«قازاقحاندىعىنا 550 جىل» شىعارماشىلىق بايگەسىنە
ەجەلگى قازاق جەرى باتىس پەن شىعىستىڭ وزەگىن جالعاپ
ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ جۇرەگىنەن، الەمدىك وركەنيەتتەر
توعىسىنان ورنالاسقان.
ءبىز مىڭداعان جىلدار بويى ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسىپ كەلدىك.
جان الىسىپ، جان بەرىسە ءجۇرىپ ءوز جەرىمىز بەن
باس بوستاندىعىمىزدى ساقتاپ قالدىق.
سوندىقتان ءبىز ءۇشىن تاۋەلسىزدىك - كوزدىك قاراشىعىنداي
ساقتايتىن قۇندىلىق.
ول بىزگە ەرجۇرەك بابالارىمىز - ۇلى دالا كوشپەندىلەرى قالدىرعان
كيەلى وسيەت.
ن.ءا. نازاربايەۆ
تاريح اتتى ۇلكەن قارتتىڭ قولتىعىندا نەبىر جاۋجۇرەك باحادۇرلەر، جەڭىمپاز قولباسشىلار ءامىرى جارتى الەمدى تىتىرەنتكەن پاتشالار، سونىمەن بىرگە قايعىدان قان جۇتقان، زارلاۋىنان جان بىتكەندى ەگىلتكەن، شاراسىزدىقتان شاشتارىن جۇلعان تالاي جاۋلانعان، قاڭعىرعان ەلدەر دە وسى ۇلى تاريحتىڭ جادىندا ماڭگىلىك قالعان.
قارت ابىز ەشقاشان تاعدىر جەلىسىنە ارالاسپاعان، تۇزەمەگەن ياكي دۇرىس-بۇرىستىعىنا قاراپ ەشكىمدى سوكپەگەن. ونىڭ بار مۇرات-مىندەتى باقىلاۋ، ءون بويىنان وتكىزىپ، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ءوز پايىمىنا، ءادىل باعالاۋىنا ۇسىنۋ. بەتى ابدەن اجىمدەلگەن، سالالى ساۋساقتارى سان-عاسىرلىق وقيعالار مەن حيكاياتتاردى قوينىنداعى قالىڭ كىتاپقا جازۋدان ەش تايماعان. مىنە بۇگىندە ابىز قارت قويىن كىتاپشاسىنىڭ بەتتەرىن پاراقتاپ، كەم-كەتىگىن تۇزەپ، الدەقانداي ۇمىت قالعان وقيعا جەلىستەرىن تولىقتىرۋ ۇستىندە. مۇقاباسى قالىڭ، الدىڭعى بەتتەرىنىڭ جازۋلارى كومەسكىلەنە باستاعان بۇل تاعدىر جازۋلارىنىڭ جالعىز كۋاگەرى بار سارىن بويىنان ەشقاشان ءتىرى جان اتاۋلىعا جاريا ەتپەيدى. قاجەتتى ۇرپاق وكىلى ءوزى ىزدەپ، ماقساتىنا قاراي جيناقتاپ، زەردەلەپ پايىمىن الادى. وسى ۇرپاق ميراسقور اڭگىمەلى تاريح قارتتى سوڭعى كەزدە كوپ مازالايدى، ويتكەنى عۇمىر بويى جاساعان ەڭبەگى، ادامزات ءۇشىن التىننان دا قىمبات قىزمەتى، مول مۇرا سەنىمدى قولدا بولۋى ءتيىس. ابىزدىڭ جان قينالىسى دا بەكەر ەمەس، ارتىنداعى جالعىز ۇلى عاسىر جاراتقاننىڭ قالاۋىمەن بۇل دۇنيەدەن قوناقتى بوپ كەتكەن. بويىندا ادىلەتتىك پەن شىرمالعان دۇنيەنىڭ شەكسىز جەلىسىن بىرىزدىلەۋگە، رەتتەستىرۋگە، جوعىن جاڭعىرتۋعا دەگەن ەرەكشە قاسيەتتى عاسىر بۇل فانيدە ۇزاق تۇراقتامادى. تاعدىر تارازىسىنىڭ ءارقاشان ءوز رەتىن بۇزبايتىنىنا، دالدىگىنە ءون بويى قانىق تاريح ابىز ۇلىنىڭ جوقتاۋىن جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە جات كوزدەن الىس تەربەگەن. جاراتقاننىڭ قۇدىرەتتىلىگى قاي زاماندا دا ادامزات بىتكەندى تاعدىر تالكەگىنەن قۇتقارعان ەمەس، بولۋى ءتيىس زاڭدىلىق پەشەنەدەگىدەن اينا قاتەسىز ورىندالادى، مۇنى تاريح قالىڭ كىتابىنا ءتۇسىرىپ جەلىسىنە قاراي اسپەتتەيدى. قۇدىرەتىنە شەك جوق، وسى ۇلى كۇشتىڭ قالاۋىمەن ابىز قارت ادامزات ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ كەلەدى، بولمىسىنا، بوياۋىنا، سىر بەدەرىنە قاراي سان-الۋان تاعدىرلاردىڭ بارلىعىن وي-سانادان وتكىزۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. دەسەك تە تاريحتىڭ ءشول دالاداعى ءزام-زام سۋى، قاراڭعى تۇندەگى ساۋلەتى اي نۇرى، بۇل فانيدەگى جالعىز سەنەرى، ارداقتى جۇبانىشى زامان اتتى نەمەرەسى. جاستايىنان زەرەك، ىزدەنىمپاز، بابا ءسوزىن جەرگە تۇسىرمەي، كوڭىلىن تاۋىپ جۇرگەن اسىلىنان ابىزدىڭ كۇتەرى مول، تالابى ۇشان تەڭىز.
زاماننىڭ اتا جولىنا تۇسكەلى كوپ بولماسا دا، اق-قارانى انىق كورەتىن تاعدىر تارتۋلارىن كىتاپ بەتتەرىنە ورىندى تۇسىرەتىن توسەلىپ قالعان شاعى. وعان قوسا ءار حيكاياتتى تالداپ، جونىنە، جەلىسىنە قاراي جازۋدى تاريح باباسىمەن اقىلداسا وتىرىپ جاساۋى، ابىزدىڭ مەرەيىن قاشان دا كوتەرە تۇسەتىن. بۇگىندە وسى قالىڭ كىتاپتى قولعا العان تاريح قارت پەن زامان جىگىت ادەتتەگىدەي مازمۇنىنا قاراي ءومىر وتكەلدەرىن، پەشەنە جازۋلارىن ءسۇزىپ، كەم-كەتىگىن دۇرىستاماق. كۇندەگىسىنەن بولەك تاريح ابىز بۇگىن كىتاپتىڭ قاجەتتى ءبولىمىن تاۋىپ، ونى زەردەلەپ، وشكەنىن ەنگىزۋدىڭ جورالعىسىن نەمەرەسى زامانعا ۇسىندى. مۇنداي مارتەبە دانا قارتتىڭ ىقىلاسىنىڭ ارتقانى، بولاشاققا سەنىممەن قاراۋىنىڭ بەلگىسى ەدى. زامان دا جاسقانبادى، نيەتپەن كەلگەن تىلەكتى قابىل الىپ، جاۋاپتى ىسكە ىجداحاتتىلىقپەن كىرىستى. تاعدىر جولدارى جازىلعان پەشەنە بۇيرىقتارىنىڭ جيىنتىعى مىناۋ قالىڭ مۇقابالى كىتاپ، سىرت كوزگە قانشا جۇمباق بولسا، ونى يىرىمىنە ساي وقۋ اعىنىنا بايلانىستى جۇرگىزىپ وتىرۋ سونشالىقتى اۋىر جۇمىس بولاتىن.
مۇنداي ادامعا بەرگىسىز قاسيەتتى جاراتقان تەك تاريحتىڭ ءۇرىمبۇتاعىنا، ياكي سونىڭ بويىنا دارىتقان ەدى. ال زامان سونىڭ باتاسىن العان اقيىق ارمانى، تازا ءمولدىر بۇلاعىنداي شاكىرتى دەسەك ارتىق ەمەس. زامان كىتاپ سىرىن بىلەتىن، ونىڭ بارلىق ماتىندىك قىرىن مەڭگەرىپ الماسا دا، مازمۇندىق بەدەرىن ءارقاشان بايىپپەن زەردەلەيتىن. ءقازىر دە سول، قاجەتتى تاراۋ، ءتيىستى ءبولىمدى اشىپ، باباسى تۇسىرگەن جەلىستى جولداردى وقىپ، جازۋ ونەرىنە مەيلىنشە مولىنان قانىعۋ كەرەك.
