362 اۋليەلى كيەلى مەكەن، ماڭعاز ماڭعىستاۋدىڭ قادىر-قاسيەتى ءوز الدىنا جەتىپ ارتىلادى. وسىناۋ قويناۋىنا قارا التىننان قۇت دارىعان مەكەن تەڭىز ساۋدا جولىمەن، كەرەك دەسەڭىز وزگەلەردەن ءداستۇرلى ونەرىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. الايدا، كوك ايدىنى شالقىعان كاسپيي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان ارۋ قالا اقتاۋدا تەڭىزدىڭ اۋاسىمەن ەركىن تىنىستاپ، كوڭىل سەرگىتەر جەردىڭ ازدىعى ەرىكسىز قىنجىلتادى. ارينە، جاعاجايعا جۇرگىزىلگەن كوركەيتۋ، كوگالداندىرۋ جۇمىستارىن، بوي كوتەرگەن بالالار الاڭدارىن كورىپ كوز سۇيسىنەدى. دەگەنمەن، ەلىمىزدىڭ وبلىس ورتالىعى بولىپ سانالاتىن قالالاردىڭ ىشىندە اقتاۋدىڭ باستى ەرەكشەلىگى – ونىڭ تەڭىزى، سوندىقتان تەڭىز جاعالاۋىن كوركەيتۋ، قالا حالقى مەن قوناقتارىنىڭ دەمالىسىنا تولىق جاعداي جاساۋ، ونىڭ ەرەكشەلىگىن تەك ارتتىرا تۇسەرى حاق.
وسى قالانىڭ قاتارداعى تۇرعىنى رەتىندە ايتسام، اسەم شاھاردىڭ 15 پەن 7 شاعىناۋداندارىنىڭ اراسىندا، تەڭىز جاعالاۋىن بويلاي ادامدار جاياۋ جۇرەتىن دەمالىس ورنى اۆتوكولىك جولىنان بار-جوعى 5-10 مەتر قاشىقتىقتا جاتقانى كوڭىلدى قىنجىلتادى. جۇيىتكىگەن جىلدامدىق پەن كولىك شۋىلىنان قۇلاعىڭ تۇنىپ، كوك تۇتىننەن وكپەڭ قىسىلىپ، ونىڭ ۇستىنە اقتاۋ قالاسىنداعى اۆتوكولىكتەردىڭ 80 پايىزىنىڭ گازبەن جۇرەتىنىن ەسكەرسەك، ابدەن ابىگەرگە تۇسەتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. بۇدان باسقا، جاياۋ سەرۋەن قۇراتىن جاعالاۋدا ءبىرىنشى قاجەتتىلىك سانالاتىن دارەتحانا، اركىمنىڭ قالتاسى كوتەرەتىن اسحانا مەن ارقانى كەڭگە سالىپ وتىراتىن وتباسىلىق ءدامحانانىڭ تاپشىلىعىن قوسىڭىز.
وسى ماسەلەگە وراي، بۇگىنگى ەكونوميكامىزدىڭ حالىقتىڭ دەمالىس ورنىن جايلى دا كەڭ ءارى زاماناۋي قىلۋعا تولىق مۇمكىندىگى جەتەدى دەپ ەسەپتەيمىن.
ول ءۇشىن جوعارىدا ايتىلعان اۆتوموبيل جولىن «ايدىن» مەيرامحاناسىنان تومەندەۋ جەردەن «PR» بيزنەس ورتالىعىنا دەيىن تولىق جاۋىپ تاستاپ، كەڭەيتىلگەن جەرگە حالىقتىڭ جانىنا جايلى اللەيالار، اشىق-جابىق باسسەيندەر (جىلىتىلعان سۋمەن)، قوناقۇيلەر (قالا جاق بەتىنە)، سپورت الاڭدارى، ۆەلوتراسسالار مەن كوردتار سالۋعا بولادى. جوعارى تەحنولوگيالاردى پايدالانا وتىرىپ، تەڭىز سۋىن تۇششىتاتىن قوندىرعىلار ورناتىپ، كوگالداندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، بويىن تىك كوتەرەتىن تەرەكتەر (پالما، ت.ب.) وتىرعىزۋدى قولعا الۋ قاجەت. وبلىستىق، قالالىق بيۋدجەتتىڭ قارجىسى جەتپەسە، ول جەرلەردى بيزنەسمەندەرگە ءبولىپ بەرىپ (جالعا نەمەسە ساتىپ)، بىركەلكى سمەتالىق جوسپارلى قۇجاتتار جاساقتاپ، ىسكە اسىرۋعا تولىق مۇمكىندىك بار.
