپاس ۇلتشىل بولىپ كەتسە، بۇرناعى حالىق جاۋلارى ەندى تۇگەلدەي اقتالىپ، قاھارمان شىقسا... بۇل – زامان عانا ەمەس، سول زامان تۋدىرعان ۇعىمدار دا وزگەرىپ، قۇبىلىپ، تۇرلەنىپ، ۇستەمەسى تۇرىپتى، مۇلدە باسقا ءبىر ماعناعا كوشىپ جاتۋى ىقتيمال دەگەن ءسوز. مەنىڭ باياعى ءزىلدى كەكەسىنىم ءبىر باسقا، تولەننىڭ ءداپ وسى ورايداعى مەيىربان، كەڭشىلىك لەبىزى ءبىر باسقا شىعىپتى. وسى ەكەۋىنىڭ قايىرا قابىسۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەكەن...
مەن وزگەردىم
«شىڭعىس حاننىڭ» ءتورتىنشى كىتابىن ءتامامداپ، جەتى جىلدىق ۇزاق، ءارى اۋىر مارافوننان سوڭ تىنىس تابۋ، ەس جيناۋ عانا ەمەس، وسى، بار دۇنيەدەن باز كەشكەن زامانداعى كوپ جاڭالىقتان شەتقاقپاي قالعان ولقىلىقتىڭ ەسەسىن تولتىرۋ ءۇشىن «وتاندىق اقپاراتقا» كوڭىل بۇرمايمىن با. شەت جۇرتتارعا تاسقا باسىلعان گازەت-جۋرنالدارىڭىز جەتپەيدى. بۇگىنگى جازارماندار «عالامتور» دەپ اتاعان، شىن مانىسىندە جالپى قازاق ءۇشىن كەنەۋسىز وسەكتورعا اينالعان ينتەرنەتتى اقتارىستىرا باستادىم. الەمدەگى ەڭ دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، ەندى وزىق وتىزعا يەك ارتقان، جالپى جۇرتى بايلىق پەن بەرەكە استىندا عۇمىر كەشىپ، رەسپۋبليكانى مەكەندەگەن ءبىر ءجۇز قىرىق بىردەڭە ۇلت پەن «ۇلىس» شات-شادىمان، ءتاۋ-تاتتى تۇرىپ جاتقان الپاۋىت ەلىمىز جونىندە قانشاما شىنايى، ءارى تولىق اقپار. بۇل جاعىنان ءوزىم دە تام-تۇم حاباردار ەكەم. ەندى وسى وتكەن جىلدارداعى ادەبي، رۋحاني ءومىر سالتىنا قاتىستى تولىمدى ماعلۇمات الۋىم كەرەك. ءوستىپ، ەرىككەن اۋەسقويلىق جەتەگىمەن توڭكەرە ساپىرىپ وتىرعاندا، جاڭا شەت جاعاسىن ايتقانىمداي، تولەننىڭ – ءبىر كەزدەگى سىرلاس، ەجەتتەس دوسىم، ءتارىزى، مەنەن ءالى دە جەرىمەگەن (باز-بازىندا «ءابىش كەكىلبايەۆ پەن مۇحتار ماعاۋين» دەپ ساناتقا قوسىپ قويادى) تولەن ابدىكوۆتىڭ وزگەشە ءبىر سۇحباتىنا ۇشىراسىپ قالدىم. م.شاحانوۆ تۋرالى اتاۋلى تولعاۋ ەكەن. اعىنان جارىلىپتى:
[م.شاحانوۆ] «ەكەۋمىزدى ادەبيەت تابىستىردى. ونىڭ ۇستىنە ەكەۋىمىز قۇرداسپىز. ءبىر-بىرىمىزدىڭ شىعارماشىلىعىمىزعا دەگەن كوزقاراستارىمىز جاقسى بولدى دا، ءبىر-بىرىمىزدى دوس تۇتىپ كەتتىك. مۇحتار تۋرالى ايتقاندا، ونىڭ اقىندىعىن ايتپاي كەتۋگە بولماس. ول وتە ۇلكەن اقىن، الەۋمەتتىك اقىن... ول – العان بەتىنەن قايتپايتىن، باتىر ادام. جاقسىمەن دە، جامانمەن دە ايتىسىپ، دوسپەن دە اجىراسۋعا دەيىن باراتىن ۇلكەن ءپرينسيپتىڭ ادامى. ەلگە، حالىققا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك ادامنىڭ ازاماتتىعىن ايقىندايدى. ەگەر ول جەكە باسىنىڭ قامىن ويلاسا، الدەقايدا جوعارى دارەجەگە جەتكەن بولار ما ەدى؟ ءقازىر بىرەۋلەر ونى ەلەگىسى دە كەلمەيدى. ءبىراق ونىڭ بارلىعى دا ۋاقىتشا نارسە. ەڭ باستىسى – حالىق مۇحتاردى جاقسى كورەدى... اقىنعا بۇدان ارتىق قانداي باقىت كەرەك؟! جاراتىلىستىڭ ءبىر قىزىق جەرى، تالانتتى ادامداردىڭ بارلىعى بىردەي جاقسى ادام بولا بەرمەيدى. ءبىرى قىرسىق، ەندى ءبىرى قىزعانشاق، تاعى ءبىرى ماقتانشاق... ونداي ادامدارمەن الىستان عانا سىيلاسقىڭ كەلەدى. ال مۇحاڭ ولاردىڭ قاتارىنان ەمەس... مەن وعان قازاق رۋحانياتىنداعى جارىق جۇلدىزداردىڭ ءبىرى دەپ قارايمىن. مۇحتار – تەرەڭ، ارىدەن ويلايتىن اقىن. جۇرەككە جەتەتىن ولەڭدەرى قانداي عاجاپ. سوندىقتان مەن «مۇحتاردى ءالى دە حالىققا تانىتۋ كەرەك، مۇحتاردىڭ باعاسىن ءالى دە تولىعىراق ەتىپ بەرۋ كەرەك» دەگەندەردىڭ جاعىندامىن». («جۇلدىزدار وتباسى – اڭىز ادام» – 2012، №12).
العاش وقىپ شىققاندا بۇل تۇيدەك تولعامنىڭ تەڭ جارىمىن كوڭىلشەك اڭعالدىق، قالعان جارىمىن مۇلدە قاتە دەپ تانىدىم. قايىرا وقىعاندا، ۇستەمەسىن مۇلدە قابىلداماي، نەگىزگى تەزيستەرىن مىيىما سىيعىزا المادىم. ءۇشىنشى مارتە وقىعاندا...
