بيىلعى جىلدىڭ باستى ەرەكشەلىگىنىڭ ءبىرى – ەلىمىزدەگى جەڭىس كۇنى ايرىقشا ءبىر بەلسەندىلىكپەن اتالىپ ءوتتى. كرەملدىڭ ۇستەمشىل، يمپەرشىل ساياساتىنا مۇلدەم توتەپ بەرە المايتىن سياقتىمىز دەگەن بيلىك بارشا ۇدەرىستەردى ءوزى باسقارىپ، ولارعا اسقان كوپشىلىك سيپات بەرىپ، ساسقان ۇيرەكتىڭ كەبىن كيگەندەي بولدى. سەبەبى ءدال كەشەگىدەي قازاقستاندا كەڭەس وداعىنىڭ تۋلارىن ۇستاپ كوشەگە شىققان ەمەس. ەلىمىزدە كسرو-نى اڭساۋشىلار، كرەملدىڭ جىمىسقى ساياساتىن جۇرگىزۋشىلەردىڭ كوپتەپ جۇرگەنىن ايقىن بايقادىق. سوندا «ەل بىرلىگى»، «تاۋەلسىز مەملەكەتىمىز» دەگەنىمىز قايدا قالدى؟ ەندى بىر-ەكى رەت 9 مامىردى كەشەگىدەي تويلاساق، ەگەمەندىگىمىزدەن ايىرىلۋ ءقاۋپى انىق كورىنىپ تۇرعانداي. رەسەي بىلگەنىن جاساپ، ەل ازاماتتارىن ءوز مەملەكەتىنە ايداپ سالاتىن جاعدايعا جەتتىك. ەندى نە ىستەمەك كەرەك؟
ەڭ الدىمەن ءبىز ۇلت بولىپ، قوعام بولىپ كەشەگى مەيرامنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگيالىق اپپاراتتىڭ ويسىراي جەڭىلۋى ەكەنىن مويىنداۋىمىز قاجەت. جىلدار بويى اۋىز تولتىرىپ ايتىپ كەلگەن يدەولوگيالىق كونسترۋكسيالاردىڭ پارشا-پارشاسى شىقتى. ءبىز رەسەيشىل ەمەسپىز، تەك اتالارىمىزدى ەسكە الىپ ءجۇرمىز دەگەندەر «قارا-سارى جولاقتار» مەن «جاۋجۇرەك مارشتاردىڭ» كرەملدىڭ سەنارييىمەن ءوز جاقتاستارىن جيناۋ، ولارعا پارمەن بەرۋ، ەل بيلىگى مەن قوعامىنا كۇش، سەس كورسەتۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلىپ جاتقانىن ايقىن تۇسىنەتىن كەز كەلدى. بۇنىڭ ءبارى دە ويىنشىق ەمەس. بۇل ساياساتتىڭ استارىندا كەشەگى كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردى قايتادان رەسەي قاراماعىنا جيناۋ، اتالار جولىن ءسوز ەتۋ ارقىلى يدەولوگيالىق باعىندىرۋ، تابىندىرۋ جاتىر. مورالدىق تۇرعىدان ەشكىم ءوز اتاسىنىڭ ەرلىك جولىن كەمسىتە المايتىنىن جاقسى تۇسىنگەن رەسەي سوڭعى كوزىرىن ەش اياۋسىز، ءجون-جوسىقسىز پايدالانىپ كەلەدى. جانە دە بۇل ساياسات الەمدىك قارقىن الىپ كەلە جاتىر. بۇنى تۇسىنگەن ەلدەر قولىنان كەلگەن قارسىلىقتى كورسەتىپ جاتىر. مىسالى، كۇنى كەشە بيلىككە كەلگەن ارمەنيا پرەزيدەنتى پاشينيان جەڭىس كۇنىن 9 مامىردان 8 مامىرعا ىسىرىپ تاستادى: ارمياندار بۇل كۇندى بارشا الەم جۇرتىمەن بىرگە اتاپ ءوتۋى ءتيىس دەگەن وي.گرۋزيادا كەشە «گەورگيي جولاقتارىن» تاققان ورىس ديپلوماتتارىن جۇرگىزبەۋ، جولاقتارىن شەشكەننەن كەيىن عانا كوپشىلىكپەن تابىستىردى. بالتىق ەلدەرىندە، شىعىس جانە ەۋروپا ەلدەرىندە كوممۋنيزم قىلمىستىق يدەولوگيا دەپ تابىلىپ، ونىڭ سيمۆولدارى مەن رامىزدەرىن ناسيحاتتاۋعا تىيىم سالىنعان. مىسالى، كەڭەس وداعىنىڭ تۋىن بىرەۋ-مىرەۋ كوشەگە الىپ شىعاتىن بولسا، ونى پوليسيا دەرەۋ قۇرىقتاپ، وعان ايىپپۇل سالاتىنى بەلگىلى.