بۇل كىتاپتىڭ ءار ءبولىمىنىڭ باسىندا ادامزاتقا ۇندەۋ سالعان، وي تاستاعان، ۇلىلىق ايتقان ادام پەندەنىڭ سوزدەرى جازىلادى. وسىلاي جازۋدى تاريح قارتقا عاسىر بالاسى ۇسىنعان ەدى، سول پەندەلەردىڭ وزدەرى تۇيىنگەن، كەيىنگىسىنە اقىل نە ناقىل ءسوز دەپ ەسەپتەگەن. سول عاسىردىڭ زامان ۇلى وسى ساتتە بار الەمدى مويىنداتقان ءھام «باسى باردى ءيدىرىپ، تىزەسى باردى بۇكتىرگەن» كوك ءبورىنىڭ اسىل ۇرپاقتارى تۇركىلەردىڭ جيھانكەزدىگىن وقىماق. بالا كەزدەن تۇركىنىڭ داڭقتى ەرلىكتەرى مەن ايبارلى قولباسشىلارى جايىندا بىلەتىن. ەندى تاريح ابىزدىڭ ءوزى سول ەرلىكتەردى ءوزى وقىپ، پايىم پەشەنەلىك جولداردى ۇعىنۋدىڭ سىرى مەن استارىن ءتۇسىنۋدى جەتەكشىلىك جاساۋدان ەش تارتىنبايدى، قايتا جاس ۇرپاعىن باپتاپ، باۋلي تۇسەدى. يا، زامان كوپ كىدىرمەي كيەلى كىتاپتى پاراقتاي جونەلدى. بۇل ساتتە ۇلى دالا كوشپەندىلەرىنىڭ قۇرساعىندا تۇركىنىڭ ءتاڭىر تەكتەس ۇرپاقتارى جارىق دۇنيەگە ءامىرىن جۇرگىزۋ ءۇشىن اسىعا بۇلقىنىپ جاتقان ەدى...
تۇركىلەر – جاعىنۋدى، الداۋدى، ارباۋدى، جاعىمپازدىقتى، عايباتتاۋدى، ەكىجۇزدىلىكتى، كوكىرەگىن تۋىسقا، جولداسىنا شەتتەتۋدى، ادامزاتقا ايۋاندىقتى تىلەمەيتىن، سونىمەن بىرگە قاجەتتى اقپاراتتى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن اقشا الۋدى بىلمەيتىن ەرەكشە جاراتىلىستى ادامدار. ولاردىڭ كەمشىلىگى مەن قايعىسىنىڭ باستى سەبەبى – تۋعان جەرگە دەگەن ماحاببات، جيھانكەزدىك پەن اسكەري جورىقتارعا اسا جوعارى قۇمارلىعى جانە سالت-داستۇرگە دەگەن ادال بەرىكتىگى.
مۋزاليتتىك تەولوگ: سۋماما ب. اشراس.
جۇڭگو كۇنتىزبەسى بويىنشا 3428 ياعني اق قوي-قارا مايمىل، بىزدىڭشە 732 قوي جىلى. تامىز ايى بولعاسىن با ورحون جازىعىندا سولتۇستىكتەن سوققان سامال جەل مەن وڭتۇستىكتىڭ جىلى لەبى ەرىكسىز سەزىلەدى. بۇل ەكەۋى قوسىلا كەلىپ، دالا بىتكەندى باياۋ ءبىر ۇيقىعا تارتقانداي. اشەيىندە سوعاتىن داۋىلدى جەل بۇگىن سايابىرسىپ، قاجەتىندە كەلەرمىن دەگەندەي ءۇنسىز.
وسىناۋ تابيعاتتىڭ بەيكۇنا ءساتىن پىسقىرا ءجۇرىپ، ابزەلدەرى شىرت-شىرت ەتكەن، جالدارى ورىلگەن، كەكىلدەرى جيناقى، ەر-تۇرمانى ءساندى بەزەندىرىلگەن ات جۇرىستەرىنەن بۇزىلعان بولاتىن. بۇلاردىڭ ءسان-سالتاناتىنان ۇستىندەگى قياق مۇرتتى، كەڭ يىقتى، قاستارى قالىڭ، بەت-جۇزى توستاعانداي، جاقتارى شىعىڭقى، ءباز بىرەۋلەرىنىڭ تارتىمدى ساقال-كەكىلدەرى بار كوشپەندىلەرگە كەلىسەتىن دالا ادامدارىنىڭ قارۋ جاراعى، ساۋىت-سايمانى اجارلاي، تولىقتىرا تۇسەدى. ءارقايسىسىنىڭ بويلارى ات بەلىنەن بيىك، قورامساسى تولعان ساداق، بەلىندە ۇزىن قىلىش، ايبالتا، جاۋىن تۇيرەپ نە تەسىپ وتەتىن پىشاق باستى نايزا، جاقىن شايقاستى ۇرىپ جىعاتىن ناركەسكەن جانە وسى ەلدىڭ اتا سالتىندا سارباز بولعاندىقتان باستاپ سيعا تارتىلاتىن نەمەسە ارنايى جاسالاتىن جەكە قانجار. مۇنان بولەك ساربازداردىڭ باسىندا دۋلىعا، مويىن قۋىسى شىنجىرلى تورمەن جابىلعان. كەۋدە، بىلەك، سان تۇستارى قايىس بەلبەۋمەن بەكىتىلگەن تەمىر ساۋىتتارى جارق-جۇرق ەتەدى. ساۋىت ىشىنەن كيگەن جەيدە، كەۋدەشە، شالبارلارىنىڭ جاعاسى، ەتەك-جەڭدەرى دالا حالقىنىڭ اسەم ويۋ-ورنەگىمەن كومكەرىلگەن. بۇلاردىڭ ءسان-سالتاناتىن قاباقتارى ءتۇيۋلى، جۇزدەرىندە وكىنىشتى قايعىسى بار ەتراتتاردىڭ مۇڭى بۇزىپ كەلەدى. ون اتتىلى قاتار جۇرگەن، ءار اتتىلىنىڭ اراسى جارتى قۇشاق وسىناۋ اسكەردىڭ قول سانى ەسەپسىز، باسى مەن ورتاسىنىڭ ءوزى تىم قاشىق جەر. مۇنداي ايبارلى جاۋىنگەرلەر تەك ەترات دالانىڭ جالعىز قوجايىنى «كوك ءبورىنىڭ ۇرپاقتارى تۇركىلەردە» عانا بولاتىن. ويتكەنى بۇلار بەينە ءبىر الەمدى بيلەۋ ءۇشىن جارالعان جاندار سەكىلدى. عۇمىر بويى اتتىڭ ۇستىندە، جورىقتان جورىققا اتتاناتىن حالىق ەدى. ال سول «كوك ءبورىنىڭ ۇرپاقتارى ءۇشىن بۇگىن قازالى كۇن، مىناۋ ۇزىن سونار اسكەردىڭ كۇرسىنگەن ءجۇرىسى دە سودان ەدى. اسكەري كوشتىڭ باعىتى ورحون جازىقتىعىنداعى اينالاسىنان بيىكتەۋ قىراتتى جەر. بۇل جازىقتىقتان ءسال بيىگىرەك، تاسقىن سۋدان، جولاي وتەتىن ساۋدا كەرۋەندەرىنەن دە وقشاۋلانعان كوشو-سايدام توبەسى بولاتىن. كوشو-سايدام حان ورداسى قارا بالعاسۇننان ونشا قاشىق ەمەس، وڭتۇستىگىندە ۇگەي-نۇرادان 26 شاقىرىم سولتۇستىگىندە ەردەن-دزاۋ ءمىناجاتحاناسىنان 33-37 شاقىرىم جەردە كوكشىن –ورحوننىڭ وڭ جاق بەتىندە كەڭ دە جازىق بيىك توبە. شىعىستان وزەن جاعالاي تاۋ قىراتتارى سوزىلىپ، كوشو-سايدامعا جەتە بەرە بۇلار جازىلا ءتۇسىپ، قىراتقا وزىنشە ءبىر ءۇشبۇرىشتى ءپىشىن بەرىپ، ونى مارتەبەلەي تۇسەدى. ونان ءارى تولقىنداي يىرىلگەن قىرات شىعىسىندا تۇزدى كولگە تىرەلەدى، حالىق اراسىندا بۇنى سايدام-نۇرا دەيدى. سايدام-نۇرانىڭ ورحون وزەنىنە قۇيار ساعاسى ءبىر، ءبىراق ول جىل بويى قۇرعاپ جاتادى. كوشو- سايدامنىڭ باتىس بولىگىندە شەكارالاي جاناسىپ ەنى 400-600م بولاتىن كوكشىن-ورحون وزەنى شەكتەسەدى. وسى اتالعان جەرلەردىڭ بارلىعىندا تۇگەلدەي سورمەن توسەلگەن.