مەنىڭ جاتىرقاپ، تەرىس كورگەنىم – م.شاحانوۆ تۋرالى سوزدەر دەپ ويلادىڭىز. جوق، باسقاسى. ءبىزدىڭ ۇعىمدا – شىنىمەن، ناعىز دارىندى كىسىلەردىڭ ءبارى دە جاقسى ادام بولادى. الدەقالاي ايتقانىمىز بار، جاقسى ادامداردىڭ ءبارى بىردەي جازۋشى بولمايدى، الايدا، جامان ادام دا ەشقاشان جاقسى جازۋشى بولا المايدى، دەپ. تاڭباعا تۇسكەن ءسوز، ناقتى ەسىمدە جوق، ءبىراق شاماسى وسىلاي. جانە «الاساپىراننان» بۇرىن، وتىزدىڭ ىشىندە: «شىن كەمەلگە كۇنشىلدىك جات» دەگەم، دارىندى ادامدا باسقانىڭ تابىسىنا قىزعانىش بولمايدى، كەرىسىنشە، قاشاندا سۇيىنەدى، قۋانادى، توتەدەن جاڭا ءبىر، وزگەشە تۋىس تاپقانداي سەزىمگە بولەنەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وزىنە قانشاما سەنىمدى بولسا، تۇرعىلاستارىنا سونشاما مەيىربان، كەڭ، دارقان. ال ەندى ادەپكى مىنەز... ءارقيلى بولۋعا مۇمكىن. تولەن ايتقانداي، «قىرسىق، ماقتانشاق» جانە كىدى، كىربەڭ؛ شامدانشاق، ۇركەك. تۇلعانىڭ وزىنە بولماسا، باسقا ەشكىمگە زيانى تيمەيتىن، ءپانداۋي كىنارات – اركىمدە ۇشىراسۋى مۇمكىن كەمشىلىكتەر. سونداي-اق، ۇلىلىقپەن تۋىستاس، بويىنا جان تەڭگەرمەيتىن مەنمەندىك دەگەن بار. ەۋروپاداعى بايرون مەن گوتە، وزىمىزدەگى ناۋايى مەن اباي... تۇرعىلاستارىنان عانا ەمەس، ءداۋىر، زامانىنان وزعان ارتىقشىلىق وسىنداي تاكاپپار مىنەزگە جەتكىزگەن؛ تابيعي، وزگەشە قاسيەت. حوش. ايتپاعىمىز باسقا. م.شاحانوۆتىڭ اقىندىعى، قايتپاس باتىرلىعى، كەمەڭگەر دانالىعى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەرەكشە تۋمىسى جونىندە. مەن بىلگەن تولەن بەيساۋات سويلەمەۋشى ەدى. جانە بۇل – داستارقان ۇستىندەگى اڭگىمە ەمەس، باسپاعا شىققان پىكىر. ويلانىپ قالدىم. مۇمكىن مەن وسىنداي، بار جاعىنان ءمىنسىز، ۇلى تۇلعانىڭ باعاسىن تانىماي جۇرگەن شىعارمىن. كەلىسۋ قيىن ەدى، ايتكەنمەن، كوڭىلىمدە ەكىداي كۇمان تۋعان. ءسويتىپ وتىرعاندا، تولەننىڭ تاعى ءبىر سۇحباتىنا ۇشىراسىپ قالىپپىن. «قازىرگى ادەبيەتتەگى ءوزىڭىز جاقسى باعالايتىن قالامگەرلەردى اتاپ ءوتىڭىزشى؟» – دەگەن ساۋال تاستايدى عوي، قوستانايلىق ءبىر جۋرناليست (اۋەلدە وبلىستىق گازەت «قوستاناي تاڭى» – 16.ءىى.2016، كەيىندە «قازاق ءۇنى» – 17.ءىى.2016 جانە «ادەبي پورتال.كز»). توكەڭ بوگەلمەيدى: «ەگەر پوەزيانى الساق، ءارى اقىن، ءارى العان جولىنان تايمايتىن قايسار قايراتكەر مۇحتار شاحانوۆتىڭ ورنى ەرەكشە دەپ ەسەپتەيمىن.» ءجون-اق! جوندەمى – «ودان كەيىن...» – ءبىز، ياعني مۇحتار ماعاۋين ايرىقشا باعالايتىن كوكتۇرىك تەمىرحان مەدەتبەكوۆ، تەزەك تەرمەسە دە، تەمىرشەك بولىپ قالىپتى. «ودان كەيىن...» – تاعى دا ءبىز عانا ەمەس، جالپى جۇرت جوعارى كوتەرەتىن «ەسەنعالي، ۇلىقبەك، جاركەن، عالىم جايلىباي، سەرىك اقسۇڭقار ۇلى... بولىپ كەتە بەرەدى عوي. اۋىزعا تۇسپەي قالعان جاقسى اقىندار كەشىرەر...» – دەيدى كەڭپەيىل اعا. قالاي ايتسا دا، تەمىرحانى بار، ەسەنعالي، سەرىگى بار – تۇگەلىمەن م.شاحانوۆتىڭ قويۋ شاڭىنىڭ استىندا قالىپتى. مۇنداي بولادى، بىرەۋدى جوعارى، بىرەۋدى كەيىنىرەك قويۋ. تالعام دەپ اتالادى. ماسەلەن، ءبىز ءوزىمىز «تاۋەلسىزدىك باستاۋىندا ايرىقشا ەڭبەك ەتىپ، ءبارىمىزدىڭ الدىمىزعا تۇسكەن – بەكەجان تىلەگەنوۆ بولدى» دەپ جازعانبىز. سول سوزىمىزدەن قايتپايمىز. ال مەنىڭ تولەن دوسىم، ارادا بىرەر اي ءوتتى مە، جارىم جىل ءوتتى مە، بۇل پىكىرىنەن اينىپ كەتىپتى. «ادەبيەت پورتالى» دەيتىن سايتتا وتىرعان بالالار بالالىق سۇراق قويادى عوي. ەكى عاسىر شەگىندەگى ەڭ ۇلكەن ون اقىندى اتاڭىز دەپ. توكەڭ ىركىلمەستەن، ەڭ مىقتى ون اقىندى كوگەندەپ ءتىزىپ بەرەدى. جاڭا عانا باردىڭ باسى – ءبىرىنشى عانا ەمەس، ايرىقشا وزعىن اقىن – م.شاحانوۆ ەدى عوي، ەندى بۇل شىركىن وسى وندىققا ىلىنبەي قالىپتى. ەڭ جاقىن دوسى hءام قاتارلاس قۇرداسى ەسكەرۋسىز تاستاعان سوڭ، باسقالاردان نە قايىر، وسىنداي ساۋال قويىلعان قىرىق قارالى اقىن-جازۋشى-ادەبيەتشىنىڭ بار جاۋابىن جيناقتاپ كەلگەندە، شاحاڭ العاشقى وندىق تۇرىپتى، ەكىنشى وندىققا دا سىيماي قالعان، جيىرمادان ءوتىپ، وتىزدىڭ ارعى جاعىندا تۇر. تاعى دا ايتايىق، كەلەڭسىز ساۋال، ءارى تالعامعا تالاس جوق. الايدا، تولەننىڭ مۇنىسى نە؟ ءسوزدىڭ شەتى شىعىپ قالعان سوڭ تۋراسىن ايتپادى ما. بۇعان دا جاۋاپ تاپتىق. ايگىلى ۇمىتشاق قوي. بۇل تاراپتا ءازىلدى-شىندى قانشاما انەكدوت بار. ءبىراق توكەڭ ءوزىنىڭ ايەلىنىڭ ءتۇرىن ۇمىتىپتى، بالالارىنىڭ اتىنان جاڭىلىپتى دەپ ەستىمەگەن ەدىك. مىناۋسى – كەشەگى ءبىرىنشىنىڭ بۇگىنگى ون تۇرىپتى، ودان ارعى جيىرما جۇيرىكتىڭ قاتارىنا ىلىنبەي قالۋى ءبىر ءتۇرلى وعاش ەكەن. ايتكەنمەن، ۋاقاسى جوق. نەگىزگى لەپەس ورنىندا تۇر. ونىڭ ىشىندە: «مۇحتاردى ءالى دە حالىققا تانىتۋ كەرەك، مۇحتاردىڭ باعاسىن ءالى دە تولىعىراق ەتىپ بەرۋ كەرەك!» – دەيتىن ۇرانى ماعان ايرىقشا اسەر ەتتى. «ءقازىر بىرەۋلەر ونى ەلەگىسى دە كەلمەيدى»، – دەپتى. تۋرا ماعان سىلتەپ وتىرعانداي. «ءبىراق بۇل – ۋاقىتشا نارسە»، – دەپتى ودان سوڭ ويلانۋعا كەڭەس بەرىپ. شىنىندا دا. بۇرىنعى باعامىز اناۋ ەدى، ەندى وتكەندەگى ۇشقارى پىكىردى قايتا قاراۋ قاجەت سياقتى. وزگەرتۋ، نەمەسە ودان ارمەن نىعارلاي ءتۇسۋ. ءسويتىپ، ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعاسىنا ەندىگى كوزقاراسىمدى ايقىنداۋ ءۇشىن «عالامتور» ينتەرنەتتى مۇقيات سۇزبەلەۋگە كىرىستىم. بىردەن-اق ءوزىم بىلمەگەن، ويعا كەلمەگەن، قيالعا دا سىيىمسىز عاجابي اقپاراتتار ورتاسىنا ءتۇستىم دە كەتتىم.