ەكىنشى ماسەلە، ەلىمىزدەگى تەڭىز جاعاسىنداعى جالعىز قالاعا سەرۋەندەپ كەلۋشىلەر مەن جاس قالاعا قونىس اۋدارۋشىلار قاتارىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى، تەك تەڭىز جاعالاۋىنداعى دەمالىس اۋماعى حالىقتىڭ سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرە الماسى تاعى بار. كوگالداندىرۋ، اباتتاندىرۋ ورىندارى مەن ساياباقتار قالا ىشىنە دە كەرەك.
اقتاۋدا تەڭىز جاعالاۋىنان بولەك، ءبىر دەمالىس ساياباعى جانە ءبىر بوتانيكالىق ب ا ق بار. سوڭعىسى اقتاۋ قالاسىنىڭ قاق ورتاسىنان ورىن تەپكەن ماڭعىستاۋ تاجىريبەلىك بوتانيكالىق باعى. ايتا كەتۋ كەرەك، ەلىمىزدە ءار ءتۇرلى تابيعي-كليماتتىق جاعدايدا ورنالاسقان نەبارى التى بوتانيكالىق ب ا ق بار ەكەن. ولار الماتى باس بوتانيكالىق باعى، جەزقازعان، التاي، باقاناستاعى ىلە، قاراعانجى جانە ماڭعىستاۋ تاجىريبەلىك بوتانيكالىق باقتارى. ارينە، اتى دارداي التى باقتىڭ ىشىنە ماڭعىستاۋ تاجىريبەلىك بوتانيكالىق باعىنىڭ كىرگەنى قۋانتادى.
سوناۋ 1960 جىلداردىڭ ورتا تۇسى ماڭعىستاۋ وبلىسى كەڭ كولەمدە يگەرىلە باستاعانىن جاقسى بىلەمىز. 1965 جىلى قۇتتى ولكەگە ن.ءسيسيننىڭ باستاۋىمەن وداقتىڭ عىلىم اكادەمياسى بوتانيكالىق باقتار كەڭەسىنىڭ كوشپەلى سەسسياسى كەلىپ، «ولكەنىڭ مۇمكىندىگى زور، بولاشاقتا ءوندىرىس وشاعىنا اينالادى، مۇندا بوتانيكالىق ب ا ق اشۋ كەرەك» دەگەن شەشىمگە توقتاعان. ءسويتىپ، 1972 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ستاسيونارلىق ەكسپەديسيانىڭ بازاسىندا ماڭعىستاۋ ەكسپەريمەنتالدىق بوتانيكالىق باعى بوي كوتەرەدى.
العاشىندا 22 شاعىن اۋداندا 8 گەكتار جەردى جالعا الىپ وتىرعان بوتانيكالىق ب ا ق قازىرگى ورنى – 10 شاعىناۋدانعا 1990 جىلدارى كوشىپ كەلگەن. ماڭعىستاۋ تاجىريبەلىك بوتانيكالىق باعى باتىس قازاقستاندا سيرەك كەزدەسەتىن جانە جەرگىلىكتى تابيعات جاعدايىندا وسەتىن وسىمدىك تۇرلەرىن زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىسادى. بوتانيكا باعى باسقا جەرلەردەن اكەلىپ وتىرعىزىلعان وسىمدىكتەردى جەرسىندىرۋ، قولايسىز كليمات جاعدايىنا يكەمدەۋ، بيوەكولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ، ماڭعىستاۋ وڭىرىندەگى وسىمدىك جامىلعىسىنىڭ قورىن زەرتتەپ، وتە باعالى تۇرلەردى شارۋاشىلىققا پايدالانۋ، باۋ-باقشا جانە ساياباق قۇرىلىستارىن عىلىمي نەگىزدە ۇيىمداستىرۋ، شىعاناقتاعى ەلدى مەكەندەردى كوگالداندىرۋ قىزمەتتەرىن اتقارادى. ءسوز جوق، بۇل قاجەتتى ءارى پايدالى جۇمىستار.
الايدا، قالانىڭ قاق ورتاسىنان، اۋقىمدى ءارى ادەمى جەردەن ورىن تەپسە دە، حالىق ءۇشىن ەسىگى تارىس جابىق بوتانيكالىق باقتىڭ تاعدىرى ءماز ەمەس.