سايدام توبەسىنىڭ ءبىراز جەرى قۇممەن جامىلىپ، ارا-اراسىندا اسىرەسە باتىس بولىگىندە قالىڭ توپىراق ارالاسا كومكەرىلگەن بەتىندە عانا جەرگىلىكتى جەردىڭ دەرسۇن دەپ اتالاتىن ساباعى قاتتى دومالاق وسىمدىگى وسەدى. ايتپەگەندە كەي جەرلەردە بىردى-ەكىلى قىلقان جاپىراقتى اعاشتار بوي العان، باسقادان مۇلدەم تازا مەكەن. ادام اياعى سيرەك جۇرسە دە، وسى ءبىر قىراتتى بەل مەن وزەن بويى كورگەن جاندى وزىنە بىردەن ەلىتە جونەلەدى. الىستان-اق مەن مۇندالاپ تۇراتىن كوشو-سايدام قاراپايىمدىلىعىمەن، سارباز تابيعي رەڭىمەن، اسقان پاڭدىلىعىمەن ءون بويىمەن وقشاۋ بايقالادى. ءيا، وسى جەر ناعىز «كوك ءبورىنىڭ اسىل ۇرپاقتارى تۇرىكتەردىڭ» قاعاندارى مەن بەكزادالارىنا لايىقتى ماڭگىلىك مەكەن ەدى. تىرىسىندە كوپ توبىردان بيىك، وكتەم بولعان تورەلەر ولىسىندە ەش تومەندەۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇل دالا زاڭى، ەرجۇرەكتەر قاعيداسى...
تاعى دا اتتىلاردىڭ ساۋىت-سايمان، قارۋ-جاراعىنىڭ دىبىسى، پىسقىرىنعان اتتاردىڭ دەمى جاقىنداي ءتۇستى. ەندى وسى قالىڭ قازالى قولدى باستاپ كەلە جاتقان ءامىرشىسى كورىندى. ونىڭ كيىم كيىسى، بولمىس ءبىتىمى، ەر-تۇرمان، بەلىندەگى قىلىش-قانجارى، ات ۇستىندەگى الىپ تۇلعاسى وسى ۇلى دالانىڭ قوجاسى ەكەنىن ءسوزسىز بايقاتادى. شۇيلىگە قاراعان قىرانداي كوزقاراس، ارىستانداي سۋىق تاكاپارلىق ۇلى قاعانعا جاراسىپ-اق تۇر. بۇل تالاي شايقاستى باسىنان كەشىرىپ، ولىممەن ساعات سايىن ساناسقان بار تۇركىنىڭ بيلەۋشىسى بىلگە قاعان. مىڭ سان اسكەر وسى بىلگەنىڭ ەتراتتارى، ادالدىعىمەن، انت بەرگەن، جارتى الەمدى باعىندىرعان جانكەشتىلەر. تۇركى ۇعىمىندا قاعان الدىندا اتتىلى ادام جۇرمەيدى، ال جانىندا تەك اۋلەت ۇرپاعى عانا ىلەسىپ وتىرادى. ءبىراق قاعان جانىنداعى بۇگىنگى سالت اتتىنىڭ ءجونى تىم بولەك. ونىڭ اتى ءۇش قاعاندى مويىنداتقان، سودان بولار تونىكوك جىراۋ تاق مۇراگەرلەرىنىڭ قازىنالى اقىلشىسى، الىپ بايتەرەگى. بۇل جەردە جىراۋدىڭ قاعان جانىندا ءجۇرۋى قانشالىقتى قۇرمەت بولسا، بىلگەنىڭ تونىكوكپەن ۇزەڭگىلەسە ءجۇرۋى ودان بەتەر ابىرويلى. ويتكەنى قارت جىراۋ كونەنىڭ كوزى، اقىلدىڭ دارياسى، حالىق سىيلاعان داناگوي. دەسەك تە كوشو-سايدام توبەسىنە جاقىنداعان سايىن، قاعاننىڭ ءجۇزى بۇزىلا ءتۇسىپ، جۇرەگىندەگى قايعىسى تەرەڭدەپ بارادى. ەل تىرەگى اكەسى قۇتلىق قاعان دۇنيەدەن وزعاندا باۋىرى كۇلتەگىن جەتى جاستا بولاتىن. ەكەۋى جاستايىنان تاعدىر ايداۋىمەن سان رەت ءولىم اۋزىنان قالدى. اجال شىركىن، بۇلاردىڭ قىر سوڭىنان قالمايتىن ەدى عوي. ول بىردە سىيلاس بەكزادالار، بىردە ساراي ءپارۋالارىنان، ءتىپتى جاقىن تۋىستاردىڭ كەيپىندە دە كەلىپ تۇردى. تەكتى ۇرپاقتىڭ ۇلدارى ەشقاشان مويىمادى، جىگەرلەرىن جاسقا مالىندىرماي، وجەت بوپ ءوستى. قۇتلىق قاعان ىرگەسىن قالاعان تۇرىك شاڭىراعىنىڭ وتىن سوندىرمەي، ەكى اعايىندى تورەلەر: ۇلكەنى بىلگە ەل باستادى، كىشىسى كۇلتەگىن قول باستاپ، سول قاعاناتتىڭ ايبىنىن اسىرىپ، مەرەيىن تاسىتتى. ەكى ۇلان اقىل قوسىپ، بىرگە قيمىلداپ، ەلىنىڭ ءبىرى التىن تۇتقاسىنا، ءبىرى ايبارلى اسىل تىرەگىنە اينالدى. وسىنىڭ ءبارى اسىل باۋىرى كۇلتەگىننىڭ قاھارماندىعىنىڭ، اعا ءسوزىن ءاردايىم ارداق تۇتۋىنىڭ ارقاسى ەدى.
ويتكەنى 10 جاسىندا سارباز بولىپ جاۋعا شاۋىپ، 16 جاسىندا التى چۋب سوعدىلاردى، 21 جاسىندا چاچا سەڭمەن شايقاسىپ، 26 جاسىندا قىرعىزدىڭ قاعانىن ولتىرگەن جەڭىمپاز كۇلتەگىننىڭ حالىقپەن جاۋىنگەرلەر اراسىنداعى بەدەلى زور بولاتىن. وعان ايعاق باتىردىڭ شۋ دەگەن ءبىر سوزىنەن ءبىر ميلليون سالت اتتى اسكەر سارباز لەزدە جينالاتىن، بۇل ايتۋعا وڭاي بولعانىمەن، ىسكە كەلگەندە وتە سالماقتى ەڭبەكپەن، ءورشىل رۋحتىڭ، اسقان دارىندىلىقتىڭ جەمىسى بولاتىن.
جالپى تۇركى حالقىندا «اتا» ءسوزى نە توقتاپ، «انا» سوزىنە يلاناتىن. اعانى سىيلاپ، ىنىگە ىزەت قىلاتىن، كورشىمەن تاتۋ، اعايىنمەن اۋىزبىرشىلىكتە بولۋدى ءقادىر تۇتاتىن. بۇل جاستايىنان ءسىڭىرىلىپ، وسە كەلە تۋعان جەرگە دەگەن ۇلكەن وتانشىلدىققا ۇلاساتىن. وسىنداي ۇلى قاسيتەتتەردىڭ بارلىعىنا يە كۇلتەگىن التىن تاقتىڭ قىزىعىن قالاماي، شەكسىز بيلىكتىڭ سۇم شىرماۋىنا بوي بەرمەي جالعىز اعاسى بىلگەنىڭ باسىنان ءسوزىن اسىرماي، جولىن سىيلاپ، قۇرمەتىن ەشقاشان ايامادى. فانيدە ءىنى بولسا وسى كۇلتەگىندەي-اق بولسىن دەگەننەن باسقا ەش قولپاشتاۋ قاجەت ەمەس.
مىنە سول ءيىسى تۇركى حالقىنىڭ ايبارلى التىن دىڭگەگى قۇلاپ، تامىرىنىڭ ورنى ۇڭىرەيگەنى ءقازىر انىق سەزىلدى. ۇلى دالا كۇڭىرەنىپ، تورتكۇل دۇنيەدەن تۇگەل ەلشى كەلىپ تۇرعان بويى وسى. كۇلتەگىننىڭ قۇدىرەتىنە تاعزىم ەتىپ، بىلگەنىڭ كوڭىلىن جۇباتپاق ويلارى دا ءبارى-بارى وسى جەردە... قارالى كوش كوشو-سايدامنىڭ ءتيىستى جەرىنە كەلدى. بىلگە، تونىكوك سونىمەن بىرگە قاعاننىڭ ءپارۋالارى جەرلەۋ راسىمىنە دايىندالا باستادى. وسىناۋ كىلەڭ بەكزادالار، امىرلەر، بيلەۋشىلەر، اسكەرباسىلاردىڭ جينالعان ءجۇز قارالى توبەسىن ماناعى مىڭ سان قول ءسال تومەنىرەك جەردە قىل ءوت كىزبەي قورشاپ تۇر. بۇلاردىڭ اسكەري بورىشىنان بۇرىن، قولباسشىسىنا دەگەن ادال پەيىلى مەن شەكسىز سىيلاستىعى ۇلى قولباسشىنىڭ ماڭگىلىك مەكەنىن عۇمىر بويى قورشاپ، قورعاپ وتۋگە دايىن.