«عالامتوردا ءقازىر مەن جونىندە 100 مىڭنان استام ماقالالار، پىكىرلەر، ويلار، تولعانىستار بار ەكەن. مۇنى وقۋ تۇگىلى، ساناپ شىعۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ءىس»، – دەپ جازادى شاحاڭنىڭ ءوزى. (ايىپ ەتپەڭىز، مەنىڭ تۇسىنىگىمدە جالعىز-اق مۇحتار بار – اۋەزوۆ؛ قالعانىمىز سونىڭ جاڭعىرىعى عانا.)
100 مىڭنان استام اقپارات! تۇگەندەپ، اقتارىپ شىعۋعا عۇمىرىڭ جەتپەيدى، ءۇزىپ-جۇلىپ قاراساڭ، بار ۇعىمىڭ جارتىكەش بولىپ قالماق. ونىڭ ۇستىنە، اسىرا ماداقتاسا ەشتەڭە ەمەس، مۇمكىن سونىڭ وزىندە جەتكىزە الماي جاتقان شىعار، قولايسىزى – عايىپتان قيسىنسىز كىنارات ىزدەگەن جاڭساق پىكىرلەر ۇشىراسىپ قالۋى دا مۇمكىن عوي. سوندىقتان، «ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمى، زامانىمىزدىڭ زاڭعار تۇلعاسى، الەمگە تانىلعان ۇلى اقىن» تۋرالى ماقالا، زەرتتەۋ، ارناۋ اتاۋلىنىڭ ءبارىن، ونسىز دا بەلگىلى تاريحي قۇجات، دەرەكتەر ەسەبىندە اتتاپ ءوتىپ، وسى، بۇگىنگى ءجۇملا قازاق ءۇشىن اڭىز-ادام – مەن ءۇشىن جۇمباق جاننىڭ سۇحبات سوزدەرى، وزىندىك لەپەس، تولعاۋلارىن عانا سۇزبەلەپ شىعۋدى ۇتىمدى سانادىم. ۇعىم-بىلىگىڭ ارتادى، ۇلتتىڭ ۇلى قايراتكەرىن عانا ەمەس، ەل-جۇرتىڭنىڭ ءوي-ورىسىن، ماقسات-مۇراتىن ايقىندايسىڭ، سونىمەن قاتار، ءوزىڭنىڭ كۇيكى-كۇيبەڭ تىرشىلىگىڭدى دە تاني تۇسكەندەي بولاسىڭ، ەڭ باستىسى – باس اۋىرتپايتىن كوڭىلدى ويىن. وسى رەتپەن ماناعى ءبىر ءجۇز مىڭنىڭ ىشىنەن بىرەر ءجۇزىن ارەڭ قامتىپ، سولاردىڭ جيىرما-وتىزىن، وندا دا ورايلى ۇزىگىمەن تەرىپ الىپ، ارنايى تىركەپ قويۋدى ءجون كوردىم. بۇل تاريحي لەپەستىڭ بارلىعى دا تالاسسىز اقيقات رەتىندە قابىلدانۋعا ءتيىس. راس، كەيبىر تۇستا كۇمان تۋعان، تيەسىلى تۇسىنىككە سۇرانىپ تۇرعان، ءبىراق ءبىز، شاحاڭنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «ءوز ۇستانىمىمىزدان اينىمايمىز»، باردى بار قالپىندا بەرەمىز، الدەنەندەي جالباعاي انىقتامالاردىڭ قاجەتى جوق. تۇپتەپ كەلگەندە، ءبىزدىڭ م.شاحانوۆ تۋرالى تولىققان، ناقتىلانعان، وڭعا بۇرىلعان جاڭا تۇسىنىگىمىزدىڭ ايعاقتى كورىنىسى بولىپ شىقپاق. باياعى ءبىر سوۆەتتىك وپەرەتتادا قيىننان قيسىن تاۋىپ بەرگەن دوسىنا جىر تولعاپ، «اي سپاسيبو سۋلەيمانۋ» دەگەندەي، مەنى تىعىرىقتان وتكەرگەن تولەن باۋىرىما بەس سان راقمەت.
سونىمەن، م.شاحانوۆتىڭ ازىرشە ءبىرتۇتاس تۇزىلمەگەن، ءبىراق ءبىز جازعان «مەن»نەن الدەقايدا الىمدى، وقيعاعا باي، ءارى شىنايى، «ءوزىم» دەيتىن عۇمىربايان كىتابىنىڭ جەكەلەگەن، ءتۇيىندى بەتتەرى. بۇتكىل قازاقستان شەگى، الەم ساحناسىنداعى م.شاحانوۆتىڭ كەسكىن-كەيپى. ايتتىق، باستان-اياق، ەشبىر قوسپاسىز ءتول ءسوزى. تاقىر-تازا كوشىرىپ الىپتى، اۆتورلىق قۇقۇققا قول سۇعىپتى دەپ، الدەكىمدەر بايبالام سالۋعا ءتيىس ەمەس. عىلىمدا «سيتاتا» دەگەن ءراسىم بار عوي – ۇلگىلى ۇزىكتەر. بۇرنادا ماركس پەن ەنگەلس، لەنيننەن، قازىردە وباما، پۋتين مەن نازاربايەۆتان دەگەندەي. ءبىزدىڭ شاحاڭ دا وسى قاتارداعى كەيىپكەر، استىندا تاعى بولماسا دا، اۋزىندا ءسوز وكىمى بار، تولەن ايتقانداي، حالقى كوككە كوتەرىپ وتىرعان، شىن باقىتتى قايراتكەر، الگىلەردەن دە وتكەن اڭىز-ادام. مۇنداي دارا تۇلعانىڭ اتالى سوزدەرىنە سىلتەمە جاساۋدىڭ ەشبىر وعاشى جوق. كەرىسىنشە، كەۋدەسىندە نامىسى، باسىندا مىيى بار ءاربىر قازاقتىڭ قاسيەتتى پارىزى بولسا كەرەك.
سونىمەن، وسى رەتتە وپەرا تەاترى، نەمەسە رەسپۋبليكا سارايىنداعى كونسەرت-شوۋ ەمەس، الەمدىك عالامتوردا – م.شاحانوۆ! ايتتىق، تەك قانا ءوز تولعامى. ەشقانداي بۇرماسى جوق، قاز-قالپىندا. ەملە، تىنىس بەلگىلەرىنە دەيىن وزگەرىسسىز. تيەسىلى سايتتاردان الىپ، تەرەڭ ماعنالى، ەڭ باستىسى – ناقتى، شىنايى دەرەكتەردى ۇزىك-ۇزىگىمەن، تاقىرىپ، جۇيەسىنە قاراي رەتتەپ بەردىك. البەتتە، شاحاڭنىڭ اۋزىنان شىققان قانداي دا لەپەس ءوز كەزىندە گازەت، جۋرنالداردا باسىلعان، كەيبىرى كىتاپقا دا وتكەن سياقتى، الدەنەشە سايتتا نەشە قايىرا بەرىلگەن – ونىڭ ءبارىن تىزبەلەپ تۇگەندەۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز تەك الىس شالعايدان قولىمىزعا ىلىنگەن اقپاراتتار نەگىزىندە، وسى، كوز كورگەن، كوڭىل تولعان نۇسقالاردى عانا تىركەمەلەپ شىقتىق.
