جاس ۇرپاق تاربيەسى – ادامزاتتىڭ ماڭگىلىك تاقىرىبى. ۇلتتىڭ بۇگىنى دە، بولاشاعى دا تاربيەلى ۇرپاققا بايلانىستى. ءقازىر ءبىز عاسىرلار توعىسىندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. ەگەمەن ەلىمىزدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن دەنى ساۋ، رۋحى كۇشتى جەكە ادامدى قاتارعا قوسۋ – جالپىعا  ورتاق مىندەت. «جاس بالا – ۇرىعىن جارىپ، جاڭا كوكتەپ كەلە جاتقان جاس شىبىق، ال ۇستاز – جاڭا كۇتۋشى»، — دەپ ورىس ادەبيەتىنىڭ سىنشىسى ۆ. بەلينسكيي ايتقانداي، ۇستازدار قاۋىمنىڭ جاس ۇرپاق ءۇشىن تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋ ۇلكەن ءرول اتقارادى.

بالانىڭ تاربيەسى – بارشانىڭ ءىسى. وتباسىنىڭ دا، بالاباقشانىڭ دا، مەكتەپتىڭ دە ماقساتتارى بىرەۋ، ول – زامان تالابىنا ساي ۇرپاق تاربيەلەۋ. بۇل تىركەستەردى ءبىز ون ەكى مۇشەسى ءبۇتىن، دەنى ساۋ، سالاۋاتتى دا ساليحالى ۇرپاق تاربيەسىنە كەلگەندە العا تارتامىز. ءبىراق بۇگىن ءبىز ءسوز ەتەتىن تاقىرىپ بۇل بالالاردان مۇلدەم ەرەكشە. ول اۋتيزم سيندرومى بار بالالار، ياعني ءححى عاسىردىڭ ىندەتىنە اينالعان اۋتيزم تۋرالى جانە ول بالالارمەن جۇمىس جاساۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى بولماق.

1943 جىلى دوكتور ل. كاننەر العاش رەت بالا ءاۋتيزمىن پسيحولوگيالىق دامۋدىڭ جەكە بۇزىلىسى رەتىندە ەرەكشەلەدى. ول بالا دامۋىنداعى اۋىتقۋشىلىقتىڭ ەرەكشە ءتۇرىن سيپاتتاپ، ونىڭ ەرتە جاستاعى بالا ءاۋتيزمى (كاننەر سيندرومى) دەپ اتادى، ونىڭ بايقالۋىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرى:

- قورشاعان ادامدارمەن ەموسيالىق قارىم-قاتىناستى ورناتۋعا ۇلكەن قيىندىقتار؛

- ءتارتىپتىڭ قايتالاناتىن، ءبىر تەكتى تۇرلەرىن ۇنەمى قايتالاي بەرۋگە تالپىنۋ؛

- بەلگىلى ءبىر وبەكتىلەرمەن ىس-ارەكەتتەرگە قاتتى بەرىلۋ؛

-  سويلەۋ ءتىلىن مەڭگەرۋ  مۇمكىندىگىنىڭ ساقتالعانىمەن، سويلەۋ ءتىلىنىڭ بولماۋى (مۋتيزم) نەمەسە سويلەۋ ءتىلىنىڭ ادامدارمەن قاتىناستا پايدالانباۋى؛

-  باسقا سالالاردا تانىمدىق قابىلەتىنىڭ جاقسى بولۋى؛                                                                         

بۇل بۇزىلىستار ەرتە، 2،5 جاسقا دەيىن بايقالادى دەپ مالىمدەيدى دوكتور ل. كاننەر.

قازىرگى كۇنگە دەيىن اۋتيزم پروبلەماسى بويىنشا ءار ءتۇرلى ەلدەردە زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. بالا ءاۋتيزمىنىڭ شىعۋ تەگى مەن ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ءار ءتۇرلى عىلىمي بولجامدار مەن پىكىرلەر ايتىلادى.

سوڭعى اقپاراتتارعا سۇيەنسەك الەم بويىنشا بۇل دەرتكە شالدىققاندار سانى 65 ميلليوننان اسادى دەلىنگەن. ال سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلدە وسى دياگنوز بويىنشا تىركەلگەندەر سانى مىڭنان اسادى ەكەن. دەرەك كوزدەرىندە سوڭعى ون ءبىر جىل ىشىندە اۋتيزمگە شالدىققان بالالار سانى 20 ەسەگە وسكەن، ول دەگەنىمىز دۇنيەگە كەلگەن ءاربىر ەلۋىنشى ءسابي وسى اۋرۋمەن تۋىلادى دەگەندى مەڭزەيدى. ال اۋتيزم قىز بالالارعا قاراعاندا كوبىنە ەر بالالاردا ءجيى كەزدەسەدى ەكەن.