جەرلەۋ ءراسىمى باستالعالى ازعانتاي ۋاقىت ءوتتى. كەڭ جازىق دالادا ساڭقىلداعان قىران داۋىسى مەن گۋىلدەگەن جەلدەن بولەك ەش دىبىس جوق. ءبىر مەزەتتە جەردى جارا كۇن كۇركىرەدى. تىپ-تىنىش ايناداي انىق كوگىلدىر اسپاندى قارا بۇلت تورلاپ تۇنەرە ءتۇستى. زاماتتا اسپان كوكجيەگىندە جىڭىششكە نايزاعاي قىلىشتار جارق-جۇرق ويناي سالا بەردى. دولى جەل كوتەرىلىپ، ءشوپ باستارى جەرگە جىعىلا شۋىلداي ءتۇستى. وسىلايشا قۇدىرەتتى تابيعات انانىڭ ءوزى باتىر ۇلىن وسىلايشا ايالاپ، ەگىلە قوشتاسۋى ەدى.
باۋىرىنىڭ قازاسىنا قابىرعاسى سوگىلگەن بىلگە قاعان «كوك تۇرىكتىڭ كوك سەمسەرى» اتانعان اسىل ءباھادۇرىن ادامزات بالاسى ماڭگى جادىندا ۇستاپ، ەستە قالدىرۋ ءۇشىن قىتايدىڭ كوك تاسىن الدىرىپ، سول تاسقا بارلىق ەرلىكتەرىن، ءومىر جولىن، بولاشاققا تىلەگىن قوسا جازىپ كەتتى. بۇل ءوز الدىنا ۇرپاق ءۇشىن باعا جەتپەس مۇرا، قاسيەتتى امانات ەدى...
كۇلتەگىننىڭ قازاسىنا قايعىرىپ، كوڭىل ايتقانداردىڭ قاتارى وسىدان كەيىن ءبىر جىل تولاستامادى. ونىڭ ىشىندە ات باۋىرىن ءسۇزىپ كەلگەن: شىعىستاعى تامعاش پاتشالىعى، وڭتۇستىكتەن سىر-اۆار ەلى، ارعى ۇرىم-ريم، تەرىستىك سىبىردەن قىرعىز ەلى كوڭىل ءبىلدىرىپ، ەگىلىپ، جوقتاۋ ايتتى. وسى ءبىر جىل ىشىندە قىتايدان جانە باسقا ەلدەردىڭ حاس شەبەرلەرىنىڭ قولىمەن كۇلتەگىننىڭ مازارى تۇرعىزىلىپ، بارلىق راسىمدەرى وتكىزىلگەن بولاتىن.
انىعىندا تۇركى جۇرتى استىنا ات ءمىنىپ، اياعىنا ساپتاما ەتىك كيىپ، قونىشتارىنا قامشى باستى، ات سۇندەتتەپ، تورقالى تويدا بولسىن، توپىراقتى ولىمدە بولسىن، باستىسىنا باسالقى، اعاسىنا بازىنا، ىنىسىنە ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، اسقارلى توقتاۋ، توزعانىنا جوقتاۋ ايتتى. مالىن سويىپ كەلگەن-كەتكەنىنە كادە تاراتتى. ماڭدايىن كەرەك قارىس ءتىلىپ، قويدىڭ باسىن قۇدايى قوناعىنا بەردى. وسى ءداستۇر مەن سالت-جورانى، مادەني مول قازىنانى تۇركى جۇرتى بۇدان 732 جىلدان سوڭ دۇنيگە كەلەتىن «الاش» ياكي «قازاق» اتتى دانا ۇرپاعىنا اماناتتادى. ول ۇرپاق كەلمەستەن بۇرىن جىلعالاردان تالاي سۋ اعىپ، ەۋرازيا كەڭىستىگىندە الۋان-الۋان قاعاناتتار مەن پاتشالىقتار، نەبىر-نەبىر بيلەۋشىلەردىڭ ءداۋىرى ءوتتى دەسەڭشى...
اعايىندى قوس باھادۇرلەردىڭ ەرلىگى مەن جانكەشتىلىگى، سىيلاستىق پەن باۋىرمالدىقتارىنا، حالقىن ءار كەز تاۋەلسىزدىككە قۇل مەن كۇڭ بولۋدان ساقتاعان قاھارماندىقتارى ءبىر عانا ۇلى ءسوز «تۇركىنىڭ ۇرپاقتارى – تۇركى جۇرتى» استارىنا ەش بوياۋسىز تۇراقتايدى. وسىنداي ۇلدارى بار حالىقتىڭ ارمانى جوق شىعار، دەپ ويلاعان تاريح قارتتىڭ زامان نەمەرەسى باعانادان بەرى «كوك ءبورىنىڭ تۇركى ۇرپاقتارىنا» ءتانتى بولىپ، جۇزىنەن ىشتەي ريزاشىلىعى بايقالدى. زامان تاريحتىڭ وسىناۋ كيەلى كىتابىن وقىعان سايىن تالاي وركەنيەتتەردى باسىنان كەشىرگەن الەم حالقىنىڭ تەك ار-وجدانى مىقتى، سالت-داستۇرىنە بەرىك، ەلى مەن جەرىنە دەگەن ماحابباتى شەكسىز ۇلت قانا ءوزىنىڭ ءون بويى ءقادىر قاسيەتىن، مەملەكەتتىك تۇتاستىعىن ، ۇلتتىق بولمىسىن جوعالتپايتىنىنا انىق كوزى جەتتى. زاماننىڭ نازارى وسى «كوك تۇرىكتىڭ كوپ سەمسەرى»، كۇلتەگىن باتىر، «كورەگەن پاتشا» بىلگەنىڭ «داناگوي جىراۋ» تونىكوكتىڭ تىكەلەي ميراسقور ۇرپاقتارى «الاش» ارىسىندە «قازاققا» قۇمارتا ءتۇستى. زاماننىڭ اسقان قىزىعۋشىلىعىن بايقاپ وتىرعان تاريح ابىز بالاسىنا توقتاۋ جاسامادى. كەرىسىنشە، بۇل حالىقتىڭ تاعدىر جولىندا، ەل بولىپ قالىپتاسۋ جولىندا سان-قيلى ۇرىس، قان مايدان كەشىلىپ تۇرگەش، ۇيعىر، قارلۇق، وعىز، قاراحان، حازار، قيماق، قىپشاق سەكىلدى ءىرى قاعاناتتار مەن ۇلىستاردىڭ، مونعول مەن التىن وردا سياقتى اتاعى جەر جارعان مەملەكەتتەردىڭ ءداۋىرىن وسى «قازاق» حالقى باسىنان كەشىرگەنىن، جىگەرى ەشقاشان سىنباي، شىڭدالىپ، شىنىعىپ، تەكتى ۇرپاق ەكەنىن تاريح قارتتىڭ الدىندا سان رەت دالەلدەگەنىن زامانعا ابىز ارت ىجداحاتتىلىقپەن ءتۇسىندىردى. بابالارىنىڭ ەرلىگىنە سۇيسىنگەن زامان ەندى «الاشتىڭ» ءومىرىن بىلگىسى كەلدى. تاعىدا كيەلى كىتاپتىڭ بەتتەرى پاراقتاي جونەلدى. ءتيىستى تاراۋ مەن قاجەتتى ءبولىم الدىنان شىعا كەلدى. وسى كەزدە جارتى الەمدى، قاندى قىلىشىمەن باسىن يدىرگەن، ەرجۇرەكتىلىگىمەن بىرگە قانقۇيىلى قاتىگەزدىگى بىرگە جۇرەتىن شىڭعىسحاننىڭ كوكجال ۇرپاقتارى وزىنە ءتيىستى ۇلىستارىن باسقارىپ، قىرىق پىشاق بوپ ءبولىنىپ، وزىنە قاراستى ەلدى قويشا تىرقىراتىپ، قالاسا توعىتىپ الاتىن كەزى ەدى. شىڭعىستىڭ جوشى اتتى ۇلىنىڭ ون ءتورت بالاسىنىڭ شايبان مەن وردا ەجەن ۇرپاقتارىنىڭ قىرعي قاباق تالاستى كەزەڭى بولاتىن...