«اتىم اڭىزعا اينالسىن دەپ تىرلىك قىلعان جەرىم جوق، – دەيدى شاحاڭ، كەزەكتى ءبار سۇحباتىندا. – نە ىستەسەم دە، ازاماتتىق بورىشىمنىڭ توڭىرەگىندە قوزعالامىن. اڭىزعا اينالعان دا تۇگىم جوق. ءومىرىمنىڭ نەگىزى شىندىق پەن اقيقاتتى ىزدەۋدەن تۇرادى. «ۇلى تۇلعا»، «كەمەڭگەر» دەگەن تەڭەۋلەر مەنىڭ تەڭىم ەمەس. ءقازىر بۇل ايشىقتى سوزدەر باسقا ادامعا ايتىلىپ ءجۇر عوي. سولاي قالا بەرسىن. ءوز باسىم ماقتان سوزگە ءتىپتى قۇمار ەمەسپىن...» («ءاقجۇنىس.كز» – 12.ءحىى.2012.)
البەتتە، «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول» دەگەندەي، شەكتەن تىس سىپايىلىق. تۇلعانىڭ باعاسىن بەلگىلەيتىن – ونىڭ ءوزى ەمەس، حالقى، سول حالىقتىڭ جيىن ورتاسىنان شىققان تولەن سياقتى دارالار. ەندى جاسىرماي ايتايىق، ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە، وسى تولەننىڭ ءسوزى، بۇدان سوڭعى كەرەمەتتەر اسەرى، جانە، تۋما تابيعاتىمىزعا ءتان كەڭشىلىكپەن، ارىدان بەرىگە اۋىپ كەتكەنىمىزدى بايقاماي قالىپپىز. دوستىڭ دوسىنان نەمىزدى ايايىق. ەندى، وسىنداي ۇلى تۇلعاعا تابىنىپ وتىرعان بارشا قازاق قاۋىمىنا م.شاحانوۆتىڭ عاجايىپ عۇمىربايانىن بۇگە-شىگەسىن قالدىرماي، كەڭىنەن تانىتۋعا ءتيىس ەكەنبىز. قىزىق ءۇشىن ەمەس، ۇلگى، تاعلىم جونىمەن. سوندىقتان، جاڭالىقتى بولماسا دا، جيناقتى اقپار – وزگەشە تاعدىردىڭ اۋەلگى باستاۋىنان بۇگىنگى قالىبىنا دەيىنگى تاڭبالى وقيعالار تىزبەگى – قۇجاتتى دەرەك، ناقتى كۋالىكتەر. الىپتىڭ ءوز اۋزىنان ايتىلعاندىقتان، ايرىقشا قۇندى، اينىماس تاۋاريح.
تۋمىس، اكە تاربيەسى، العاشقى قادامدار
«مەنىڭ تۋعان جەرىم – وتىرار اۋدانى شىلىك اۋىلى. ءبىراق ول جەردەن ءبىز ەرتە قونىس اۋدارىپ كەتتىك. وسى ماسەلەنى ەرەكشە ايتا كەتۋ كەرەك، «قازاق ەنسيكلوپەدياسىنىڭ» ءبىر جاۋاپسىز قىزمەتكەرى مەنەن سۇراماي، تۋعان جەرىمدى قاتە جازىپتى. مەن وتىرار اۋدانىنىڭ شىلىك اۋىلىندا تۋعانمىن. سودان كەيىن 11 جاسىما دەيىن تولەبي اۋدانىنىڭ قاسقاسۋ اۋىلىندا ءوستىم.» («جۇلدىزدار وتباسى – اڭىز ادام» – №12، 2012.)
«اكەم جارىقتىق قاديمشە حات تانىعان، ارابشا جازىلعان قيسسا-داستانداردى كوپ وقىعان، ەسكىلىكتى اڭگىمەگە جۇيرىك ادام ەدى. ەپتەپ مولدالىعى بولعان. كەزىندە: «...ۇيىمداس جالشىمەن، مولدانى، بايلاردى، قويداي قۋ قامشىمەن» دەپ، اقىن جىرلاعان ساياساتتىڭ كەسىرىنەن تۋعان توپىراعىنان ۇدەرە كوشىپ، تولە بي اۋدانىنىڭ قاسقاسۋ اۋىلىنا تۇرمىسقا شىققان ىزەت اتتى قىزىن ساعالايدى. كوشىپ كەلگەندە، مەن ءالى قىرقىمنان شىقپاعان قىزىلشاقا ەكەنمىن.» («اتىراۋ.كز» – 25.ح.2014.)
«– نەلىكتەن ءسىزدىڭ ەسىمىڭىزدى مۇحتار دەپ قويعان؟
– اكەم «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن وقىپ وتىرىپ، مەنىڭ اتىمدى «مۇحتار اۋەزوۆكە ۇقساسىن» دەگەن ويمەن مۇحتار دەپ قويعان ەكەن. مەن اۋەزوۆتى شىمكەنتتە وتكەن ۇلكەن جيىندا ءبىر-اق رەت كوردىم. ءبىراق سول كورگەنىمدە ەسىمىمنىڭ سول كىسىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعانىن ايتايىن دەپ تۇردىم دا، اقىرى ايتا المادىم. ول كىسى «مۇحتارعا ىقىلاسپەن!» دەپ قولتاڭبا جازىپ بەرگەن ەدى. وكىنىشكە قاراي، ونى جوعالتىپ الدىم.» («اڭىز ادام» – №12، 2012.)
«اكەم دوسبولوۆ شاحان توعىز جاسىمدا قازا بولدى. ارعى-بەرگى تاريحتان ۇلكەن دەڭگەيدە حاباردار، ءبىلىمدى، ەسكىشە وقىعان، مولدالىعى بار ادام ەدى. نەبىر داستانداردى، ەرتەگىلەردى قۇلاعىما قۇيىپ وتىردى. ەڭ باستىسى، تازا ادام ەدى... توعىز جاسىما دەيىن اكەم مەنى تىزەسىنە وتىرعىزىپ، وتىراردى قورعاعان بابالارى مەن ولاردىڭ ەرلىك ىستەرى تۋرالى اڭگىمەلەۋدەن جالىقپايتىن. سوندىقتان مەن قولىما قالام العان كەزىمنەن باستاپ شىڭعىس حان تۋرالى جازۋعا بەل بۋدىم. ويتكەنى اكەم شىڭعىس حاننىڭ وتىرارعا اكەلگەن ولشەۋسىز قاسىرەتىن ابدەن قۇلاعىما قۇيعان بولاتىن.» («اڭىز ادام» - №12، 2012.)
«اكەم توعىز جاسىمدا دۇنيە سالدى. وسى جاسقا جەتكەنشە، تىزەسىنە وتىرعىزىپ الىپ، وتىراردى جانقيارلىقپەن قورعاۋ جولىندا وپات بولعان ەرجۇرەك بابالارى جايلى سان مارتە اڭگىمەلەگەنى جادىمدا ناق ءبىر تاسقا باسىلعانداي جازىلىپ قالىپتى. بالكىم، پەرزەنتىنىڭ كوڭىلىندەگى تۋعان جەرگە دەگەن ولقىلىقتى وسىمەن تولتىرايىن دەگەنى شىعار. كەيدە انامنىڭ «تىم جاس قوي»، تۇسىنە قويار ما ەكەن؟» دەگەنىنە «جوق، تۇسىنۋگە ءتيىس. تۇسىنبەسە وزىنە قيىن. تامىرىن تەرەڭگە جىبەرە الماعان داراقتىڭ قاشاندا عۇمىرى كەلتە» دەۋشى ەدى. بالا بولسام دا اكەمنىڭ وسى ايتقاندارى سانامدا ۇمىتىلماستاي قالدى. تۇڭعىش رەت شىڭعىس حان تۋرالى دا، وتىراردىڭ التى اي بويى سولاردىڭ قورشاۋىندا بولعانىن دا، ساتقىن جىگىتتىڭ تراگەدياسىن دا اكەمنەن ەستىدىم. اكەم ارقىلى وتىرار مەنىڭ ومىرلىك ماقتانىشىما اينالدى. كەيدە كوز الدىما توعىز جاسار ماعان وتىرار جانكەشتىلىگى تۋرالى اڭگىمە ايتىپ وتىرعان اكەم ەلەستەيدى. سەزىممەن تاربيەلەۋ – تاربيە اتاۋلىنىڭ ۇلىسى ەكەنىن اقىن بولعان كەزىمدە ۇقتىم.» («اتىراۋ.كز» – 25.ح.2014.)