بىزدەگى جاعداي، اباي اتامىز ايتقان، «باياعى جارتاس – سول جارتاس» قالپىندا. جىل سايىنعى ءدۇرداراز ايتىستار، قوعامنىڭ جىگى، بىتىسپەس داۋلار. جۇرتتىڭ ءبىرازى بيلىككە مىناعان تىيىم سال دەپ جاتسا، بيلىگى بۇيرەگى باسقا جاققا بۇرىلعان «جاۋجۇرەك پولكتاردىڭ» مارشىن ءوزى باستاپ جۇرەدى. ارينە، بيلىكتى دە تۇسىنۋگە بولاتىن شىعار. ءبىراق ەگەر سەنىڭ ەلىڭدى، ونىڭ يدەولوگياسىن ءوزىڭ ەمەس، بوتەن ەل بيلەپ جاتسا، ودان ارتىق قانداي قورلىق بار؟ بۇل قوعامعا، مەملەكەتكە ءقاۋىپ ەكەنىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، اتقارۋشى بيلىككە، پرەزيدەنت نازاربايەۆقا تونگەن ءقاۋىپ ەمەس پە؟ مەملەكەت دەگەن دۇنيەلەر شەنەۋنىكتەر مەن اكىمدەردىڭ قۇلاعىنا جەتىپ، ميىنا سىڭبەسە، پرەزيدەنتكە ءقاۋىپ دەپ ءتۇسىندىرىپ كورەيىك. بۇنىڭ بارلىعى دا ءتۇپتىڭ تۇبىندە مەملەكەتتىڭ ىدىراپ، جەر مەن ۇلتتىڭ تۇتاستىعىنا تونگەن قاتەر ەكەنىن بۇگىن بارشا كوزى اشىق قازاق بالاسى الدەقاشان تۇسىنگەن سياقتى. تۇسىنبەي يا بولماسا تۇسىنگىسى كەلمەي وتىرعان تەك اتقارۋشى بيلىك قانا. ەگەر كەشەگى ەلدىڭ بارشا تۇكپىرىندە وتكەن رەسەيشىل-يمپەرشىل شارالاردان ساباق العانىمىز شىن بولاتىن بولسا، وندا الىسقا سوزباي، وسى جىل ىشىندە مەيرامعا قاتىستى جاڭا ساياسي جانە اقپاراتتىق تۇجىرىمداما جاساپ، بەكىتىپ، ونى كەلەسى جىلدان باستاپ ىسكە اسىرۋ كەرەك.
بۇل جاڭا ساياسي-اقپاراتتىق تۇجىرىمداما تومەندەگىدەي بولىكتەردەن تۇرۋى قاجەت.
بىرىنشىدەن، قازاقستان مەملەكەتى، قازاق قاۋىمى «ۇلى وتان سوعىسى» دەگەن ساياسي كونسترۋكسيادان باس تارتۋى كەرەك. دۇرىسى، «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس» دەپ اتاۋىمىز كەرەك. سەبەبى شىن مانىندە بۇل سوعىس 1939 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە پولشادان باستالىپ، 1945 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە جاپونيادا اياقتالعان. قازاق جاۋىنگەرلەرى ۋكراينا، پولشا، مولدوۆا، بالتىق ەلدەرىن جاۋلاۋعا، فينليانديامەن سوعىسۋعا قاتىسقان، جاپونيانى تالقانداپ، قىتايدى، موڭعوليانى ازات ەتۋ ءۇشىن قان توككەن.
سوعىستىڭ جاقسى-جامانى بولمايدى. سوعىس اتاۋلى يمان مەن ادامگەرشىلىكتى جوققا شىعاراتىن ۇعىم. الەم بويىنشا 60-65 ميلليون، كسرو بويىنشا 30-35 ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن قيعان زۇلمات سوعىستى تويلاپ اتاپ ءوتۋ، اراق ءىشىپ، ماس بولۋ ادامگەرشىلىككە دە، قازاقتىققا دا، مۇسىلماندىققا دا جاتپايدى. بۇل كۇندى «جەڭىس كۇنى» دەۋدىڭ ءوزى دە ساياسي جانە ادامگەرشىلىك تۇرعىدان قاتەلىك. مەنىڭ ويىمشا، بۇل كۇننىڭ اتى كەلەسى جىلدان باستاپ «بىرىگۋ جانە ازا كۇنى» بولىپ اتالۋى ءتيىس.