جۇرەكتىڭ ءتۇرىپ قۇلاعىن،
ويلانىپ تاعى قاراشى.
كىمسىڭ سەن، قايدا تۇراعىڭ،
ەندى قايدا باراسىڭ؟
ومار حاييام.
ازۋى التى قارىس الىپ ۇلىس «التىن وردا» مەملەكەتى باتۋ حان ۇرپاقتارىنىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىقپەن، ساراي ىشىندەگى تۇراقسىزدىقتان كەيىن، قالا بەردى ورتا ازيانىڭ تەڭ جارتىسىن جۇدىرىعىنا ۋىستاعان بارلاس رۋىنان شىققان اتاقتى اقساق تەمىردىڭ جورىقتارىنان سوڭ شاشىلىپ، بولشەكتەنىپ بايىرعى ىزعارىنان تۇك قالماعان. ونىڭ ورنىنا قىرىم، قازان، استراحان، ءسىبىر، نوعايلى وردالارى مەن ءوز الدى حاندىقتارىنا بولىنە كەتتى. وسىلاردىڭ ىشىنەن وسى كەزدە ايبارى مەن ايدارى وقشاۋ بيىك دەشتى قىپشاق حاندىعى كەي جەرلەردە كوشپەلى وزبەك دەپ اتالاتىن التاي مەن اتىراۋدىڭ، ەرتىس پەن سىردىڭ اراسىنداعى كوشپەلى حالىق ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. بۇلاردىڭ ءتىلى مەن ءدىلى، ءداستۇرى مەن مادەنيەتى، ءدىنى ءبىر، باۋىرلاس رۋلار مەن تايپالاردىڭ ۇلكەن شاڭىراعى. جىل ون ەكى ايدا قىس قىستاۋى، مەن جاز جايلاۋىندا قاۋىشىپ، قىز بەرىسىپ، قىز الىسقان كوشپەلى حالىقتىڭ بايىرعى تۇراعى دا وسى كەڭ ۇلى دالا. كوشپەلى ءومىردىڭ مازمۇنىنا ابدەن ۇيرەنگەن حالىق، بارىنا قاناعات قىلىپ، تىرشىلىگىن ودان ءارى جالعاستىرا تۇسەتىن، تەك كوڭىلىندەگى بار قاياۋ مۇڭ رۋ مەن رۋدى، تايپا مەن تايپانى جەكەلەپ بيلەپ، توستەپ دەگەنىنە جۇرگىزىپ، كونبەگەنىن تاياقتاپ ايداپ كەتەتىن شىعىس ۇرپاعىنىڭ تالان-تاراجى بولاتىن. وسىنداي بەرەكەسىزدىكتىڭ سالدارىنان تالاي اۋىل شابىلىپ، كوزدەن قانشا قان اقتى دەسەڭشى. سول باياعى قارعىس اتقان التىن تاقتىڭ بۋىمەن ىرىلداسقان بيلەۋشى توپ سۇلتاندار، حالىقتىڭ جالعىز قالۋىن، ءبىر ەل بولىپ ءومىر ءسۇرۋ تىلەگىن ميىعىنا قىستىرمادى، ولارعا ءباز-باياعى قويشا ءبولىنىپ الاتىن ءارقايسىسىنا بولەك ۇلىس، قالا بەردى وردا، حاندىق كەرەك تۇعىن. ال كەز-كەلگەن حاندىقتىڭ بەرىك ىرگەسى مۇزداي قارۋلانعان مىڭ سان اسكەر ەمەس، ونىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتەتىن قاراپايىم حالىق ەدى.
وسىنداي ۇلكەن ارازدىق دەشتى قىپشاق حانى ءابىلحايىر مەن اق وردا حانى ورىس حاننىڭ ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار اراسىنداعى وشپەندىلىك. ون التى جاسىندا اتاقتى بي ەدىگەنىڭ نەمەرەسى قازى ءبيدى باۋىزداپ، ون جەتى جاسىندا اتالاس تۋىسى بالا كۇنىنەن پانا بولعان دەشتى قىپشاق حانى جۇمادىكتى شىمىرىكپەستەن شوقپارمەن ولتىرگەن ءابىلحايىر قازىرگى حاندىقتىڭ بيلىگىن نەشە ءتۇرلى ايلا-ارباۋمەن، جان تۇرشىگەرلىك اياۋسىز ءولىم كەساپاتىمەن قولعا ءتۇسىردى. بىلايشا ايتقاندا بۇل دا قاندى جولمەن كەلگەن تاق ەدى. شىڭعىس تۇقىمى ءۇشىن ۇيرەنشىكتى، زاڭدى قۇبىلىس. ال بىرەۋدىڭ ولىمىنەن اتتاپ ءوتىپ الىنعان التىن تاقتىڭ الۋىنان ونى قولىڭدا ۇستاۋ وتە قيىن ەدى. وعان قوسا حان، سۇلتانداردىڭ كوپ جىلعى وزبىرلىعى، قارا حالىق مۇددەسىنىڭ ۇنەمى تىستەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا كەتۋى حالىق اشۋىنىڭ جينالعان شاعى. ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، كەي جەرلەرىنىڭ ورنى ابدەن بوساعان تۇسى دا وسىدان. ال دەشتى قىپشاق حاندىعىنىڭ ويى بويىنشا بۇنىڭ بارىنە كىنالى ورىس حان ۇرپاقتارى. كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار، سولاردىڭ استىرتىن ارەكەتىنىڭ جەكە حاندىق قۇرۋ ماقساتىنداعى وزبىر ارەكەتىنىڭ ناتيجەسى دەپ ويلاعان.
«قازاقتىڭ كوشپەلى رۋلارى الماس قىلىش» ەكەنىن بىلەتىن شىڭعىس تۇقىمى وسى قارۋدى-جۇمساي بىلسەڭ - ول جاۋىڭا ايبار، جەر-سۋىڭا قورعان ەكەنىن ەش ۇمىتپاۋىڭ كەرەك ءتىن. بالكىم ءابىلحايىر كەرەي مەن جانىبەكتەن كوپ كۇدىكتەندى ما، الدە شىن مانىندە حالىقتىڭ كىم ەكەنىن ۇمىتتى ما، ناق وسى كەزدەردە قازاق جۇرتى مەن حان اراسى كۇننەن كۇنگە الىستاي بەردى.
تۋماسىنان ەل تىنىسىن جەتىك بىلەتىن بارى مەن جوعىن جاقسى تۇسىنەتىن ورىس حان ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەك كوشپەلى ەلدىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ارمانىن سەزىپ جۇرگەن...
بىردە قىر ۇستىندەگى اۋىلدان ءوتىپ بارا جاتقان جانىبەك، ءابىلقايىر لاشكەرلەرى شاۋىپ كەتكەن ءبىر اۋىلدىڭ ۇستىنەن شىققان. شاڭىراعى كۇيرەي جەرگە تۇسكەن ۇيلەر... ۇلدارى سويىلعا جىعىلىپ، بوتاسى ولگەن ىنگەندەي بوزداعان انالار...
تورەسىن تانىعان ءبىر اقساقال:
-قاراعىم، جانىبەك، - دەگەن، بوتەن ەلدەردى شىبۋعا جىگىتتەرىڭدى بەرمەدىڭدەر، مەرزىمىندە الىم-سالىقتى تولەمەدىڭدەر، دەپ حاننىڭ اش بورىلەرى اۋلىمىزدى شاۋىپ كەتتى. ەدىل بويىندا دا كورگەن كۇنىمىز وسىنداي بولدى. قۇتقارا كور ەندى ءبىزدى بۇل قورلىقتان!
-قالاي قۇتقارام؟! – دەگەن، جانىبەك.
ء-ابىلقايىردان ءبىزدى ءبولىپ ال،-دەپ جاۋاپ قايىرعان قارت، وزگەنىڭ جەر-سۋىنا قىزىقپايتىن، ءوز ەلىنەن جات جۇرتتاي اۋىر الىم-سالىق سالمايتىن جەكە شاڭىراق كوتەر.
دەشتى قىپشاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى جيدي باستاعان تەرى ىسپەتتەس، حان سالعان الىم-سالىقتان زارداپ شەككەن، ەڭسەسى ابدەن قاجىلعان حالىق، مۇنداي حاننىڭ اتاسىنا نالەت – دەپ، كۇنى بۇگىن بولىنگەلى تۇرعان قازاق رۋلارى از ەمەس...
