كوشپەندىلەر تاريحى نەگىزىنەن اۋىزشا تاريح، شەجىرە رەتىندە قالىپتاسىپ كەلگەن. مۇندا اتا تەك شەجىرە، جەر سۋ اتاۋلارى، ءىرى تاريحي وقيعاعا بايلانىستى اتاۋلار جانە اڭىزدار، جىر داستانداردى ەڭگىزۋگە بولادى.
سوڭعى جىلدارى شەجىرەشىلەر كوبەيىپ تە كەتتى. بۇل، ارينە، اتا تەگىن تۇگەلدەۋ، قاننىڭ تازالىعىن ساقتاۋ، ءارى ىنتىماقتى نىعايتۋعا سەبەپكەر بولارى حاق. ءبىراق تاريحتان بەيحابار ادامداردىڭ جازعان كەيبىر شەجىرەلەرىندە اعاتتىق تا كەتىپ جاتاتىنى انىق. مۇندا كوبىنە قازاقتىڭ شىققان تەگى، نەمەسە تايپالاردان باستاعان تۇستاردا جانساقتىق پايدا بولادى. ءارى ءوز وي، پىكىرىن تۋرا تىقپالاۋشىلىق تا بار كورىنەدى.
قازاق يسلام دىنىندە بولعاندىقتان ارابتان تارالادى نەمەسە كەرەيدەن اباق، اشامايلى دەپ تاراتىپ كەتەدى.
جالپى قازاق تايپالارى يسلامدى ءحىۇ عاسىردان قابىلداي باستاعانىن ەسكە العان ءجون. ال كەرەي اتاۋى ءى عاسىرلاردا «حەليان» اتپەن جۇڭگو جازبالارىندا كەزدەسەدى.
ەگەر كەرەيدەن اباق، اشامايلى دەپ تاراتار بولساق قازىرگى ۇرپاقتان كەرەيگە دەيىن 21-22 اتا ارالايدى. ءبىر اتانى 30-35 جىل دەپ ەسەپتەگەندە كەرەيگە دەيىن 600-630 جىل وتكەن، ياعني كەرەي ءحىۇ-حۇ عاسىردا ءومىر سۇرگەن ادام بوپ ەسەپتەلەدى.
جەتى اتا ساناسۋ جانىبەك حاننىڭ تۇسىنان باستاۋ الادى دا، سول داۋىردە ءومىر سۇرگەن ادامدار جەتى اتاسىن تۇگەلدەۋ ءۇشىن كەرەيدەن باستاپ كەتكەن بولۋى مۇمكىن. وسى تۇرعىدان قاراساق كەرەي ادام اتى ەمەس، تايپانىڭ ورتاق اتاۋى بولماق.
اڭگىمەگە ارقاۋ بوپ وتىرعان سارىارقا تورىندەگى جەر، سۋ اتاۋلارى، ياعني بوتاقارا تاۋى، جانتەكەي اۋىلى، نۇرا وزەنى، تەڭىز، باراق كولدەرى.
شەجىرەگە جۇگىنسەك جانتەكەي - ون ەكى اباق كەرەيدىڭ ءىرى رۋى. جانتەكەيدى «كەڭ قولتىق كەرەي» دەپ تە اتايدى. «ون ەكى اباق كەرەي بۇلىنسە، جانتەكەيدىڭ قولتىعىنا ەنەدى، جانتەكەي بۇلىنسە، قايدا سيادى؟» دەگەن ءتامسىل ءسوز ءبىر جاعىنان تايپالىق بىرلىكتى ساقتاۋعا باعىتتالىپ ايتىلعان بولسا، ءبىر جاعى جانتەكەي ۇرپاعىنىڭ وسكەندىگىنەن ماعلۇمات بەرىپ وتىرعانداي.
جانتەكەيدە ءسۇيىنشالى، سۇيىندىك، ءسۇيىنباي اتتى ءۇش ۇل بولعان. سۇيىنشالىدەن قوجامجار، باراق، سەكەل، بۇلانباي تارايدى.
قوجامجاردان بوتاقارا، ايتىمبەت، بوتاقارادان تىنىبەك، جانۇزاق، دەربەسالى، بالقىبەك، اقشا، سولتان تارايدى.