پسيحولوگ و.س.نيكولسكايانىڭ پىكىرى بويىنشا اۋتيستىك دامۋدىڭ بۇرمالاۋشىلىعى "قابىلداۋدىڭ كۇردەلى فورمالارى، قيمىلداعى يكەمدىلىك، سويلەي ءبىلۋ مەن كوپ نارسەنى ءتۇسىنۋ قابىلەتى كەزدەيسوق بايقالعان كەزدە دە، بالا ءوزىنىڭ مۇمكىندىگىن شىنايى ومىردە، قورشاعاندارمەن ءوزارا ىس-ارەكەتتە پايدالانۋعا تىرىسپايتىندىعىنان دا بايقالادى. بالا  اۋتيزىمىندە دامۋدىڭ قالىپتى دامۋ جولى جاي عانا بۇزىلمايدى نەمەسە تەجەلمەيدى، ول قاتتى بۇرمالانىپ، باسقا جاققا قاراي كەتەدى" (و.س.نيكولسكايا 1997).

اۋتيست بالالاردىڭ ءار ءتۇرلى الۋمەتتىك قىزمەتتەن الىنعان اقپارات مەن داعدىلارىن ۇيلەسىمدى تۇردە پايدالانا بىلمەۋلەرى ولاردىڭ ەڭ نەگىزگى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سونىمەن بىرگە مۇندا ەگەر اۋتيستىك وزىندىك بۇزىلىستار بالانىڭ جاسى كەلە تەگىستەلە باستاسا، ال الەۋمەتتىك ءوزارا ىس-ارەكەت، ونىڭ يكەمسىزدىگى، جاعدايدى تۇسىنبەۋى، ەركىن ءتارتىپ پەن قىزمەتتىڭ جوعارى ءتۇرىنىڭ بۇزىلىستارى ايقىن بايقالا باستايدى. (و.س.نيكولسكايا 1998، 2005).

اقش پەن باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە اۋتيزم سيندرومى بار بالالارعا ارنالعان ارنايى كومەك بەرۋ وتكەن عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىندا باستالعان ەكەن. ەۋروپا ەلدەرىندە ەڭ العاشقى ءاۋتيزمى بار بالالارعا ارنالاعان مەكتەپ 1920 جىلى دانيا قالاسىندا اشىلعان. وسىلايشا كەيبىر جەكە مەكەمەلەر ءاۋتيزمى بار بالالارمەن جۇمىس جۇرگىزۋدى باستاعان، ءبىراق ول كەزەڭدە بالالاردى وقىتۋدىڭ ناقتى وقىتۋ مەن تۇزەتۋدىڭ عىلىمي جانە ءادىسنامالىق نەگىزدەرى بولماعان.

ال بۇگىنگى تاڭدا  ارنايى پەدگوگيكادا ءاۋتيزمدى زاماناۋي وقىتۋدىڭ ادىس-تاسىلدەرى قارقىنداپ دامىپ كەلەدى.  وقىتۋدىڭ ءداستۇرلى جانە ءداستۇرلى ەمەس ينوۆاسيالىق  جولدارى سان الۋان. ارينە ونىڭ تيىمدىلىگى مەن ناتيجەلى جاقتارىنىڭ ءبارى، قولدانۋشىنىڭ دۇرىس ۇيىمداستىرىپ، جۇيەلى قولدانا بىلۋىندە بولسا كەرەك.  ولاي بولسا تومەندە وسى ادىستەردىڭ نەگىزگىلەرىنە قىسقاشا توقتالا كەتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.

الەمدىك تاجىريبە ناتيجەسىندە قولدانىسقا كەڭ ەنىپ، ەڭ ءتيىمدى ءادىس سانالىپ جۇرگەن ول – اۆا-تەرەپيا ءادىسى. اۆا-تەراپيا – Applied Behavior Analysis قازاق تىنىنە اۋدارعاندا (قولدانبالى مىنەز-قۇلىقتى تالداۋ)،  ادام مىنەز-قۇلقىنىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى مەن ولاردى وقىتۋ تۋرالى ىلىمدەرگە سۇيەنەدى. اتالمىش ادىسپەن جۇمىس جاساۋ ەڭ العاش رەت 1963 جىلى لوس-اندجەلەستە دارىگەر يۆار لوۆااس قولدانعان ەكەن. 