تەك وسى ۇلى ويدى جۇزەگە اسىراتىن، جوعىن جيىپ، جەسىرىنە پانا بولاتىن كوشباسشى كەرەك بۇل قازاققا. وسىنىڭ بارىنەن جانىبەك جەكە حاندىق قۇرۋدىڭ كوپتىڭ ارمانى ەكەنىن جانە ءوز باسىنىڭ قامى مەن ەل-جۇرتىنىڭ تىلەگىنىڭ ساباقتاسا باستاعانىن كوپتەپ ءتۇسىندى. بۇل – ۇلى مۇراتقا جەتۋدىڭ داڭعىل جولى. ەندى ءسال كەشىكپەي ۇلى دالا توسىندە شارۋاشىلىعى، جەر-سۋى، ادەت-عۇرپى، ءتىلى، تىلەگى ءبىر دەشتى قىپشاق دالاسىنىڭ كوپ رۋىنىڭ ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ، ءبىر ەل بولىپ قۇرىلۋى ءبىر حالىقققا اينالۋ ءساتى جاقىن ەدى...
«كوك تۇرىكتىڭ كوك سەمسەرى» اتانعان كۇلتەگىن باباسىنىڭ قازاسىنان تۋرا 733 جىلدا «قازاق بالاسى» جەكە شاڭىراق كوتەردى. بابالارىنىڭ جەتى عاسىرلىق قاسيەتتى باتاسىن الىپ، «قازاق حاندىعىن» قۇردى
ۇلى دالانىڭ كىندىك جۇرتىن ەجەلدەن قونىس ەتكەن سكيف-سارمات، ساق-عۇن، ءۇيسىن-قاڭلى، وعىز-قىپشاق، تۇركى مونعول ەتنيكالىق ءتۇزىلىمنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى اسىل ۇرپاعى بولىپ تابىلاتىن قازاق حالقى XV عاسىردىڭ 60 جىلدارىندا وزىندىك اتاۋىمەن تاريح ساحناسىنا شىعىپ، ءوز الدىنا دەربەس حاندىق شاڭىراعىن كوتەردى. بۇل قازاق دالاسىنداعى عاسىرلار بويى ابدەن قايناۋى جەتكەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي ۇردىستەرىنىڭ زاڭدى ناتيجەسى ەدى.
بۇل جەردە سول قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسىن قالاعان، شاڭىراعىن كوتەرگەن كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. ءابىلقايىردىڭ قاھارلى اسكەرىنەن سەسكەنبەي، قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن اڭساعان تەڭدىگىن، دارحان تاۋەلسىزدىگىن اياق استى قىلماي جەكە باس مۇددەسىنە پايدالانباي شۋ ،تالاس، قوزىباسى جەرىندە ءبىر تۋدىڭ استىنا جيىلىپ، وردا تىگۋى اعايىندى بىلگە مەن كۇلتەگىن بابالارىنىڭ ارمان ەتكەن مۇراتى ەدى. كەرەي مەن جانىبەك تە نەمەرەلەس اعايىندىلار، ولاردىڭ قازاق ورداسىن قۇرۋداعى جاسامپازدىق جولىندا سان رەت شەشۋى قيىن كۇرمەلى قيىندىقتار بىتىراعان قازاقتىڭ بىتپەيتىن رۋلى-تايپالى داۋلارى كەسە كولدەنەڭ تۇرىپ شىعا بەردى.
ارينە، ەجەلدەن ەركىندىكتى سۇيگەن قازاقتى ءبىر جۇدىرىقتاي جۇمىلدىرۋ وڭاي نارسە ەمەس. بۇل جولدا قىزىل ءتىلدىڭ قاسيەتتى قۇدىرەتى، كەيدە قالىڭ سويىلدىڭ كۇشى دە بولعانى ءسوزسىز...
ىرگەسى قالانىپ، تۋى بيىكتەگەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعاننان كەيىنگى شارۋاسى وعان دەيىنگى ماشاقاتىنان از بولعان جوق. ەجەلدەن بىتكەن جاۋ سىرىن جاسىرعان كورشى قۋلىعىن اسىرعىسى كەلەتىن ادامنىڭ ول كەزدە قازاقتىڭ بەرەكەسىن، بىرلىگىن ورداسىن، ىرگەسىن مىقتاپ ۇستاۋ كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ۇرپاقتارى بۇرىندىق، جيرەنشە، ماحمۋت، قاسىم، ادىك، جانىش، قامبار، تانىش، ۇسەك، جادىك كەيىننەن ولاردىڭ ۇرپاقتارى حاقنازار، تاۋەكەل، ەسىم، جاڭگىر، تاۋكە حانداردىڭ تۇسىندا قىلىشتارى قىنابىنا سالىنباي ءتۇن ۇيقىلارى ءتورت ءبولىنىپ، قازاقتىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋدا، ىرگەسىن بەكىتۋدە ەڭبەكتەرى از بولعان جوق.
«قازاق حاندىعىن» قۇرۋدا كەرەي سەن جانىبەك حانداردىڭ ىستەگەن قىزمەتتەرى قانشالىق زور بولسا سول شاڭىراقىت ونان ءارى كوركەييكەن، شەگاراسىن كەڭەيتكەن جانىبەكتىڭ ۇلى قاسىمنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە.
حالىق اراسىندا «كىشى جانىبەك» اتانعان وسى قاسىم حان ءداشتى قىپشاقتى تۇگەلدەي ءوز بيلىگىنە العانى سونشالىق، جوشى حاننان سوڭ ەشكىم دە ول سياقتى جوعارى بيلىككە قول جەتكىزە المادى. ونىڭ بيلىك ەتكەن كەزدەرىندە قازاق جۇرتى اراسىنداعى ورنىققان ىرگەلى اتا ءسالت-داستۇردى، جول-جوبانى بەرىك ۇستاندى. وسى تۇستا ىشكى قوعامدىق قاتىناستاردىڭ قاتاڭ بەلگىلى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرۋ ارقىلى «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» اتتى قالىڭ بۇقارا مويىنداعان زاڭدار جيناعى ومىرگە كەلدى. مەملەكەتتىكتى نىعايتۋداعى حاننىڭ بۇل ساياساتىن الەۋمەتتىك توپتار قولداپ، حالىقتىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگى تۇراقتالدى. بۇل ءوز كەزەگىندە مال باسىنىڭ ءوسۋى، قولونەر، ەگىنشىلىك، ساۋدا-ساتتىق ماسەلەلەرىنىڭ وڭ شەشىمىن تاپتى. قاسىم حان تۇسىندا قازاق حالقىنىڭ سانى 1 ملن-نان اسىپ ءتۇستى، اتتى اسكەر ءۇش ءجۇز مىڭعا جەتتى. قازاق حاندىعى دەربەس مەملەكەت رەتىندە حالىقارالىق قاتىناسقا ارالاسا باستادى، كورشى ەلدەرمەن ديپلوماتيالىق بايلانىس ارتتى.
ۋاقىت ساحىناسىندا XVI عاسىردىڭ ورتا تۇسى بولاتىن، حالىق جادىندا بەرەكەلى سانالعان قاسىم حان كەزەڭىنەن كەيىن قازاق كوشىن ونىڭ ۇلى حاقنازار، تاۋەكەل، ەسىم، جاڭگىر، تاۋكە حاندار ىلگەرى جەتەلەپ، حاندىقتىڭ مەرەيىن اسىرا تۇسىرمەسە ەشقاشان تومەندەتپەدى.
بۋىنى بەكىپ، ءورىسى كەڭەيگەن «قازاق حاندىعى» كۇيى جاقسارىپ، قابىلەتى قاتايعان سايىن ۇرىن قارايتىن اش كوزدە كوبەيدى. ازۋ ءتىسىن ىرسيتقان كورشى-قولاڭ جۇڭگو، رەسەي مەملەكەتتەرىمەن قوسا ىرگەدە كوشىپ جۇرگەن ويرات-قالماق تايپالارىنان قۇرالعان جوڭعار حاندىعىنىڭ ءقاۋپى قازاق جۇرتشىلىعىنا اۋىر ءناۋبات بولدى.
ەندى الاش بالاسىنا ۇلت رەتىندە ۇلكەن ءقاۋىپتى كەزەڭدەر، سىناعى مول، شەشىمىن تەك جۇمىلا بىرىككەن جاعدايدا شەشەتىن ەل ءۇشىن وتە قيىن كەزەڭدەر تاياپ كەلە جاتتى. جاراتقاننىڭ ءوزى قازاق حالقىن تۋمىسىنان قيىندىقپەن ارپالىسىپ، تاعدىر تاۋقىمەتىن جەڭىپ، بۇل ءومىردىڭ اق-قاراسىن تەرەڭ زەردەلەي بىلەتىن ەرەكشە تانىمدىق قاسيەتى بار دالا فيلوسوفياسىنىڭ كەمەڭگەرى ەتىپ تاربيەلەدى. وسىدان با، قازاق ەلى ۋاقىت وتكەن سايىن كەمەلدەنىپ، ۇلتتىق ءبىتىم-بولمىسى ەرەكشە جاراتىلىستى، كورەگەن، دانا حالىق بولىپ قالىپتاستى.