«مەنىڭ بالالىق شاعىم، جاستىق ءومىرىم وتە كۇردەلى بولدى. ويتكەنى، 9 جاسىمدا اكەم قايتىس بولدى. انام 13 قۇرساق كوتەرگەن ادام. سول 13 بالادان مەن عانا ءتىرى قالدىم. بەسىنشى سىنىپتان باستاپ، دەمالىس كەزدەرىندە كولحوزدا ساقمانشى بولىپ ىستەدىم. جەتىنشى سىنىپتان سوڭ ارى قاراي جالعاستىرىپ وقۋعا مۇمكىندىگىم بولماي وقۋدى تاستاپ كەتتىم. كولحوزدا تراكتوردىڭ تىركەۋشىسى بولىپ ىستەدىم. كەيىن تراكتوردىڭ 3 ايلىق وقۋىنا باردىم. ءبىراق مەنىمەن بىرگە بارعان باسقا جىگىتتەردى الىپ، مەنى وقۋعا قابىلدامادى. سەبەبى، مەنىڭ بويىم وتە كىشكەنتاي بولدى (كەيىن عانا ازداپ ءوستىم، وندا دا جەتىسكەن جوقپىن.) ەسەسىنە مەن ديرەكتور حيلچيەۆسكيي دەگەن ورىستىڭ كابينەتىنەن شىقپاي قويدىم. ول كىسى: «مىنا بالانى الايىق، قايسار جىگىت ەكەن. ەگەر بىردەڭە بۇلدىرسە، ءوزىم جاۋاپ بەرەمىن»، – دەدى. وسىلايشا مەن تراكتوردىڭ وقۋىنا قابىلداندىم. سول كەزدە: «تراكتورشىلاردىڭ بريگاديرى بولسام»، – دەپ ارماندايتىنمىن. وكىنىشكە قاراي ول ارمانىم ورىندالمادى. تراكتور رۋلىندە ءجۇرىپ جازعان ولەڭدەرىم «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جاريالاندى. «ون التى جاسار اقىن شىقتى» – دەپ گازەت جار سالدى.» («ادەبيەت پورتالى»، 28.XI.2012.)
«ءبىرىنشى ولەڭىم جارىققا شىققاننان كەيىن ماعان 500-گە جۋىق حات كەلدى.» («اڭىز ادام» – №12، 2012.)
الەم تانىعان اقىن
«1982 جىلى 40 جاسىمدا ماعان بۇكىلوداقتىق لەنين كومسومولى سىيلىعى بەرىلدى... ول – شىعارمالارىمنىڭ بۇكىل كەڭەس وداعى جاستارىنا بەلگىلى بولا باستاعان، ورىس حالقىنىڭ اراسىندا دا ولەڭدەرىمدى جاتقا ايتۋشىلاردىڭ بوي كورسەتە باستاعان شاعى ەدى.» («اڭىز ادام» – №12، 2012.)
«ءقازىر عالامتوردا مەن جونىندە 100 مىڭنان استام ماقالالار، پىكىرلەر بار كورىنەدى. پرەزيدەنتتەن كەيىن ەڭ كوپ پىكىر ايتىلاتىن ادام مەن ەكەنمىن. ءقايبىر جىلى گەرمانيانىڭ 12 قالاسىندا «وركەنيەتتىڭ اداسۋى» اتتى رومانىما بايلانىستى كەزدەسۋلەر، وقۋشىلار كونفەرەنسياسى وتكەندە، مەنىڭ شىعارمامدى نەمىس تىلىنە اۋدارعان فريدريح حيسەر نەمىس جەرىندە مەنىڭ شىعارماشىلىعىم تۋرالى ءتورت جۇزدەن استام ماقالالار جارىق كورگەنىن ايتىپ ەدى. ەگەر وسىعان ۇقساس جاعدايلار جاپونيادا، پاكىستاندا، فرانسيادا، قىرعىزستاندا، ت.ب. ەلدەردە بولعانىن ەسكەرسەك شە؟ ءبىراق بۇگىنگى تاڭدا عالامتور ءبارىن باسىپ وزدى عوي…» («ءقازاقۇنى.كز» – 25.V.2012؛ «گۋ-گۋ.كز» – 18.Vءى.2012.)
«ءقايبىر جىلى «وركەنيەتتىڭ اداسۋى» اتتى رومانىم نەمىس تىلىندە جارىق كورگەندە، وسى كىتاپ جايلى 400-دەن استام ماقالا شىققان ەكەن. ەگەر مەنىڭ شىعارمالارىمنىڭ 55-كە جۋىق تىلدەرگە اۋدارىلعانىن ەسكەرسەك جانە تۋىندىلارىمنان وربىگەن داۋلارعا، پىكىرلەرگە نازار اۋدارار بولساق، بۇل بىرنەشە ينستيتۋتتىڭ قولىنان كەلە قويمايتىن شارۋا. تەك «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسىنان» نەگىز العان شىڭعىس حان توڭىرەگىندەگى داۋدىڭ ءوزى بىرنەشە مەملەكەتتى قامتىمادى ما؟ كەزىندە شىڭعىس ايتماتوۆ وسى داۋلاردى ساراپتاي كەلىپ: «شىعارمالارى ۇلكەن داۋ، ۇلكەن تالاس تۋدىرعان ءدال سەندەي اقىن ءقازىر الەمدە جوق شىعار» دەپ ازىلدەگەن ەدى. قايتەمىز، اركىمگە ءارقيلى تاعدىر بۇيىرعان…» («ءاقجۇنىس.كز» – 12. ءحىى.2012.
«ماسەلەن، مەن ءقايبىر جىلى جاپونيادا بولىپ، سەگىز قالاسىندا كەزدەسۋ وتكىزدىم. سوندا جاپونداردىڭ جاس قىز-جىگىتتەرى مەنىڭ ولەڭدەرىمدى جاتقا ايتىپ تۇردى كەزدەسۋدە، ءوز انا تىلدەرىندە. سودان كەيىن كەلىپ وزدەرىنىڭ ۇلكەن سىيلىعىن بەردى. ال ەندى سول ەلدە ءجۇرىپ مەن جاپونداردىڭ عىلىمي پايىمىنا، ادامي پايىمىنا ەرەكشە ىرزا بولدىم.» («نۋر.كز» – 18.ح.2011.)
«اقىندىق دەگەن – مۇلدە وزگەشە، تابيعي، رۋحاني ىزدەنىستەن تۋعان جاڭالىق. قازىرگى اقىنداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ولەڭىن باسقا تىلگە، ماسەلەن، اعىلشىن، نەمىس، فرانسۋز تىلىنە اۋداراتىن بولساق، وندا ول ولەڭ ەمەس، ەشقانداي ماعىناسى جوق، قۇر ءشوپ بوپ شىعادى. ءوز باسىم بەس جىلدا، ايتپەسە جەتى جىلدا ءبىر-اق جاقسى ولەڭ كەزدەستىرىپ قالامىن. ال مەنىڭ ولەڭدەرىمە الەمدىك دەڭگەيدەگى يۋنەسكو قارادى. جاپونيادا جاپون تىلىندە، گەرمانيادا نەمىس تىلىندە ولەڭدەرىمدى جاتقا وقىعان ادامداردى كوردىم... مەنىڭ «كومپيۋتەرباستى جارتىلار» دەگەن ولەڭىم بار... قانداي قىزمەت يەسى بولسىن، ول پرەزيدەنت بولا ما، مينيستر بولا ما، كىم بولسا دا ءوز ۇلتىنىڭ رۋحاني بايلىعىنا تەرەڭ تامىر جىبەرمەسە، بارلىعى جارتى ادامدار بولىپ سانالادى. مەنىڭ وسى تۇجىرىمدامام الەمدىك دەڭگەيدە ۇلكەن دارەجەگە يە بولدى. ويتكەنى بۇل – بۇگىنگى اعىلشىن، نەمىس، فرانسۋز، جاپون حالقىنا دا ءتان نارسە. ياعني بارلىق ەل ءوزىنىڭ رۋحاني بايلىعىن ۇلىقتاۋعا جانە كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا ءتيىس...