ايتىمبەت ومىردەن وتكەن سوڭ ەكى ايەلىن بىردەي تىنىبەككە قاراتقان. سونىمەن تىنىبەكتىڭ ءۇش ايەلىنەن شوقان، قاراجانداردى قوسقاندا 8 ۇل تۋعان ەكەن. كىشى ايەلىنەن تۋعان تۇڭعىشى نۇرا، نۇرانىڭ تۇڭعىشى تەڭىزباي.
قازىرگى ۇرپاقتان بوتاقاراعا دەيىن 12 اتا، جانتەكەيگە دەيىن 14 اتا ارالايدى.
جانتەكەي اۋىلى اقمولا وبلىسى، قورعالجىڭ اۋدانى، قاراشالعىن اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ ورتالىعى. 1928 جىلى قۇرىلعان ەكەن.
تەڭىز كولى. اقمولا وبلىسى، قورعالجىڭ اۋدانى. كولەمى 1590 شارشى كم، جاعالاۋ سىزىعى 470 كم، تەرەڭدىگى 7،75م، ورتاشا تەرەڭدىگى 2،5 مەتر. مۇندا قورعالجىڭ مەمەلەكتتىك قورىعى ورنالاسقان. قۇياتىن وزەندەر: نۇرا، قۇلانوتپەس
"ءبىر اتانىڭ ۇرپاقتارى بۇل جەردە قايدان ءجۇر؟" دەگەن سۇراق تۋىنداۋى ورىندى.
جاۋاپ قايتارۋ ءۇشىن جازبا تاريحقا كوز جۇگىرتۋ كەرەك.
ءحۇى عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارى ويرادتاردىڭ باتىسقا دەگەن قۇلشىنىسى ارتا ءتۇستى. ونىڭ سەبەبى شىعىستان مونگولدار ويرادتى قىسپاققا الىپ، باتىس سىبىرگە ىعىستىرۋىنا بايلانىستى جەرى، جايىلىمى تارىلا باستاعاندىق ەدى. ولار باتىستا ەدىل بويىنا تۇراقتاپ، رەسەي قولداۋىمەن قالماق پاتشالىعىن قۇردى. ن. يا. بيچۋرين تورگاۋىت جانە دوربەتتىڭ ءبىر بولىگى جايىق، ەدىل بويىنا ىلگەرىلەۋى «استىرتىن جۇرگىزىلگەن زۇلىمدىق جوسپار»، ياعني «قىرعىز-قازاق ورداسىنىڭ تۋ سىرتىنان شابۋىلداۋ» ۇشىنگى ويراد فەودالدارىنىڭ ماقساتىنان تۋىنداعان دەگەن. (بيچۋرين. ن. يا. يستوريچەسكوە وبوزرەنيە ويراتوۆ يلي كالمىكوۆ س ءحۇ ستولەتيا دو ناستوياششەگو ۆرەمەني. سپب.، 1834. س. 62-63)
قازاق ويراد اراسىندا 1399 جىلدان باستاۋ العان تالاي رەتكى سوعىس بولعانى تاريحتان بەلگىلى. بىردە ويرادتار قازاققا، ەندى بىردە قازاقتار ويرادقا شابۋىلداپ، جەرىن ازات ەتۋمەن قاتار ويرادتىڭ كوپتەگەن جەرلەرىن باسىپ الىپ تا كەلدى.
1587 جىلدارى حوتگويدتاردان جەڭىلىسكە ۇشىراعان ويراد حاراحۋل التاي تاۋى، التاي ولكەسىن تۇگەلدەي باسىپ الدى.
1635 جىلى توبولسكگە كەلگەن تاتار نويانى اباك « قارا قالماقتار قازاق ورداسىن تالقانداپ، ەسىم حاننىڭ بالاسى جاڭگىردى قولعا ءتۇسىردى... وسى جەتىستىگىنە ارقالانعان دالاي ءتايجى قازاق ورداسىنا شابۋىلداۋعا اتتاندى» دەگەن. (رۋسسكو-مونگولسكيە وتنوشەنيا. 1607-1634. سب. دوكۋمنتوۆ. ۆ 2 ت. م.، 1974.ت.1. س278.)