تۇجىرىمداما «بىرىگۋ جانە ازا كۇنىنىڭ» جاڭا تالاپتارى مەن ءتارتىبىن بەكىتۋى ءتيىس. بۇل كۇن توي تويلايتىن ەمەس، قايعىرىپ-مۇڭاياتىن، ارۋاقتاردى ەسكە الاتىن، جەتى شەلپەك ءپىسىرىپ، مەشىتكە بارىپ قۇران-دۇعا وقىتاتىن كۇنگە اينالۋى ءتيىس. سوعىستان امان قايتقان اقساقالداردى، كونسلاگەر تۇتقىندارىن، سوعىس ارداگەرلەرىن قولداۋ-قورعاۋ، ماراپاتتاۋ كۇنى بولۋى ءتيىس. جانە دە بۇل ازاماتتارعا كورسەتىلەتىن قۇرمەت پەن ماراپات بىركۇندىك ەمەس، جىل بويى كورسەتىلۋى قاجەت. ەلىمىزدە نەبارى 2000-نان استام سوعىس ارداگەرى قالىپتى. ولاردى ولە-ولگەنشە قۇرمەتتەپ، الاقانىمىزعا سالىپ، بارشا جاعدايىن جاساۋ ءبىزدىڭ ۇرپاقتىق بورىشىمىز، مىندەتىمىز.
نەگە «بىرىگۋ» كۇنى دەپ وتىرمىز؟ ون مىڭداعان قانداسىمىزدىڭ تاعدىرىنا قاتىستى جايت بار: ول – «تۇركىستان لەگيونى» دەگەن پروبلەما. بىرەۋدى سىناپ-مىنەۋ وڭاي، ءبىراق ناسيستەردىڭ تۇتقىنىنا ءتۇسىپ، كونسلاگەر قورلىعىن كورۋدەن ساقتاسىن. تۇركىستان لەگيونىنا تۇسكەن قازاقتاردى ساياسي-قۇقىقتىق تۇرعىدان اقتايتىن كەز كەلدى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى لەگيونعا امالسىزدىقتان باردى، رەتى كەلگەندەرى ودان قاشىپ، كەڭەس اسكەرىنە قوسىلدى، ەۋروپاداعى بارشا پارتيزاندىق جانە قارسىلاسۋ ۇيىمدارىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى رەتىندە ءناسيزمنىڭ جەڭىلۋىنە ۇلەسىن قوستى، سول ءۇشىن شەتەلدىك ناگرادالارمەن ماراپاتتالدى. ولاي بولاتىن بولسا، قوعامدا قاجەتتى پىكىر تۋدىرىپ، قانداستارىمىزدى ءبولىپ-جارماي، جىكتەمەي، اقتاۋ تۇرعىسىندا ەڭبەكتەنۋىمىز دە ءبىزدىڭ بۋىننىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان بورىشتىڭ ءبىرى.
سوعىستى تەك اتىس-شابىس نەمەسە ۇلكەن گەوساياسات تۇرعىسىنان ەمەس، جەكەلەگەن ادامدار تاعدىرى ارقىلى ءتۇسىنىپ-بىلۋ كەرەك. ءاربىر سوعىسقا بارعان ادام – تەك ەرلىكتىڭ داستانى عانا ەمەس، ۇلكەن تراگەديا، ۇلكەن ومىرلىك ونەگە. سوعىس تۋرالى شىنايى جازىلعان ورىس، الەم ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك تۋىندىلارى، استافيەۆ، نيكۋلين، گروسسمان سياقتى ءىرى سۋرەتكەرلەردىڭ سوعىستىڭ كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن تۇستارى ارقاۋ بولعان كىتاپتارى قازاق تىلىنە اۋدارىلۋى ءتيىس. سونىمەن قاتار بۇگىندە گەرمانيادا، باسقا شەتەلدە كسرو-مەن سوعىسقانداردىڭ كوپتەگەن تىڭ كىتاپتارى، ەستەلىكتەرى كوپتەپ جاريالانۋدا. سولاردى دا قازاق تىلىنە اۋدارىپ، بولەك سەريا ەتىپ شىعارساق ەش ارتىق بولماس ەدى.