مىسالى، ءقازىر ولەڭ جازاتىن ادامداردا ەسەپ جوق. قىرىق-ەلۋدەن كىتاپ شىعارعان اقىندار بار. كەزىندە مەنىڭ ۇلكەن ءبىر پوەزيا كەشىم ءوتتى. سوندا ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ ءبىر ولەڭىنەن مىسال كەلتىردىم. ءابدىلدا – مەنىڭ ۇلكەن اعام، ازاماتتىعى جوعارى اقىن. مەن وسى اقىننىڭ بەس جول ولەڭىن قاتتى قادىرلەيمىن: [سيتاتا]. وسى پىكىرىمدى مەن تەلەديداردان ايتتىم. سودان ەرتەسىنە جازۋشىلار وداعىنا بارىپ ەدىم، الدىمنان ءابدىلدا تاجىبايەۆ كەزدەسىپ قالدى. «ءاي، بالام!» دەپ سالقىن امانداستى. شەتكە شىعارىپ الىپ: «مۇحتار، مەن قانشاما توم ولەڭ جازدىم. قانشاما پوەما جازدىم. سولاردىڭ ىشىنەن سەن بەس-اق جول تاپقانسىڭ با؟ مۇنىڭ ادىلەتسىزدىك قوي»، – دەدى. مەن ول كىسىگە: «اعا، ءسىزدىڭ كەيبىر زامانداستارىڭىز بار. مەن سولاردان تىم قۇرىعاندا ءبىر جول دا الا المادىم. ال سىزدەن بەس جول ولەڭ تاپقانىما ريزا بولىپ وتىرمىن»، – دەدىم.» («اڭىز ادام» – №12، 2012.)
«ەگەر ءبىز جونىندە ءوز ەلىمىزدە دۇرىس پىكىر ايتىلماسا، وعان مەن كىنالى ەمەسپىن. گەرمانيانىڭ 12 قالاسىندا مەنىمەن كەزدەسۋ بولدى. سونىڭ 6 قالاسىندا شىڭعىس ايتماتوۆ مەن تۋرالى ءوزىنىڭ پىكىرلەرىن ايتىپ، ماعان ىلەسىپ ءجۇردى. سول كەزدە نەمىستەردىڭ وزىندە مەن تۋرالى ءتورت جۇزدەن استام ماقالا جارىق كورگەن ەكەن. وسىنداي ماقالالار باسقا ەلدەردە دە شىعىپ جاتتى. كوپتەگەن ەلدەردە مەنىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىلدى. ماسەلەن، جاپونياعا بارعاندا جاپوندار، فرانسياعا بارعاندا فرانسۋزدار ولەڭدەرىمدى جاتقا ايتىپ شىقتى. مەن مۇمكىندىگىنشە بارلىق ۇلتتارعا ورتاق پروبلەمالاردى العا قويامىن. «ءتورت انا» دەگەن ولەڭىم بار. سول «ءتورت انا» جيىرماعا جۋىق مەملەكەتتەردىڭ مەكتەپ وقۋلىقتارىنا كىرگەن. ءاربىر ادامنىڭ ءوز اتا-اناسىنان باسقا ءتورت اناسى بولادى. تۋعان جەرى، تۋعان ءتىلى، ۇلتتىق بايلىعى – ءسالت-داستۇرى، تۋعان تاريحى. وسى ءتورت اناعا تەرەڭ تامىر جىبەرە الماعان ادامداردىڭ بارلىعى ءوز حالقىنىڭ ءتول پەرزەنتتەرى ەمەس. وسى يدەيا جاپوندارعا دا، نەمىستەرگە دە، فرانسۋزدارعا دا، اعىلشىندارعا دا ۇنادى... «وركەنيەتتىڭ اداسۋى» ۇلكەن يدەيا كوتەرەدى. ادامزاتتى ۇلكەن پاراسات دەڭگەيىنە كوتەرەتىن يدەيالاردى بەرەدى. كىتاپ بارلىق ۇلتتارعا وزگەشە قۇندىلىق قالىپتاستىرادى.
ارينە، ۇلى ابايدى باسقا تىلدەرگە اۋدارتىپ جاتىرمىز. وعان ۇكىمەت اقشا تولەيدى. سوندا بار بولعانى وتىز شاقتى تىلگە اۋدارىلىپتى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى قىرىق شاقتى تىلگە اۋدارىلىپتى. ال مەنىڭ ەڭبەكتەرىم الپىستان استام تىلگە اۋدارىلعان...» («ءىنجۋ.كز» – 24.ءى.2014.)
يۋنەسكو – نوبەل سىيلىعى
«مەنىڭ «وركەنيەتتىڭ اداسۋى» جانە «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» دەگەن روماندارىم بار. بۇل ەكى روماندى يۋنەسكو قارادى. يۋنەسكو وسى ۋاقىتقا دەيىن بىردە-بىر كوزى ءتىرى اقىندى قاراماعان ەكەن. ءبىرىنشى رەت ماعان نازار اۋداردى. مەنىڭ شىعارمامدى ەكى رەت قارادى يۋنەسكو. پوەزيامدى قازىرگى الەمدىك پوەزيانىڭ بيىگى دەپ قابىلدادى. جانە شىعارمالارىمدى الەمنىڭ باسقا تىلدەرىنە دە اۋدارۋعا تاپسىرما بەردى.» («ءىنجۋ.كز» – 24.ءى.2014.)
«وركەنيەتتىڭ اداسۋى»، «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» دەگەن ولەڭمەن جازىلعان روماننىڭ ەكەۋىن دە يۋنەسكو الەمدىك پوەزيانىڭ وسى زاماندىق جەتىستىگى دەپ باعالاعان. وسى ۋاقىتقا دەيىن بىردە-بىر كوزى ءتىرى اقىننىڭ شىعارماسىن تالقىلاماعان ەكەن. مەنى ءبىر ەمەس، ەكى دۇركىن قارادى. ءسويءتىپ، دۇنيەجۇزىنىڭ بارلىق باستى ءتىلدەرىنە اۋدارۋعا تاپسىرما بەردى...» («تونۇكۇك.كز» – 21.ءحىى.2012.)
«مەن "جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى" دەگەن ولەڭمەن رومان جازدىم. يۋنەسكو ارنايى قارادى. بىرنەشە مەملەكەت بۇل كىتاپتى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنعان ەكەن. سونى قازاقستانداعى بىرەۋلەر ۇيىمداسىپ، "بۇل نوبەل الىپ كەتۋى مۇمكىن". ماعان 80 گازەت جابىلدى، ايداپ سالدى. سول كەزدە ايتماتوۆ ماعان جاقتاسىپ شىعىپ ەدى، بارلىعى سوعان جابىلدى. "ويباي، ول ۇرى ەكەن، جازۋشى ەمەس ەكەن. قازاقتىڭ جازۋشىلارىنان ۇرلاعان ەكەن" دەپ. سودان ءبىز ايتماتوۆ ەكەۋىمىزدىڭ جازعان پىكىرىمىزدى ماسكەۋدىڭ ءبىر ورتالىق گازەتىنە جاريالاعان ەدىك. موڭعولدار دۇرسە قويا بەردى. ءتىپتى بۋرياتتار دا بىزگە قارسى شىقتى. ءبىراق تاريحتى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ءبىرازى بىزگە قوسىلدى. راسۋل عامزاتوۆ، داۆيد كۋگۋلتينوۆ، ولجاس سۇلەيمەن، ت.ب. ادامدار بىرىگىپ، يۋنەسكو-عا حات جازدى...» («ازاتتىق.ورگ» – 11.Vءىى.2012.)