وزگەدەن ءون بويىنا بولەك دارالىقتى سيلاعان جاراتقان پەندەلەرىنە دەگەن تاعدىردىڭ تاۋقىمەتتى، تىرلىكتىڭ تارتىستى كۇندەرى مەن جىلدارىنان كەن قىلمادى بۇل حالىقتى. دەسەدە ءتاڭىرى ول كەزدە دە قازاقتىڭ قامىن ويلار ايبىندى ۇلدارىن، كوش باستار كوسەمدەرىن دە بەرۋدى ۇمىت قىلمادى...
ارعىسىندا تۇركىنىڭ كوك ءبورىسى، بەرتىن كەلە جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندار، قاسىم مەن حاقنازار حانداردىڭ ءداۋىرىن جەتىك مەڭگەرگەن تاريحتىڭ تۇياعى زامان بارعان سايىن «قازاقتىڭ تاريحىنا» قىزىعا، قۇمارتا ءتۇستى. دانا اتاسىنىڭ كوڭىلى مارقايىپ بارادى، عۇمىرىنىڭ التىن مۇراسى ءوز يەسىن ەندى تاۋىپ سونىمەن ەتەنە بايلانىس جاساۋدا. تاريحتىڭ مول مۇراسى زامانعا قۇددى تەڭدەسسىز قازىنا بولىپ كورىندى، وسىدان ارتىق ابىز قارتقا العىستا، قوشەمەتتە قاجەت ەمەس. ءبىر عانا زاماننىڭ ءوز ءىزىن جالعاستىرام دەگەن نيەتى مەن پەيىلىنەن اسقان باحىت جوقتاي ەدى.. ءيا زامان جىگىت ادەتىنە سالىپ كيەلى كىتاپتىڭ بەتتەرىن پاراقتاي جونەلدى، قاجەتتى ءبولىم، ءتيىستى تاراۋ اشىلدى..
«قازاقتىڭ دەربەس ەل بولۋىنا، ارى-بەرىدەن سوڭ،
قازاقتىڭ قازاق بولۋىنا، باسى قوسىلىپ،
ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شاعارۋىنا ەرەن
ەڭبەك سىڭىرگەن ابىلايدان ارتىق ادام بولماس»
م. اۋەزوۆ
قازاقتىڭ قازاق بولىپ ءوز اۋزىنا ءوز قولى جەتكەلى ەكى جارىم عاسىر وتكەن ەدى. بۇل كەز XVII عاسىردىڭ ورتا شەنى، الاش بالاسى «اقتابان شۇبىرىندى القا كول سۇلامانى»، جوڭعاردىڭ تالاي شاپقىنشىلىعىن باسىنان كەشىرگەن الاساپىران ۋاقىتى. ءدوڭ باسىندا ۇزىن بويلى، كەڭ يىقتى، كوزدەرى وتكىر، ات جاقتى جاسى قىرىقتارعا جەتىپ قالعان جىگىت اعاسى ۇلكەن وي ۇستىندە تۇر. بەت جۇزىندەگى تەرەڭ قامالۋىنا قاراپ، باسىنداعى قىمبات بوركى مەن ۇستىندەگى ادەمى شاپانىنا قاراي بۇنى اقسۇيەك تۇقىمى ەكەنىن بىردەن بايقاۋعا بولادى. اقسۇيەك دەمەكشى، بۇل ءوزى «اقتابان شۇبىرىندى» جىلدارىندا جەتىم قالىپ، ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ قولىنا كەلەدى. اش-جالاڭاشتىقتان جۇدەگەن وڭىنە، ءوسىپ كەتكەن شاشىنا قاراپ تولە بي وعان «سابالاق» دەپ ات قويىپ، تۇيەسىن باقتىرادى. ارىسىندە ون ۇشكە كەلىپ ابىلمامبەت تورەنىڭ جىلقىسىن دا باعادى.
بالا كەزىنەن كورگەن جۇپىنى تىرشىلىك، ومىرلىك تاجىريبە سابالاق شىن اتى ءابىلمانسۇردى ەل ومىرىنە ەرتە ارالاسۋىنا سەبەپشى بولادى. سونداي ەل تاعدىرى شەشىلەر مايداندا بۇرىن بەلگىسىز جاس جىگىت ءابىلمانسۇر جەكپە-جەككە شىعىپ، قالماقتىڭ باس باتىرى، قوڭتاجى قالدان سەرەننىڭ جاقىن تۋىسى (كەيبىر دەرەكتەردە كۇيەۋ بالاسى) شارىشتى ولتىرەدى. تەك ءولتىرىپ قانا قويماي قازاق اسكەرىنىڭ رۋحىن كوتەرىپ، مەرەيىن اسىرىپ، ۇلكەن اكەسىنىڭ ارۋاعىن شاقىرىپ، جاۋعا ابىلايلاپ ات قويعان ءابىلمانسۇر جەڭىستى ۇرىستان سوڭ، ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى دەپ تانىلىپ، قازاق دالاسىنداعى ەڭ بەدەلدى امىرشىلەردىڭ بىرىنە اينالادى. بۇدان سوڭعى جەردە ءابىلمانسۇر ەسىمى ۇمىتىلىپ، ابىلاي اتانادى.
قازاقتىڭ قابىرعالى جىراۋى بۇقاردىڭ ابىلايعا «سەن جيىرما جاسقا جەتكەن سوڭ، التىن تۇعىر ۇستىندە اق سۇڭقار قۇستاي تۇلەدىڭ» دەۋى وسىنىڭ دالەلى. مىناۋ ءدوڭ باسىنداعى جىگىت اعاسى جيىرما جاسىندا قان مايداندا ەرلىگىمەن تانىلعان قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى، قازاق ورداسىنىڭ نەگىزىن سالعان از-جانىبەك، ودان سوڭ ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حان، وندان سالقام جاڭگىر حان، سول جاڭگىر حاننىڭ بەسىنشى ۇرپاعى – دانىشپان سۇلتان ابىلاي ەدى.
قازاقتىڭ تاعدىرى ايداحارداي سىقىرعان جۇڭگو، ايۋداي اقىرعان رەسەي، قۇمىرسقاداي قۇجىناعان جوڭعاردىڭ ءقاۋپى تونگەن، شىبىن جانى شۇبەرەككە تۇيىلگەن قۋ زاماندا جاراتقان قازاق حالقىن دارىندى ۇلدارىنان كەندە قىلمادى. بۇل كەز 45 كۇنگە سوزىلعان قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ بىرىككەن جاساقتارىنىڭ قيمىلىن ۇيلەستىرىپ، جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى ءجۇز جىلدىق ازاتتىق سوعىسىندا بەتبۇرىس جاساعان ەڭ ءىرى جەڭىسى اڭىراقايدا قولباسشىلىق جاساپ حالقىنا تانىلعان ءابىلقايىر حان، اق بىلەكپەن اق نايزانىڭ ۇشىن جاۋعا قارسى سەرمەگەن قانجىعالى بوگەنباي، شاقشاق جانىبەك، قاراكەرەي قابانباي، تاما ەسەت، شەكتى تايلاق، وشاقتى ساۋرىق، شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىرلاردىڭ ءداۋىرى بولدى. ەكى ءجۇز جىلدىق ويرات-قازاق سوعىسىنداعى شەشۋشى نۇكتەنى اياگوز-نارىن ۇرىسىندا، كەيىن ءدۇربىن-ويراتتا ابىلاي ءوزى باستاپ تۇپكىلىكتى جەڭىسكە جەتتى.
ال ابىلاي وسى باتىرلاردىڭ باسىن قوسىپ، حالىقتىڭ قامىن ءوز قامىنان كەم ويلاماعان، ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى قاتىناسىن تەڭدەي قامتۋعا بارىنشا اتسالىسقان ەرەن ەر. دۇنيە شىركىندە ءالسىزدى جانشىپ، كۇشتىمەن ساناسقان سور زاماندا، الپاۋىت كورشىلەرى قىتايعا باعىنباي ءبىراق سوعىسسىز شەشىپ، رەسەيدىڭ كوڭىلىن تاۋىپ ەل تاعدىرىن بەيبىت جولمەن شەشۋدى ءجون كوردى. كۇشتى دەمەكشى، بۇل كەزدە قازاق حالقىنىڭ كەي رۋ-تايپالارى رەسەيدىڭ قولتىعىنا سۇيەنىپ، لاجسىز جان ساقتاۋ امالدارىن جاساپ جاتتى. بۇل تەك قازاقتىڭ ەمەس الەم وركەنيەتتەرىنىڭ باسىنان وتەتىن، ءتىپتى وتكەن كولونيزاسيالىق ساياساتتىڭ باسى ەدى. سول الپاۋىتتاردىڭ ارام ويىن ابىلاي حان جاقسى ءبىلدى، ايداۋلارىنا كونبەي ءاردايىم ۇتىمدى جاۋاپ بەرىپ، ەسەسىن جىبەرمەدى.