سەنىمدى دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنسەك، العاشقىدا جالپى اۋماعى 39،9 گەكتاردى قۇراعان بوتانيكالىق باقتىڭ 8 گەكتار جەرى اقتاۋ قالاسى اكىمدىگىنىڭ 09.09.2003 جىلعى شەشىمىمەن قۇرىلىس سالۋ ءۇشىن «اقتاۋ سەرۆيس» ءجشس-نىڭ جەكە مەنشىگىنە بەرىلگەن، ال 5 گەكتار جەر «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» اق-عا سپورتتىق كەشەن سالۋ ءۇشىن ۋاقىتشا پايدالانۋعا بەرىلىپ كەتە بارعان. كەيىن تابيعات جاناشىلارى «بۇل جەر قۇرىلىس سالۋعا قالاي بەرىلگەن»، «نەلىكتەن بەرىلگەن» دەگەن سان ساۋالعا شارق ۇرىپ جاۋاپ ىزدەپ، بوتانيكالىق باقتىڭ اۋماعىن بۇرىنعى 39 گەكتارعا سايكەس كەلتىرۋ، قۇرىلىسشىلاردىڭ جەردى قايتارۋى تيىستىگى تۋرالى جەر-جەردە ايتا باستايدى. ءبىراق، بۇل كەزدە اتالعان اۋماقتا تۇرعىن ۇيلەر دە بوي كوتەرىپ ۇلگەرگەن ەدى.
2006 جىلى ماڭعىستاۋعا ارنايى كەلگەن مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ شىعارعان انىقتاماسىنىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك اكتى شىعارىلىپ، قاۋلى قابىلدانىپ، بەرىلگەن جەردىڭ 3 گەكتاردايى عانا قايتارىلعان. ال، قالعانى جاڭا 34 ىقشاماۋدانداعى «قان قۇيۋ ورتالىعى» اۋماعى تۇسىنان ەسەپتەلىپ، 15 گەكتار جەر بەرىلەدى. وسى داۋدىڭ اينالاسىندا «ماڭعىستاۋمۇنايگازعا» جالعا بەرىلگەن جەر دە بەس-التى جىل ىشىندە يگەرىلمەۋىنە بايلانىستى تولىق قايتارىلادى. ەسەسىنە 34 شاعىن اۋدانداعى جەردەن شەگەرىلدى. وسىلايشا تالان-تاراجعا تۇسكەن ۇلتاراقتاي جەر ءۇشىن باستالعان داۋدىڭ سوڭعى نۇكتەسى التى جىل دەگەندە ارەڭ باسىلدى. بولىسكە تۇسكەن جەردىڭ قاسىرەتىنىڭ ءبىر ۇشى وسىمدىكتەرگە دە ءوز كەسىرىن تيگىزگەن. سەبەبى، سول ۋاقىتتاردا بوتانيكالىق باقتىڭ ءسانىن كەلتىرىپ تۇرعان ەكى مىڭداي اعاش قۋراپ ولگەن. جەر-انانىڭ قان جىلاعان كوز جاسىنا وسىلايشا ادام قولىمەن جاسالعان ارەكەت سەبەپكەر بولدى.