ەكىنشىدەن، وسى تۇجىرىمدامانىڭ نەگىزىندە ۇلتتىق جادى ينستيتۋتىن قۇرۋ كەرەك. «سوعىستىڭ سوڭعى سولداتى جەرلەنبەيىنشە، سوعىس اياقتالمايدى» دەگەن قاعيدات بار. سۇم سوعىسقا كەتكەن، قازا بولعان ءاربىر قازاق جاۋىنگەرىن ەسەپكە الۋ، سۇيەگىنە ءتۇسىپ، ارۋلاپ جەرلەۋ مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ مىزعىماس بولىگىنە اينالۋى ءتيىس. قازاق دەگەن ازعانتاي عانا ۇلت. ءبىزدىڭ ارتىق، ەلگە كەرەگى جوق ازاماتىمىز جوق. ءار قازاق – مەنىڭ جالعىزىم! ولاي بولاتىن بولسا، قورعانىس، سىرتقى ىستەر، مادەنيەت، الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىكتەرى جاڭا ينستيتۋتتىڭ قۇرىلتايشىلارى بولىپ، ونىڭ قارجىلىق قورىن جاساقتاۋى ءتيىس.
ۇلتتىق جادى ينستيتۋتىنىڭ مىندەتتەرى:
— قازاقستان، رەسەي، باسقا دا الەم ارحيۆتەرىمەن جۇمىس ىستەپ، سوعىسقا اتتانعان، تىلدا تەر توككەن بارشا ازاماتتاردىڭ اشىق بازاسىن جاساقتاپ، 2020 جىلعا دەيىن، ياعني 75 جىلدىققا دەيىن ءبىتىرۋى شارت؛
— قازاقستان، رەسەي، باسقا دا الەم ەلدەرىمەن بىرىگە وتىرىپ قازاقستاننان سوعىسقا اتتانىپ، شەيىت بولعان ازاماتتاردىڭ ءتىزىمىن جاساۋ، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ جاتقان جەرىن انىقتاۋ. بۇل جۇمىس سوڭعى جاۋىنگەردىڭ اتى مەن جەرلەنگەن جەرى انىقتالعانعا دەيىن توقتاماي ءجۇرۋى شارت؛
— وتاندىق، الەمدىك تاريحشىلار، ارحەولوگتار، بەلسەندى ازاماتتارمەن بىرىگە وتىرىپ ىزدەۋ وتريادتارى جۇمىسىنا مۇرىندىق بولۋ، ەكسپەديسيالار ۇيىمداستىرۋ، سۇيەگى تابىلعان قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ باسىن قارايتىپ، قازاقستان ۇكىمەتى اتىنان ارنايى ۇلگىدەگى ەسكەرتكىشتەر قويىپ، قۇران وقىتىپ، تۋعان جەردىڭ توپىراعىن جەتكىزۋ؛
— شەتەلدە قالىپ قويعان، ەلگە ورالا الماعان، ستاليندىك نەمەسە ناسيستىك لاگەرلەردە قازا بولعان قازاق جاۋىنگەرلەرى تۋرالى ىزدەنۋ، ماقالا جازۋ، كىتاپ شىعارۋ، فيلمدەر دايىنداۋ ت.ب.
ەلىمىزدەگى قاتاردا بار سوعىس ارداگەرلەرىنىڭ، كونسلاگەر تۇتقىندارىنىڭ ەستەلىكتەرىن كوپتەپ جازىپ الۋ كەرەك. وسكەلەڭ ۇرپاققا ساباق بولاتىن، رۋحاني ازىق بولاتىن دۇنيەلەردى ارداگەرلەرىمىز كوپتەپ ايتىپ بەرە الادى. رەسەيدە، الەمدە «يستوريا پوۆسەدنيەۆنوستي» دەگەن انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەر مىقتى باعىتقا اينالىپ كەلەدى. ءبىز قاي شايقاستا قالاي جەڭدىك دەگەن ەمەس، سوعىس جىلدارى، اشتىق جىلدارى قازاقتىڭ كۇندەلىكتى ءومىرى قانداي بولدى، ءجۇرىس-تۇرىسى، تىنىس-تولعانىسى قالاي بولدى دەگەن باعىتتا كوپ ىزدەنۋىمىز كەرەك. ارداگەرلەردىڭ ۇرپاقتارىن – اتا-اجە ەستەلىكتەرىن ۆيدەوعا جازۋعا، ايتقاندارىن قاعازعا تۇسىرۋگە ىنتالاندىرۋىمىز كەرەك. ەرتەڭ بۇل بۋىن كەتكەن سوڭ سان سوعىپ قالامىز. سول سەبەپتى دە ينستيتۋتتىڭ بىردەن-بىر مىندەتى وسى باعىتتا بولۋى كەرەك سياقتى.