اۆا ەمدەۋدىڭ مىنەز-قۇلىقتىق ادىستەرىن قولدانا وتىرىپ، جاعىمدى مىنەز-قۇلىق بەلگىلەرىن كوبەيتىپ، ءقاۋىپتى جانە پروبلەمالىق مىنەز-قۇلىق بەلگىلەرىن ازايتۋدا وسى زاڭدىلىقتاردى قولدانادى.   سونىمەن قاتار اۆا تەراپيا سويلەۋ جانە كوممۋنيكاسيا داعدىلارىن، زەيىن مەن جادىن جانە اكادەميالىق داعدىلاردى قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسەدى. ABA-تەراپيانىڭ قۇرامىنا ءتۇرلى ادىستەر كىرەدى، بۇل ءاۋتيزمدى ەمدەۋدىڭ عىلىمي نەگىزى بار ەڭ ۇزدىك ءادىسى سانالادى.

1. باعىت                                                                                                                                               مىنەز-قۇلىقپەن جۇمىس جاساۋ. ماقساتى: قورشاعان ورتاداعى فاكتورلارعا اسەر ەتۋ ارقىلى مىنەز-قۇلىقتى وزگەرتۋ.

2. باعىت                                                                                                                                          تانىمدىق داعدىلارمەن جۇمىس. ماقساتى: اۆا ءادىسىن قولدانا وتىرىپ، بالانىڭ سويلەۋ ءتىلىن، پسيحيكالىق پروسەسستەرىن، وزىنە-وزى قىزمەت كورسەتۋ داعدىلارىن، ويىن ارەكەتىن دامىتۋ.

3. باعىت                                                                                                                                        الەۋمەتتىك داعدىلارمەن جۇمىس. ماقساتى اۆا ءادىسىن قولدانا وتىرىپ، بالانىڭ جاعىمسىز مىنەز-قۇلىعىن تۇزەۋ ارقىلى، قورشاعان ورتاعا اسەر ەتۋ ارقىلى قوعاممەن ارالاسىپ، ءومىر ءسۇرۋ داعدىلارىن دامىتۋ.

سەنسورلىق ينتەگراسيا ءادىسى

ەرتە بالالىق  اۋتيزم سيندرومى بار بالالاردىڭ كوبىنىڭ سەزىنۋىندە اۋىتقۋلار بايقالادى. ولاردىڭ كەي سەزىم مۇشەلەرى شەكتەن تىس دامىعان نەمەسە كەرىسىنشە، ولار ءوز سەزىمدەرىن ينتەگراسيالاي الماۋى مۇمكىن. سەنسورلىق ينتەگراسيا ءادىسى اعزانىڭ سەزىمدەرىن قوزعالىس، وقۋ جانە قالىپتى ىس-ارەكەت ماقساتىنا جۇمىلدىرا الۋى. ءبىز بۇل سەزىمدەردى  سەزىم مۇشەلەرى ارقىلى ءبىلىم الامىز. ال بۇزىلىسى بار بالالار: ۆيزۋالدى (كورۋ)، دىبىستىق (ەستۋ)، ءيىس سەزۋ (يىسكەۋ)، ءدام سەزۋ (ءدام تاتۋ)، تاكتيلدىك (ۇستاپ كورۋ)، ۆەستيبۋليارلىق (ورتا قۇلاق)، تەپە-تەڭدىك (اينالۋ، اۋناۋ،سەكىرۋ) جانە جەردىڭ تارتىلىس كۇشى.  سەنسورلىق ينتەگراسيا تەراپياسى بالانىڭ سەزىمتالدىعىن باسەڭدەتىپ، سەزىنۋ ارقىلى العان اقپاراتتى قايتا قۇرىلىمداۋىنا باستى نازار اۋدارادى. بۇل تەراپيانىڭ ماقساتى – ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ سەنسورلىق ستيمۋلدارىن وڭدەۋ مۇمكىندىكتەرىن كۇشەيتۋ، تەڭگەرۋ جانە دامىتۋ بولىپ تابىلادى. سەنسورلىق ينتەگراسيالىق تەراپياعا ءتۇرلى سەنسورلىق ستيمۋلدارمەن ارنايى بايلانىس ورناتۋ ءادىسى دە جاتادى.