«قازاق دالاسىنا ويرادتار جاساعان ەكىنشى ءىرى وسى سوعىسىنىڭ كەزدەيسوق كۋاگەرلەرى رەسەي ەلشىسى كازاك اتامانى گاۆريلا يلين جانە ونىڭ اتقوسشىلارى ەدى» دەيدى. /ۆ. ا. مويسەيەۆ /زۇۇنگارىن حاانت ۋلس با كازاحۋۋد. ۋلاانبااتار. 2015. ست.47/
ەردەنەبااتار حۋنتايج 1942-1943 جىلدارى قازاق دالاسىنا شابۋىل جاسايدى.
1643 جىلعى قىستا التان حاننىڭ ۇلى ومبو-ەردەنە ويراد نوياندارىمەن بىرلەسە قازاق دالاسىنا شابۋىلدايدى. گ. ءيليننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا جاڭگىر حاندا نەبارى 600 ادام عانا بولعان. بۇل سوعىستا ءحۋنتايجنىڭ ون مىڭ استام قولىن جاڭگىر حان تالقانداعان ەكەن. كەشىكپەي ءجالاڭتوس باھادۋر جيىرما مىڭ قولمەن كومەككە كەلەدى. /ۆ. ا. مويسەيەۆ، زۇۇنگارىن حاانت ۋلس با كازاحۋۋد. ۋلاانبااتار. 2015. ست.47/
1652 جىلى وچيرت سەسەن حان قىرعىز-قازاقتارعا شابۋىلدايدى. بۇل سوعىستا وچيرت سەسەن حاننىڭ 17 جاسار ۇلى گالدامبا جاڭگىر حاننىڭ باسىن الادى.
1658 جىلى بۇحار قولباسشىسى ابدۋ شۇكەر 38000 ساربازىمەن تالاس بويىنا كەلەدى. ولارعا حوشۋت نويانى گالدامبا قارسى تۇرعان.
ويرادتار قازاق دالاسىنا قايتا شابۋىلدايدى. «جاڭگىر جانە باتىر حۋنتايج اراسىنا جاسالعان بەيبىتشىلىك كەلىسىم ۇزاققا سوزىلمادى» دەيدى ۆ. ا. مويسەيەۆ. /ۆ. ا. مويسەيەۆ زۇۇنگارىن حاانت ۋلس با كازاحۋۋد. ۋلاانبااتار. 2015. ست.47/
مىنە شىعىستان كەلگەن شاپقىنشىلاردان ۇرىككەن ەل، ياعني كەرەيلەر ورتالىق قازاقستان وڭىرىنە وسىلاي تۇراقتاعان.
«بۇكىل قازاقتىڭ ىشىندە جالپى كەرەيلەر شامامەن 1،1 ميلليون، ونىڭ 700 مىڭدايى قىتايدا، 200 مىڭ قازاقستاندا، موڭعوليادا 120 مىڭداي، رەسەي جانە باسقا ەلدە بىرىگىپ 80 مىڭدايى تۇرادى دەگەن مالىمەتتەر بار. وسى كەزدە كەرەيلەر التايدان ارقاعا، ارقادان سىرعا، سىردان ورعا، وردان ىرعىز تورعايعا، ودان اياگوز، شىڭعىس، قالباتاۋ وڭىرىنە دەيىن تولاسسىز اعىلىپ بىرگە بوسىعان نايمان، ارعىن، ۋاقتاردىڭ ازداۋ بولىگىمەن بىرگە بارلىك جاعىنان جوڭعار سوققىسىنا ۇشىراپ السىرەي بەردى. ءبۇرىننان قالعان ءبىر سوزدە «الاتاۋدى اينالا كوشتىك، الەمدى ارالاپ كوشتىك» دەگەندەي كەرەي ەلى جوعارى اتالعان جەرلەردى شارلاپ جۇرگەنى، سەيىل قۇرىپ، ساياحاتتاپ ەمەس زوبالاڭ ءومىردىڭ تاقارشىلىعىن كورىپ تەنتىرەگەندىكتەن ەكەن. العاش اتامەكەنى التايدان سوناۋ ارقا، سىر، ور، تورعايعا دەيىن بوسىپ كوشكەندە ءبىر جاعى 2500-4000 شاقىرىم جەردى باسىپ وتكەن.» /حابساتار ومار ۇلى. جادىك. ۋلاانبااتار. 2018. 32.ب./
جالپى ءتورت ويراد وداقتاس ەل بولعان. سوڭعى وداقتىق قۇرىلىمدا حوشۋت، چوروس، تورعاۋىت، دوربەت تايپاسى بولدى. نەگىزگى بيلىكتى حوشۋت تايپاسى جۇرگىزەدى. چوروس ەردەنەبااتار ءحۋنتايجى وچيرت سەسەن حانمەن قابات بيلىك جۇرگىزىپ تۇردى. ءحۋنتايجى ولگەن سوڭ ۇلى گالدان تاققا وتىرىسىمەن قايىن اتاسى وچيرت سەسەن حانعا قارسى شابۋىلداپ جەڭەدى.