«مەن "جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى" دەگەن ولەڭمەن رومان جازدىم. يۋنەسكو ارنايى قارادى. بىرنەشە مەملەكەت بۇل كىتاپتى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنعان ەكەن. سونى قازاقستانداعى بىرەۋلەر ۇيىمداسىپ، "بۇل نوبەل الىپ كەتۋى مۇمكىن". ماعان 80 گازەت جابىلدى، ايداپ سالدى. سول كەزدە ايتماتوۆ ماعان جاقتاسىپ شىعىپ ەدى، بارلىعى سوعان جابىلدى...» («قامشى.كز» – 11.Vءىى.2012.)
«...بۇل داۋ كەزىندە «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» (شىڭعىس حاننىڭ پەندەلىك قۇپياسى) اتتى رومانىمنان باستالعان. مەنى وسى رومانىم ءۇشىن ەۋروپانىڭ ءبىر مەملەكەتى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنعان بولاتىن. سول الەمدىك دەڭگەيدەگى ۇلكەن سىيلىقتى الىپ كەتە مە دەگەن قورقىنىشتىڭ جەتەگىندە سول كەزدەگى ۇكىمەتتەن قارجىلاندىراتىن بىرنەشە باسىلىمدارعا ماعان قارسى ماقالالار بەرىلدى. ءبىر نارسەنى مىڭ رەت قايتالاپ ايتقانىم جاراماس...» («اڭىز ادام» – №2، 2010.)
«2000 جىلداردىڭ باسىندا «وركەنيەتتىڭ اداسۋى»، «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» (شىڭعىس حاننىڭ پەندەلىك قۇپياسى) اتتى ولەڭمەن جازىلعان روماندارىم يۋنەسكو شەڭبەرىنەن قارالىپ، الەمدىك دەڭگەيدە قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىردى. ەۋروپانىڭ ءبىر مەملەكەتى اتالعان شىعارمالارىمدى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنىپتى. سول سىبىس ماعان قىرىن قارايتىن كەيبىر توپتاردىڭ قۇلاعىنا جەتكەن كەزدە ولار جينالىپ، ءوزارا اقىلداسا كەلىپ، ماعان قارسى ماقالالار ۇيىمداستىرا باستادى. جالپى سانى – 80 گازەت، بارلىعى مەنى قارالايتىن ءبىر بەتتىك، جارتى بەتتىك ماقالا جاريالاۋمەن اينالىستى. شىڭعىس حانعا بايلانىستى داۋ وسىدان تۋدى... «شىعارماسى ناشار» دەپ كىنا تاعا المايدى، جالپىلاما تيىسەدى... ايتماتوۆ ەكى كىتابىما دا ءالعىسوز جازعان، قولداپ يۋنەسكو-دا ءسوز سويلەگەندىكتەن ماعان بولىستى. «بۇكىل الەم مويىنداعان، يۋنەسكو قاراعان شىعارما، ءجونسىز قارالاماڭدار» دەپ ءوز پىكىرىن ايتتى. مەنى جاقتاعاننان كەيىن ماعان ءتيىسىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى ەندى ايتماتوۆقا جابىلىپ كەتتى...» («اڭىز ادام» – №11، 2011.)
قايتپاس كۇرەسكەر
«مەن ءۇشىن ەڭ قورقىنىشتىسى - ءمانسىز، ماعىناسىز عۇمىر كەشۋ. قۇدايعا شۇكىر، بۇكىل ءومىرىمىز كۇرەسپەن ءوتىپ كەلە جاتىر.» («تونۇكۇك.كز» – 21.ءحىى.2012.)
«...قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن، ءتىپتى، كوپ ادامداردىڭ قولىنان كەلمەيتىن نارسەلەردى جاسادىم. مىسالى، ەگەر مەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ەلسيندى ارالاستىرماعانىمدا، جەلتوقسان كوتەرىلىسى سالتانات قۇرماي، «الاڭعا شىققانداردىڭ بارلىعى قونايەۆتىڭ قۇيىرشىقتارى، ماسكۇنەمدەر، ناشاقورلار، بۇزاقىلار» بولىپ قالا بەرەر ەدى. ول كەزدە ەلسين مەن گورباچيەۆ بىر-بىرىمەن يت پەن مىسىقتاي بولاتىن. سول تۇستا مەنى گورباچيەۆ شاقىرىپ الىپ، «سەنىڭ اۋزىڭدى جاباتىن مۇمكىندىك تابامىز» دەپ ۇستەلدى توقپاقتاعان. ارينە، مەنىڭ كوزىمدى جويا سالۋ ولارعا تۇك ەمەس. «ۇشەۋدەگىلەرگە» جاسىرىن تاپسىرما بەرسە، ءبىتىپ جاتىر. وسى ماسەلەنى ەلسينگە ايتقانىمدا ول: «ەش قاۋىپتەنبە، ونداي جاعدايعا جىبەرمەۋدىڭ امالىن قاراستىرامىز» دەدى. ءسويتىپ، ءوز ادامدارى ارقىلى «شاحانوۆقا تيىسەتىن بولساڭدار، الەمدىك دەڭگەيدە ايقاي كوتەرىلەدى» دەگەن پىكىردى گورباچيەۆتىڭ قۇلاعىنا جەتكىزەدى…» («ءاقجۇنىس.كز» – 12.ءحىى.2012.)
« – قارسىلاستارىڭ... دارمەنسىز، – دەدى شىكەڭ [ايتماتوۆ]. – رۋحىڭ ءبىر ساتكە دە ەڭكەيمەسىن. كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ەكىنشى سەزىندە ۇلكەن ءۇزىلىس كەزىندە، ءبىر توپ دەپۋتاتتار اراسىندا بوريس ەلسين سەنىڭ ورىس تىلىندە شىققان، مەن ءالعىسوزىن جازعان «ەس كىتابى» («كنيگا پامياتي») اتتى جيناعىڭدى سومكەسىنەن شىعارىپ، اينالاسىنداعىلارعا: «مىنا كىتاپتىڭ اۆتورى شاحانوۆپەن مەن بىرنەشە دۇركىن سىرلاستىم. ءتىپتى مەيرامحاناعا شاقىرىپ تا اڭگىمەلەستىم. ونىڭ ەلىمىزدى مەكەندەگەن از ۇلتتاردىڭ تىلىنە، مادەني قۇندىلىقتارىنا بولىسۋ تۋرالى پىكىرلەرى جانە بۇل سالاداعى كەمشىلىكتەردى جولعا قويۋ تۋرالى ۇسىنىستارى ماعان ەرەكشە وي سالدى. ارامىزداعى وزگە ۇلتتاردىڭ تىلىنە جانە رۋحاني ماسەلەلەرىنە بولىسپاي ءبىز ادىلەتتى مەملەكەت بولا المايمىز!» – دەدى. ونىڭ سەن تۋرالى پىكىرىنە مەن ريزالىق ءبىلدىردىم.
– ءيا، سول تۇستا مەن ول كىسىمەن ءجيى اڭگىمەلەسىپ، سىرلاسىپ ءجۇردىم...» [– دەيدى شاحاڭ.] («زونا.كز» – 20.ءىح.2010.)
«...ەگەر مەن كسرو پرەزيدەنتى گورباچيەۆتىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى قارسىلاسى ەلسيندى ءوز جاعىما بۇرماعانىمدا، كرەمل مىنبەسىنەن بيلىكتى قاتال سىنعا العان سوزىمنەن كەيىن-اق جان-جاقتى ويلاستىرىلىپ قۇرىلعان، ىشىنە سول وقيعاعا كەيبىر كىنالى ادامدار ەنگەن قادىر مىرزالييەۆ باسقارعان كوميسسيانىڭ گورباچيەۆ–كولبين باسشىلىعى ۇيىمداستىرعان قانقۇيلى ىستەردى تۇبەگەيلى اقتاعان شەشىمى سالتانات قۇرارى ايدان انىق بولاتىن.» («زونا.كز» – 20.ءىح.2010.)