توماتيس تەراپيا

توماتيس - ارنايى اۋديو-ۆوكالدىق جاتتىعۋ ءادىسى. ارنايى قۇرال سەنسورلى-دىبىستىق ىنتالاندىرۋ. بۇل قۇرال ورتالىق قۇلاق جۇمىسىنا اسەر ەتە وتىرىپ، ميعا ىقپال جاسايدى دەلىنگەن. ءادىستىڭ ماقساتى – ميدىڭ ەستۋ ارقىلى العان اقپاراتتى قابىلداپ، قورىتۋ مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرۋ. توماتيس ءادىسى نەگىزىندەگى جاتتىعۋلاردىڭ ارقاسىندا ءسوزدى قابىلداۋ جانە ءتۇسىنۋ پروسەسىن قايتا جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك بار. بۇل جاتتىعۋلاردى اۋتيستيكالىق سپەكتر اۋىتقۋلارى، نازاردىڭ جەتىسپەۋى سيندرومى جانە گيپەربەلسەندىلىك، سويلەۋ جانە پسيحوموتورلىق دامۋدىڭ تەجەلۋى، جازۋ داعدىسىنىڭ دۇرىس قالىپتاسپاۋى (ديسگرافيا، ديسلەكسيا) سياقتى اۋىتقۋ تۇرلەرى بار، ەستىگەن اقپاراتتى قابىلداپ، قورىتۋدا ءبىراز قينالاتىن، سونىڭ كەسىرىنەن كوممۋنيكاسيا مەن ءبىلىم الۋدا قيىندىقتارعا ۇشىراپ، الەۋمەتتىك داعدىلارىن دامىتۋدا ارتتا قالىپ جۇرگەن بالالارعا قولدانادى.

رەسS (پەكس) –كارتوچكالار ارقىلى بالامەن قارىم-قاتىناسقا ءتۇسۋ جۇيەسى.

رەسS — بالانىڭ نەگىزگى قارىم-قاتىناس داعدىلارىن تەزدەتىپ قالىپتاستىرۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن باعدارلاما. رەسS كارتوچكالارى ارقىلى بالامەن قارىم-قاتىناسقا ءتۇسۋ جۇيەسى، اۋتيست جانە باسقا دا سويلەۋ تىلىندە پروبلەمالارى بار  بالاردى  جىلدام قارىم-قاتىناس داعدىلارىنا ۇيرەتۋ ءادىسى.  رەسSء-تى قولداناتىن بالا اينالاسىنداعىلارمەن اشىق قارىم-قاتىناس جاساپ، اشىلىپ سويلەسە باستايدى، سونىڭ ارقاسىندا اۋىزشا (ۆەربالدى) داعدىلارىن جيناقتاۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

ارينە بۇلار ساناۋلىسى عانا، وتاندىق جانە الەمدىك زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە ءارتۇرلى زياتكەرلىك تاپسىرمالاردان تۇراتىن باعدارلامالار دا وتە كوپ. ءاۋتيزمى بار بالا ءوزى قالاپ تۇرسا دا، باسقا بالالار كۇندەلىكتى ومىردە ەشقانداي قيىندىقسىز مەڭگەرىپ الاتىن ادامدارمەن قارىم-قاتىناس جاساسۋدىڭ، ارەكەتتەسۋدىڭ جالپىعا ورتاق ادىستەرىن ءوز بەتىمەن مەڭگەرە المايدى. سوندىقتان جوعارىدا ايتىلعان، بۇگىندە قولدانىسقا ەنگەن جۇيەلى ادىس-تاسىلدەردى قولدانۋ ارقىلى، اۋتيزمگە شالدىققان بالانىڭ ءوز پروبلەماسىن جەڭۋىنە ماماندار مەن قوعامنىڭ بارلىق وكىلدەرىنىڭ بولىپ كومكتەسۋگە ءتيىمپىز. سوندا عانا مۇنداي بالالاردى الەۋمەتتەندىرۋگە، قورشاعان ورتامەن قارىم-قاتىناس ورناتۋعا، ارەكەتتەسۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ باعىتىنداعى ۇلكەن ىستەر ىسكە اسپاق.

گۇلميرا كەمەل، پەداگوگ-پسيحولوگ

استانا قالاسى، №3  پسيحولوگيا-پەداگوگيكالىق تۇزەۋ كابينەتى