وسىلاي حوشۋت تايپاسىنىڭ ىقپالى جويىلىپ، نەگىزگى بيلىك چوروسقا ءوتتى.
رەسەي زەرتتەۋشىلەرى 1678 جىلعى شابۋىلدا گالدان حان قايىن اتاسى وچيرت سەسەن حاننىڭ باسىن العان دەسە مونگول تاريحشىلارى وچيرت سەسەن 1980 جىلى ولگەن دەيدى.
جالپى ويرادتار قاي داۋىردە بولسىن ەۋروپانى ازيامەن بايلانىستىرۋشى-جىبەك جولىن ىقپالىندا ۇستاۋمەن قاتار جەرىن كەڭەيتۋدى كوزدەپ كەلدى.
گالدان حان تيبەتتە ون جىلداي وقىعان ءدىندار. ول ورتا ازيا، قازاق دالاسىن بۋرحانيزمگە ەڭگىزۋدى ماقسات تۇتقان ەكەن.
وچيرت سەسەن 1610-1615 جىلدار شاماسىندا ومىرگە كەلگەن. 1635-1636 جىلدارى حان تاعىنا وتىرعان.
جوعارىداعى اتالعان جەر، سۋ اتاۋلارىنا قايتا ورالايىق. بوتاقارا شوقىسىمەن ىرگەلەس شەشەنقارا شوقىسى بار.
قازاق باتىرى بوتاقارا، قالماق باتىرى شەشەنقارامەن جەكپە جەككە شىعادى. جەكپە جەك بارىسىندا قالماق باتىرى قىز ەكەندىگىن اڭعارعان سوڭ جەكپە جەك توقتاتىلادى. ال سول كەزدەگى قالىپتاسقان قاعيدا بويىنشا جەكپە جەك بارىسىندا سايىستان باس تارتقانداردى ساتقىندىق جاساعانعا ەسەپتەپ قاتاڭ جازا جۇكتەپ كەلگەن. بۇل سايىستا قارسىلاسى قىز ەكەنىن بىلگەن بوتاقارا ءبىرىنشى قارۋىن تاستاسا ايەلگە الىمجەتتىلىك كورسەتىپ، قارۋ سىلتەمەگەن، ايەلدى قۇرمەت تۇتقان نيەتىمەن كەلىسكەن شەشەنقارادا سايىستان باس تارتادى. وسىلاي ەكى باتىردى بىردەي ءولتىرىپ ەكى شوقىعا جەرلەگەن، سول سەبەپتى ەكى شوقى ەكى باتىردىڭ اتىمەن اتالعانى تۋرالى اڭىز بار.
«تاسپەن اتقاندى اسپەن ات» كونەدەن جالعاسقان قاعيدا وسى سايىستا جۇزەگە اسىپ تۇرعانداي.