سونىمەن قاتار بۇل ينستيتۋت، جالپى، حح عاسىردا قازاق باسىنا تۇسكەن ەڭ اۋىر اپات – زۇلمات اشتىق قۇرباندارىنىڭ تاعدىرىن زەرتتەۋ، جولدا اتىلىپ كەتكەن، اشتان قاتىپ، اۋرۋدان كوز جۇمعان، كومۋسىز قالعان قانداستارىمىزدى تۇگەندەۋمەن دە اينالىسۋى كەرەك.
قازاقستان ازاماتتارى ءوز اتالارىنىڭ قايدا كوز جۇمعانىن، قايدا جەرلەنگەنىن بىلۋگە قاقىلى. بۇل جۇمىس ەسى دۇرىس، ساليقالى، پاراساتتى، ءار ادامى مەن ازاماتىنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىن ويلاعان مەملەكەتتىڭ تىكەلەي مىندەتى بولىپ تابىلادى. بۇل – ءاربىر جەكەلەگەن ادام مەن ازاماتتىڭ قۇندىلىق، قاسيەت ەكەنىن پاش ەتەتىن ساياسات. تاريحي ونەگە، تاريحي ۇلاعات وسى ارقىلى بۇگىنگى ساياساتىمىزعا وڭ ىقپالىن تيگىزەدى. جاعدايى بار، جولدى كوتەرە الاتىن قازاق بالاسى ءۇرىم-بۇتاعىن ەرتىپ، رەتى كەلگەندە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بولعان جەرلەرگە بارىپ، سوعىستان قايتپاعان اتالارىنا قۇران باعىشتاپ، زيارات ەتكەنى دە ۇلكەن ومىرلىك جانە ساياسي ساباق بولار ەدى. دابىرالاپ لەنتا تاعىپ، الاڭدى شاڭداتقاننان ارتىق تىرلىك بۇل.
ۇشىنشىدەن، ارداگەرلەرگە كومەك فورمالدى تۇردە بولماۋى كەرەك. جىلىنا ءبىر رەت ەسكە الىپ، ۇيىنە بارىپ، تالقان-تارى بەرگەنىمىز بولمايدى. ارداگەرلەردىڭ سانى كۇن سايىن ازايىپ كەلەدى. ولاي بولسا، سولارمەن قىزمەت ەتەتىن ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنەن ارنايى دەپارتامەنت اشىپ، ءاربىر وبلىستا سولارمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەيتىن الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەر قوسىندارىن قۇرعانىمىز ابزال. ءاربىر وبلىس بويىنشا تۇرىپ جاتقان ارداگەرلەر سانى بەلگىلى. مىسالى، ۇلكەن الماتىنىڭ وزىندە نوبايى 300-گە جەتپەيتىن سوعىسقا قاتىسقان قاريا قالىپتى. سول سياقتى ءار وبلىستاعى الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەر سانىن دا انىقتاپ الۋعا بولادى. مىسالى، 20 ارداگەرگە ءبىر الەۋمەتتىك قىزمەتكەر دەگەن سياقتى. ولاردىڭ باستى مىندەتى – ارداگەرلەردىڭ جاعدايىن ءبىلۋ، ادامي جانە باسقا دا قولعابىس، قاجەت كەزىندە اۋرۋحاناعا جاتقىزىپ، ساناتورييگە جىبەرۋ. ءتىپتى ادامي تۇرعىدان حابارلاسىپ، جاعدايىن سۇراستىرۋ دا ۇلكەن ەڭبەككە تەڭ. ەلىمىزدە ەلگەزەك، ۇلكەنگە قۇرمەت كورسەتە الاتىن جۇمىسسىز جاستار جەتكىلىكتى. بۇل – ءبىر جاعى، جۇمىس ورنى، ەكىنشى جاعى، ناقتى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋى.
…
ەرتە مە، كەش پە، قازاق قوعامى كوممۋنيزم مەن ءستالينيزمدى قىلمىستىق يدەولوگيا دەپ تابۋى مىندەت. بۇل – وتكەنمەن ەسەپ ايىرىسۋ، كەك الۋ ەمەس، سونى بولدىرماۋدىڭ، قايتالاتپاۋدىڭ شارتى. تاۋەلسىز ەلىمىزدە كوممۋنيستىك پارتيالار سوتپەن جابىلىپ، كوممۋنيستىك سيمۆولدار مەن رامىزدەردى، كوممۋنيستىك يدەولوگيانى دارىپتەۋ مەن ناسيحاتتاۋ ساياسي قىلمىس دەپ ەسەپتەلۋى كەرەك. بالكىم، بۇل بولاشاقتىڭ ءىسى شىعار. ءبىراق قوعام بولىپ سونىڭ شارتتارىن جاساي بەرگەنىمىز ابزال.
ايدوس سارىم
پىكىر قالدىرۋ