كورشىسىمەن تاتۋ بولۋدى قالاعان قازاق حانى ءشۇرشىتتىڭ، ورىستىڭ سان-جولعى ساياسي قيتۇرقى ارەكەتتەرىنە مويىمادى. وسىلايشا قيىن جاعدايدا ورتاق ءتىل تابىسۋ ول زاماندا ەرەن سابىرلىلىق، بىلىمدىلىك، قايراتتىلىق، جىگەرلىلىك، پاراساتتىلىق، تەرەڭ ويشىلدىقتىڭ بەلگىسى ەدى. بۇنى قالماقتىڭ حانى قالدان سەرەندە مويىنداپ، ابىلاي ءوز زامانىنىڭ كورەگەن ساسياساتكەرى، اقىلدى ديپلوماتى دەگەن ەدى.
ۋاقىت شىركىن ەش توقتامايدى، ونىڭ قۇدىرەتتىلىگىنە شەك جوق. ابىلايدىڭ ۇلى ىستەرىن ونىڭ ارتىنداعى ۇرپاقتارى جالعاستىردى، ءبىراق ولاردىڭ ءداۋىرى باسقا بولاتىن، سوندىقتان ابىلايدىڭ نەمەرەسى كەنسارى حان باستاعان ازاتتىق كوتەرىلىستەر حالىق تاراپىنان قولداۋ تاپقانىمەن، ۇزاققا بارماي جانشىلىپ، ەل ساناسىنان جۇيەلى تۇردە مۇلدەم جويىلا باستادى.
قولباسشىسىن ارداق تۇتقان قازاق حالقى ابىلايداي دانا حانىن قاي زاماندا دا قۇرمەتتەپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا ونىڭ مارتەبەسىن اسىرا ءتۇستى. وعان دالەل ابىلايدىڭ ءار ءسوزى قازاقتىڭ جادىندا ۇرانداي قاستەرلى، قۇرانداي قاسيەتتى بولاتىن. مۇنى بابامىزدىڭ كەلەسىدەي سوزدەرىنەن، ۇرپاق ساباقتاستىعىن انىق بايقايمىز: «التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسىنداعى ۇلان عايىر القاپ - كوشپەندى قازاق جۇرتىنىڭ باعزىدان بەرى ىرگە تەپكەن اتا قونىسى. ۇلان عايىر اتىراپ، ەرتىس پەن ەدىلدىڭ، ارقا مەن الاتاۋدىڭ اراسى - قازاقتىڭ التىن بەسىك اتا جۇرتى. اگاراكەي، كىم دە كىم وسىناۋ قاسيەتتى جەرىمىزگە كوز الارتىپ، شىرقىمىزدى بۇزار بولسا، ءوز قانىنا ءوزىن تۇنشىقتىرارىمىزدى ءبىلىپ قويعان ابزال. توسەكتە باسىمىز قوسىلماسا دا، توسكەيدە مالىمىز قوسىلعان. قاي كورشىمىزگە ايتارىمىز وسى! دوس بولعانعا قۇشاق اشىق تۋىسپىز، قاس قىلعانعا قيىپ تۋسەر قىلىشپىز!» قازاقتىڭ حانى ابىلاي. بۇل بولاشاق قازاققا الىستى نۇسقار جول، قاجەتىندە قايراپ تۇسەر ۇران بولدى.
وسىنداي ەرلىكتىڭ بارلىعىن ءتۇيىنىپ وتىرعان زامان جىگىت «قازاق حالقىنا» شىن عاشىق بولدى. مۇنداي حالىقتى تۋدىرعان اكە مەن انا، وسىرگەن قاسيەتتى ۇلى دالا نەتكەن عاجاپ ەدىڭ. ال وسىناۋ ەلدىڭ تاعدىرىن اسپەتتەي بىلگەن تاريح ابىزدىڭ دا بۇلارعا بۇيرەگى ەجەلدەن وڭ تيەتىن. ويتكەنى قازاق حالقى دوسىن سيلاي بىلەتىن، كورشىسىمەن تاتۋ، سالت-داستۇرگە بەرىك، وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى شەكسىز، ادالدا اقجارقىن ۇل تۇعىن. جاراتقاننىڭ ءوزى بەينە بۇل حالىقتى ەرەكشە قىپ جاراتقانداي، ايتپەگەندە وسىنشاما باي مىنەز-قۇلىقپەن، وراسان زور جەردى كەڭدىگىنە قاراپتا، ەلدىڭ كەرەمەتتىلىگىنە ساي بەرگەن بولۋ كەرەك...
تاعدىر جولدارى جازىلعان كيەلى كىتاپتىڭ قۇدىرەتىن تۇسىنگەن نەمەرەسىنە رازى بولعان تاريح قارت، زامانعا بۇل ءفانيدىڭ الدامشى قىلىقتارىن ايتا كەلىپ، ءوزىنىڭ اسىل كىتابىن زامانعا بەرەتىن كەزەگى كەلگەنىن ايتتى. قارت ابىز الدىمەن زامانعا اتالى پاتيقاسىن بەرىپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى. كەيىن وسى «تۇركىنىڭ داڭقتى» ۇرپاعىنا اركەز كوز قىرىن سالىپ، ءبىرتۇتاس حالىق، ىرگەلى مەملەكەت رەتىندەگى دامۋىنا تىلەكتەس ەكەنىن ءبىلدىردى. زامان بولسا قازاقتىڭ ەندىگى ءداۋىرى مەيلىنشە جاقساراتىنىنا، جاراتقاننىڭ نۇرىنا بولەنەتىنىنە ءشۇبا كەلتىرمەدى. سەبەبى قازاق حالقى ەندىگى زاماندا باحىتتى بولۋ ءۇشىن جارالعان حالىقتىن.
پەرزەنت تىلەكتەن تۋادى،
ءان جۇرەكتەن تۋادى.
كۇي كوڭىلدەن تۋادى،
ءبارى دە ومىردەن تۋادى.
جاقسى مەنەن جاماندى سارالاي ءبىل،
بارىڭ مەنەن باعىڭدى باعالاي ءبىل.
م. جولداسبەكوۆ
كەنەسارى حاننان كەيىنگى 180 جىلعا جۋىق يمپەريالىق ەزگى مەن ۇلت رەتىندەگى مويىنسىنباۋ، ودان كەيىن وسى درامانى «قىزىلدار ءادىل، شارۋالار جاساسىن، جۇمىسشى تاپ بيلەسىن» دەگەن كوركەمدىك جەلىسپەن 75 جىل حالىق ساناسىن ابدەن ۋلاعان اتەيستىك يدەولوگيالىق رەجيم ءوز شەگىنە جەتتى.
بۇل رەتتە تەاترلىق ۇجىمدى ۇيىمداستىرۋشى ياعني باستى كوركەمدىك جەتەكشى لەنين، ستالين، بەريا، حرۋششيەۆ، برەجنيەۆ، گورباچيەۆ سەكىلدى سوسياليستىك شىرماۋدىڭ شەكپەندىلەرى ءوز جولىندا ۇلتتى ۇلت، ءدىندى ءدىن، قالا بەردى ءداستۇر، مادەنيەت دەگەن ۇلى قاعيدالاردى ءسسسر-دىڭ قىزىل تۋىمەن بۇركەمەلەپ، مۇلدەم جوق قىلا جازدادى. الىپ تولقىندارى مەن ءىرى مۇزدى كەسەكتەرى بار ۇلكەنمۇحيتتىڭ ار جاعىنان وسىكەزدە الدامشى ءبىر ەمىس-ەمىس بوستاندىق، تەڭدىك، ادىلەتتىلىك سىندى مادەني ورتادا «دەموكراتيا» دەپ اتالاتىن جۇيەنىڭ كۇبىر-سىبىرى كوبەيدى. عۇمىرىنىڭ 75 جىلىندا اپانداي اۋزىمەن اينالاسىنداعىلاردىڭ زارە قۇتىن كەتىرەتىن ۋلى جىلاننىڭ قىپ-قىزىل تەرىسىنەن، تەك شوقتاي قويۋ كوزدەرى قالعان. ءون بويىن ارەڭ بيلەپ، قۇيرىعى مەن باسىن زورعا كوتەرەتىن زۇلىم اجداھا، كوپ جىلعى قاسىرەتتىڭ جازاسىن ەندى ءوزى تارتاتىنىن ب
پىكىر قالدىرۋ