«ءاربىر ادام مىندەتتى تۇردە ۇلتتىق مۇددەگە تامىر جىبەرۋى ءتيىس. ەگەر جىبەرە الماسا، جاي انشەيىن ءوزىنىڭ قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەۋ ءۇشىن ولەڭ جازىپ جۇرگەن ادام. ماسەلەن، قادىر مىرزالييەۆ اعاڭ كەرەمەت دارىندى اقىن. ولەڭدەرى كەرەمەت. ءبىراق، ءسوزى ءبىر باسقا دا، ءىسى ءبىر باسقا. جەلتوقسان كەزىندە الاڭعا شىققانداردىڭ بارلىعى ماسكۇنەمدەر مەن ناشاقورلار دەگەندى قوزعادى. بيلىك نە ايتسا، سونى ورىندادى. كەرەك بولاتىن بولسا باس پروكۋراتۋرا، كگب، مۆد بىرلەسىپ كوميسسيا قۇرماقشى بولدى، ءبىزدى جوققا شىعارۋ ءۇشىن. سونى قولدادى. نەگىزى ەكەۋىمىز اعالى-ىنىلىدەي ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ ءسوزىمىزدى جىقپايتىن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعانبىز. ءتىپتى، مەنىڭ قولىمدا جۇرگەن تۋعان قارىنداسىم قادىر ءبىر اي كومەكتەسسىن دەپ ءوتىنىش جاساعانىمەن توعىز اي بالا-شاعاسىن باقتى. ءبىزدىڭ جاقسى ارالاس-قۇرالاس بولعانىمىزدى ول دا ايتىپ وتىراتىن. بيلىككە ساتىلىپ كەتكەننەن كەيىن مەن قادىردان تەرىس اينالدىم.» («ءىنجۋ.كز» – 24.ءى.2014.)
«كرەملدىڭ سەزدەر سارايىندا ءبىر ۇلكەن جيىن ءوتتى. ەلسين ساحنانىڭ سول جاق شەتىنەن ءتورالقاعا قاراي كەتىپ بارا جاتتى. مەن الدىڭعى قاتاردا وتىرعانمىن. جۇرتتىڭ ءبارى جاقىندا عانا سايلانعان رەسەيدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنە ورىندارىنان تۇرىپ قول سوقتى. ول كەنەت ءبىرىنشى قاتاردا جۇرتپەن بىرگە تۇرەگەپ قول سوعىپ تۇرعان مەنى كورىپ قالدى دا، ۇلكەن باسپالداقتان تومەن ءتۇسىپ، ءبىرشاما جەر ءجۇرىپ، قاسىما كەلدى. باۋىرىنا قىسىپ، بەتىمنەن ءسۇيدى دە باسقا ەشكىمگە قول ۇشىن بەرمەستەن، ءتورالقاعا قايتا كوتەرىلىپ كەتتى...
1993 جىلى نازاربايەۆقا ىلەسىپ حەلسينكيگە بارعانىمدا ءبىز قاتىسار حالىقارالىق جيىنعا ەلسين دە كەلگەن ەكەن. ءۇزىلىس كەزىندە قاپتاعان جۋرناليستەر اراسىنان ارەڭ شەتكە شىعىپ ءبىر جارىم، ەكى مينۋت شاماسىندا عانا اڭگىمەلەستىك... بۇل جولعى قىسقاشا عانا اڭگىمەمىز جەلتوقسانمەن باستالىپ، جەلتوقسانمەن تامامدالدى.» («زونا.كز» – 20.ءىح.2010.)
«جەلتوقسان ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن كەزىمدە امەريكانىڭ اتلانتا قالاسىندا ارال پروبلەماسى تۋرالى جاساعان باياندامامدا «ءبىز ارال قاسىرەتىن بۇكىل الەمنىڭ قۇلاعىنا جەتكىزدىك. ياعني، ءوز مىندەتىمىزدى ورىندادىق. قولىمىزدا قارجى جوق، بيلىك جوق. سوندىقتان بۇل ماسەلەمەن ەندى ورتا ازيا جانە قازاقستان رەسپۋبليكالارىنىڭ پرەزيدەنتتەرى شۇعىلدانسىن» دەگەن ۇسىنىس ايتىپ، ارال ماسەلەسىن تۇگەلدەي نازاربايەۆتىڭ قولىنا تابىس ەتكەنمىن...» («ازاتتىق. ورگ» – 11.Vءىى.2012.)
قاستاندىق، قاۋىپ-قاتەر
«جەلتوقسان ماسەلەسىن سونداي بيىك مىنبەرلەردە كوتەرگەن سوڭ، قاتتى اۋىرىپ قالدىم دا، مەنى كرەملدىڭ ەمحاناسىنا اپاردى. سول جەردە دارىگەرلەر تەكسەرىپ، «ميىڭىزدىڭ جارتىسىنا قان بارمايدى ەكەن، تەز ارادا اۋرۋحاناعا جاتۋىڭىز كەرەك» دەدى. مەن قوناقۇيگە بارىپ، كەرەكتى زاتتارىمدى، قۇجاتتارىمدى الىپ، جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرىپ جۇرگەن قاعازدارىمدى سەيفكە جاسىرىپ، ەرتەڭ كەلىپ جاتۋعا كەلىستىم. ءتۇن ىشىندە بىرەۋ قوڭىراۋ سوقتى. داۋىسى كۇڭگىرلەپ ەستىلدى، سوعان قاراعاندا ءۇش ءارىپتىڭ ادامدارىنا ۇستالىپ قالماۋ ءۇشىن قانداي دا ءبىر ايلا قولدانعان بولۋى كەرەك. – شاحانوۆسىز با؟ – ءيا. – اۋرۋحاناعا جاتاتىن بولدىڭىز با؟ – ەرتەڭنەن باستاپ جاتامىن. – جاتساڭىز، شىقپايسىز… – دەدى دە، تەلەفون تۇتقاسىن قويا سالدى. وزىمە قاستاندىق جاسالماق ەكەنىن تۇسىنە قويدىم. سول كۇنى تۇندە تاڭ اتار-اتپاستان وتە ساقتىقپەن، كورشى جىگىت ارقىلى ماشينا شاقىرتىپ، كسرو حالىق دەپۋتاتىنىڭ كۋالىگى ارقىلى الماتىعا ۇشىپ كەلدىم. الماتىداعى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ اۋرۋحاناسىنا بارىپ تەكسەرىلدىم. باس دارىگەر مۇحتار ايتقازين جوق ەكەن، ورىنباسارى مەنى ءبىر ورىس دارىگەرىنە بەكىتىپ بەردى. ول ماعان بىرنەشە دارى-دارمەك ۇسىندى. سول ساتتە مۇحتار ءايتقازيننىڭ ءوزى كىرىپ كەلدى دە، ىمداپ سىرتقا شاقىردى. وڭاشالاۋ جەرگە باردىق. قاسىندا ءبىر ايەل دارىگەر ءجۇردى. ونى كارديولوگيا ءبولىمىنىڭ باستىعى دەپ تانىستىردى. «دارىگەردىڭ بەرگەن دارىلەرىن ءىشتىڭىز بە؟» دەپ سۇرادى. ءالى ءىشىپ ۇلگەرمەگەنىمدى ايتتىم. «ىشپەڭىز، اناۋ بايقاپ قالسا، وتىرىك ىشكەن بولىڭىز، ءبىراق بارلىق دارىلەردى مىنا ايەلگە اكەپ بەرىڭىز» دەدى. ءسويتىپ باسىمدى تەكسەرۋگە الىپ باردى. «ميىڭنىڭ جارتىسىنا قان بارمايدى دەگەندەرى وتىرىك، باسىڭىز ساپ-ساۋ، تەك ازداپ قان قىسىمىڭىز بار ەكەن. ەندى بۇل جەردەن تەزىرەك كەتىڭىز، مەن سىزگە بۇدان ارتىق
پىكىر قالدىرۋ