دوكتور پروفەسسور جامبىل ارتىقبايەۆ شەشەنقارا وچيرت سەسەن حاننىڭ قىزى ەكەندىگىن دالەلدەگەن. ءبىراق وچيرت سەسەندە ەكى ۇل بولعان، قىز بولعاندىعى تۋرالى اقپارات تابىلمادى. ونىڭ ۇلى گالدامبادا ەكى قىز بولعان. گالدامبا 31 جاسىندا ومىردەن وتكەن سوڭ قىزدارى اتاسىنىڭ قامقورلىعىنا ەڭگەن.
ۇلكەن قىزى ءانۋداردى بااتار ءحۋنتايجنىڭ ۇلى سەنگە الادى. سەنگە ولگەن سوڭ ءىنىسى گالدانعا قاراتقان. انۋدار مونگول جوڭعار سوعىسىندا ۋلاانبااتار ماڭىندا ەرلىكپەن قازا تابادى.
گالدان حان وچيرت سەسەن حانعا شابۋىلداعاندا دورجراۆدان حانىم 1000 وتباسىمەن توركىنىنە قاشادى. دورجراۆدان حانىم قالماقتىڭ پۋنساگ حانىنىڭ قىزى، ايۋك حاننىڭ بىرگە تۋعان اپەكەسى.
كىشى قىزى احايدار سەنگەنىڭ ۇلى «اقتابان شۇبىرىندى»-نىڭ اۆتورى سيەۆەەنراۆدانمەن ءسوز بايلاسىپ جۇرگەندە گالدان حان توقالدىققا العانى تۋرالى ايتىلادى. ءبىراق ول گالدان توڭىرەگىندە بولعاندىعى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق. سيەۆەەنراۆدانمەن گالدان حاننىن اراكيكىلجىڭىن احايدارعا بايلانىستىراتىندار دا بار.
سيەۆەەنراۆدان گالدان حان مونگول، مانج چين بىرىككەن اسكەرىنەن ويسىراي جەڭىلىپ باتىسقا قاشىپ بارا جاتقان شاقتا سيەۆەەنراۆدان كوتەرىلىس جاساپ، گالدان حاننىڭ باسىن الادى دا ءوزى حان تاعىنا وتىرادى.
چين پاتشالىعى قالماقپەن جونگار اراقاتىناسىنىڭ شينەلىسكەن تۇسىن پايدالانىپ، جونگاردى قالماق ارقىلى بۇعاتتاۋدى كوزدەگەن ساياسات ۇستاندى. ءبىراق رەسەي تاراپىنان جونگاردى قولداپ، قالماققا توسقاۋىل قويىپ وتىرعان. ونىڭ ءتۇپ ماقساتى قازاقتى جونگار ارقىلى تيتىقتاتىپ ءبىتىرىپ، رەسەيگە ءوز ەركىمەن بودان بولۋىنا ماجبۇرلەۋ ەدى.
ال احايدار حانىشايىم وچيرت سەسەن، گالدان حان سوعىسىنان سوڭ ءىزىم-عايىم جوعالۋى اناسى /اجەسى/ دورجراۆدان حانىممەن بىرگە ەدىلگە قاشقاندىعى بولار.
بۇعان دەيىن دە، بۇدان كەيىن دە جوڭعاريادان ەدىلگە، ەدىلدەن جوڭعارياعا تالاي رەت كوش ءجۇرىلدى. ورتالىق قازاقستان ارقىلى ءوتىپ تۇرعان كوشتەرمەن جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا تالاي قاقتىعىس وربىگەنى انىق. ۇركىپ، بوسقان ەل ات كولىك، ازىق تۇلىك تاپشىلىعىنا ۇشىرايدى، قونىس، قورا قوپسى، جايىلىمعا تالاسۋشىلىق، ۇرلىق، بارىمتاشىلىق، توناۋشىلىق ەتەك الادى.
اڭىزداعى جەكپە جەك وسىنداي قاقتىعىستاردىڭ بىرىندە بولعان. شەشەنقارا ءاحايداردىڭ لاقاپ اتى بولۋى مۇمكىن.
اكەسى گالدامبا ون جەتى جاسىندا جاڭگىر حاننىڭ باسىن العان، اپكەسى سوعىستا ەرلىكپەن قازا تاپقانىنا قاراعاندا احايدار سايىس ونەرىن مەڭگەرگەن، قانداي دا جەكپە جەككە دايىن تۇرا الاتىنى بەلگىلى.