ەرتەدە بيلەردىڭ ءوزى جاڭا قونىستانعاندارعا «قارا جەردىڭ توپىراعى توزباسىن، وسىمدىگى ولمەسىن، شابىندىعى سولماسىن» دەپ، ءجون سىلتەپ وتىرعان. تابيعات - تىرشىلىك كوزى. سەبەبى، كۇن سايىن تازا اۋاسىمەن تىنىستاپ، وسىمدىگى مەن جەمىسىن قورەك ەتەمىز. بۇگىندە تەمىر قورشاۋلاردان قاراعاشتارى عانا «مەن مۇندالاپ» تۇرعان بوتانيكالىق ب ا ق وڭىردەگى ەكوجۇيەنىڭ بۇزىلماۋىن قامتاماسىز ەتۋگە، ميكروكليماتتى قالىپتاستىرۋعا قانداي ۇلەس قوسىپ وتىر؟ ءتيىستى جۇمىستارىنا مەملەكەت تاراپىنان قىرۋار قارجى ءبولىنىپ جاتسا دا، اقشا بوتانيكالىق باقتىڭ يگىلىگىنە تولىققاندى جۇمسالۋدا ما؟ جۇمسالسا نەگە باقتىڭ كوركەيگەنىن، وزگەرگەنىن كورمەيمىز، وندا قانداي وسىمدىكتەر وسەتىنىن، ونىڭ پايداسىن كىم كورەتىنىن بىلمەيمىز؟
باقتى ارالاعاندا، ونىڭ ايانىشتى جاعدايىن كورىپ قىنجىلامىن. بۇرىنعى جايقالعان نەشە ءتۇرلى اعاشتار مەن وسىمدىكتەر قايدا كەتكەن، جاياۋ جۇرەتىن جولدار قيراپ، كوز سۇيسىنەر كوركى قالماعان. تەمىر قورشاۋمەن قورشالىپ، ەسىگى تەمىر قاقپامەن بەكىتىلگەن ب ا ق اكىمشىلىگىنە قاراستى جەردىڭ ۇشتەن ءبىرىن الىپ جاتقان ءزاۋلىم عيماراتتار مەن اۆتوگاراجدار الىپ جاتسا، ونىڭ ماڭايىندا بىرەن-ساران يت جەتەكتەگەن ايەلداردەن باسقا ءتىرى جاندى كوزىمىز شالمايدى. كەزىندە «اقتاۋ سەرۆيس» ج ش س العان 8 گەكتار جەر ۇڭىرەيىپ تۇر، باقتىڭ كوپ جەرلەرى ءتىلىم-تىلىم بوپ ءبولىنىپ، تەمىرمەن قالاي بولسا سولاي قورشالىپ تاستالعان.
ءيا، شاعىن قالانى كوگالداندىرۋ، تۇبەكتىڭ كليماتىنا ءتوزىمدى وسىمدىكتەر ءوسىرۋ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەۋى كەرەك. ءبىراق، بوتانيكالىق ب ا ق وسى جۇلىم-جۇلىم كۇيىندە كەرەك پە، قالا بيۋدجەتىنە ءتيىمدى مە، تاعى ايتامىن، ونىڭ حالىققا قانداي پايداسى بار؟
وسىندايدا 2016 جىلى اقتاۋداعى 34 "ا" شاعىناۋدانىندا بوي كوتەرگەن جاڭا بوتانيكالىق ب ا ق بىزگە جەتكىلىكتى ەمەس پە دەگەن وي كەلەدى. ال كوپشىلىك قالىڭ شوعىرلانعان جەردەگى ەسكى بوتانيكالىق باقتىڭ تەمىر قورشاۋلارىن الىپ، اينالاسىنا سپورت جانە ويىن الاڭدارىن سالىپ، جاستار سەرۋەن قۇرىپ، ەگدە قاريالار تازا اۋامەن تىنىستايتىن، بالالار ساۋلىعىنا وڭ اسەر ەتەتىن حالىققا قولجەتىمدى ساياباققا اينالدىرىپ جىبەرسە، قالا حالقىنا تاعى ءبىر ۇلكەن دەمالىس ورنى اشىلار ەدى.
«ەڭبەكتىڭ نانى ءتاتتى، جالقاۋدىڭ جانى ءتاتتى» دەيدى قازاق ماقالى. باردى قاناعات تۇتىپ، جاڭا ىزدەنىسكە جول سالماي، قاراپ وتىرا بەرسەك، وركەنيەت كوشىنەن ارامىز الشاقتاي تۇسەدى. بيلىك تىزگىنىن قولىنا العان كەيبىر ازاماتتاردىڭ جالقاۋلىعىنان نەمەسە ىزدەنىسىنىڭ جوقتىعىنان بۇكىل حالىق ورتاق قاجەتتىلىكتەن قاعىلماۋى قاجەت. تابيعات-انانىڭ ءار جەرى اركىمگە-اق قولجەتىمدى بولسا، قانەكەي؟ قالا كوركى كوپكە ورتاق. سوندىقتان، اقمارجان قالانىڭ اسەمدىگىن كوپپەن بىرگە ءبولىسۋىمىز كەرەك.
«اركىمنىڭ تۋعان جەرى وزىنە مىسىر شاhارى» دەپ، شوعان بي ايتقانداي، اق ارۋ اقتاۋىمىزدى ودان ءارى كوركەيتە ءتۇسۋ ءۇشىن جۇمىلا كۇش جۇمساۋعا شاقىرامىن.
الانوۆ ج.ر.
پىكىر قالدىرۋ