ال بوتاقارا كىم؟
جوعارىدا اتالعان جەر، سۋ اتاۋلارى بۇل وڭىردە ءبىر اتانىڭ ۇرپاعى مەكەن ەتكەننىڭ ايقىن دالەلى.
جانتەكەي اۋىلى- جانتەكەي رۋى اۋىلدارى شوعىرلانعان ءوڭىر، نۇرا وزەنى تىنىبەك ۇلى نۇرانىڭ تۋعان، نەمەسە ومىردەن وتكەن جەرى، تەڭىز كولى نۇرا ۇلى تەڭىزبايدىڭ اتىمەن بايلانىستى بولار. باراق كولى-باراق جانتەكەيدىڭ نەمەرەسى.
سوندا بوتاقارا جانتەكەيدىڭ شوبەرەسى، نۇرانىڭ اتاسى، تەڭىزبايدىڭ ءازاتاسى قوجامجار ۇلى بوتاقارا ەكەنى انىق.
1723-1725 جىلدارى بولعان «اقتابان شۇبىرىندى» قارساڭىندا نۇرا ءوڭىرىن امارساناا باستاعان قول باسىپ الادى. وسى تۇستا كەرەيدىڭ ءبىر بولىگى سىرعا اۋعان بولار. سىردان ورعا كەتتى مە؟، جوق ارقادا قالعان بولىگى تۋرا ورعا كوشىپ، جاۋ جار باسىلعان سوڭ ارقاعا قايتا ورالدىما؟ دەگەن كوپتەگەن سۇراقتار جاۋاپسىز قالىپ جاتىر.
بالا كەزىمىزدە ۇلكەندەر ايتاتىن قاسقىر تۋرالى اڭگىمەدە قاسقىر «ۇلدى كورسەم ۇلىتاۋدى اينالا قاشامىن، قىزدى كورسەم قىزىل وڭەشىمە سالىپ الامىن» دەيتىن.
ارقادان سىرعا جەتۋ ءۇشىن ارادا ۇلىتاۋدى باسىپ وتەدى. «اقتابان شۇبىرىندى» زامانىندا كەرەيلەر بالقاشتىڭ تەرىسكەيى، شۇبارتاۋ، ارقادان سىردى بەتكە الىپ شۇبىرعان.
وردا كوپ تۇراقتامادى، قايتا ارقاعا ورالادى. ارقادان التايعا 1760-1770 جىلدارى شاماسىندا كوشەدى.
كەرەيلەر 1587 جىلعى حاراحۋل، 1635، 1642،1643، 1646 جىلدارعى ەردەنەبااتار حۋنتايج، 1652، 1653، 1658 جىلدارعى وچيرت سەسەن، گالدامبالار شابۋىلىندا ارقاعا تۇراقتاعانى انىق.
جانتەكەي، باراق، بوتاقارا، نۇرا اتاۋلار وسى تۇسقا بايلانىستى بولسا تەڭىزباي اتاۋى «اقتابان شۇبىرىندى»-دان كەيىن، وردان ارقاعا قايتا ورالعان تۇسپەن ءدوپ كەلەدى.
پايدالانىلعان ماتەريالدار:
1.حوجانياز قاپاس ۇلى. مونگولياداعى اباق كەرەيدىڭ جانتەكەي رۋىنىڭ اتا-تەك شەجىرەسى، ولگيي، 2006 جىل؛
2.ۆ. ا. مويسەيەۆ، زۇۇنگارىن حاانت ۋلس با كازاحۋۋد، ۋلاانبااتار، 2015 جىل؛
3.چ. دالاي، ويراد مونگولىن ءتۇۇح1-ر بوت، ۋلاانبااتار، 2002 جىل؛
4.حابساتار ومار ۇلى، جادىك، ۋلاانبااتار، 2018 جىل؛
5.رادنابادراا، سارنى گەرەل، ۋلاانبااتار، 1967 جىل.
كۇلمەسحان ءزاۋپىل ۇلى،
دۇنيەجۇزى قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى، اۋدارماشى
پىكىر قالدىرۋ