بۇگىن استاناداعى «قازمەديا ورتالىعىنىڭ» كونسەرت زالىندا ىشكى ىستەر ءمينيسترى، پوليسيا گەنەرال-پولكوۆنيگى قالمۇحانبەت قاسىموۆتىڭ حالىققا جىل سايىنعى ءداستۇرلى ەسەپ بەرۋ كەزدەسۋى ءوتتى.

مينيسترلەردىڭ حالىق الدىنداعى ەسەبى ءداستۇرلى بولعاندىقتان، ولاردىڭ بايانداماسى مەن سۇراق-جاۋاپتىڭ دا ادەتتەن تىس ەرەكشەلەنەتىنى شامالى. وزگەرەتىنى – ستاتيستيكالىق ساندار عانا. سوندىقتان ءبىز باس پوليسەيدىڭ ءبىر جارىم ساعات ىشىندە كەلتىرگەن ماعلۇماتتارىنىڭ نەگىزگىلەرىنە جانە تۇرعىندار سۇراعىنا بەرگەن جاۋابىنا قىسقاشا توقتالماقپىز.

ۇرلىق پەن توناۋ فاكتىسى

بۇگىندە قازاقستاننىڭ قالالارىندا ۇيالى تەلەفون، اۋىلدارىندا مال ۇرلاۋ ارەكەتى ءورشىپ تۇرعانى بەلگىلى. سونداي-اق، ءۇي توناۋ جاعىنان دا تىم بەلسەندىمىز. ءبىراق، ىشكى ىستەر ءمينيسترى ونداي جاعدايلاردىڭ ەپتەپ سيرەگەنىن العا تارتتى.

– بيىلعى جىلى قازاقستاندا قىلمىس دەڭگەيi 12 پايىزعا ازايعان. ونىڭ iشiندە توناۋ – 15 پايىزعا، ادام زورلاۋ – 14 پايىزعا، ۇرلىق – 12،2 پايىزعا، بۇزاقىلىق 19 پايىزعا تومەندەپ وتىر، – دەدi قالمۇحانبەت قاسىموۆ. ايتۋىنشا، ءقازىر ەلىمىزدە ەڭ كوپ تاراعان قىلمىس ءتۇرi – بوتەن ادامنىڭ مۇلكiن توناۋ ەكەن. ونىڭ كورسەتكiشi الماتى قالاسىندا – 73 پايىز، الماتى مەن اقتوبە وبلىستارىندا – 71 پايىز، سونداي-اق، اقمولا جانە بقو-دا 70 پايىزدى قۇرايدى.

ەسىرتكى بيزنەسىنىڭ ەسەبى

مينيستر بايانداماسىن وقىپ بولعاننان كەيىن وعان زالداعى ەكران ارقىلى ونلاين-بايلانىسقا شىعىپ وتىرعان ءار ءوڭىردىڭ ازاماتتارى سۇراق قويا باستادى. ماسەلەن، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ءبىر تۇرعىنى وتاندىق باق-تا «مەكتەپ وقۋشىلارىن الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ەسىرتكى ساتۋعا شاقىرۋ كوبەيىپ بارادى» دەگەن اقپارات تاراپ جاتقانىن ايتتى. وسىعان وراي، ول مينيسترلىك تاراپىنان قانداي ءىس-شارالاردىڭ قولعا الىنىپ جاتقانىن سۇرادى.

– بۇل ماسەلە سينتەتيكالىق ەسىرتكى زاتتارىنىڭ تارالۋىمەن بايلانىستى. ولاردى جەتكىزۋ ءتاسىلى بۇگىندە ءارتۇرلى. كوبىندە ينتەرنەت رەسۋرستار قولدانىلادى. ءبىز بۇل ماسەلەلەردى باقىلاپ وتىرمىز. ەسىرتكى بيزنەسىمەن كۇرەس دەپارتامەنتىنەن بولەك، بىزدە ەلەكتروندى قىلمىستارمەن اينالىساتىن دەپارتامەنت تە بار. وتكەن جىلى وسىنداي 198 سايتتى انىقتاپ، بۇگىندە سولار بويىنشا ءتيىستى شارالار قابىلداپ جاتىرمىز، – دەدى قالمۇحانبەت قاسىموۆ.

الايدا، مينيستر سينتەتيكالىق ەسىرتكىمەن كۇرەسۋدىڭ وڭاي بولماي وتىرعانىن دا جاسىرمادى.

– ءبىز تەك زاڭدا كورسەتىلگەن زاتتى عانا ەسىرتكى دەپ تانيمىز. ماسەلەن، زاڭنامامەن گەروين مەن اپيىندى ەسىرتكى دەپ بەكىتەمىز. ال سوڭعى ۋاقىتتا الگى سينتەتيكالىق ەسىرتكىنىڭ فورمۋلاسى ۇنەمى وزگەرىپ وتىراتىن بولدى. ونى تاراتقانداردى ۇستاعانمەن، كەيىن تەكسەرە كەلە، مۇنداي ەسىرتكى ءبىزدىڭ تىزىمدە جوق بولىپ شىعادى. سول سەبەپتى، ۇستالعان ادامدى جاۋاپقا تارتا المايمىز. ارينە، ەسىرتكىنىڭ قانداي دا ءبىر ءتۇرىن زاڭناماداعى تىزىمگە ەنگىزۋ تۋرالى شەشىم دە قابىلدايمىز. ءبىراق، ول – وتە ۇزاق ۇدەرىس. ويتكەنى، كەز كەلگەن زاڭ مەملەكەتتiك ورگانداردا، پارلامەنتتە قارالادى عوي. سوندا، وعان 5-7 اي ۋاقىت كەتەدi، كەيدە ءبىر جىلعا دەيىن بارادى. وسىلايشا، شەشىم قابىلداعان ساتتە ەسىرتكىنىڭ جاڭا ءتۇرىن تىزىمگە قوسقانىمىزبەن، وندىرۋشىلەر دەرەۋ ونىڭ فورمۋلاسىن وزگەرتىپ، قايتادان ءبىزدىڭ ەلگە تاسىمالدايدى. وندايدا ءبىز تاعى دا دارمەنسىز بوپ قالامىز، – دەدى پوليسيا گەنەرال-پولكوۆنيگى.

ارينە، بۇنداي ماسەلەگە بىرنەشە الەم ەلدەرى تاپ بولىپ وتىرعانى ءمالىم. ءقازىر ولار ەسىرتكىنى تىزىمگە ەنگىزۋدى زاڭمەن ەمەس، زاڭعا قوسىمشا اكتىلەرمەن شەشۋدە. قالمۇحانبەت قاسىموۆتىڭ سوزىنشە، رەسەي مەن وزبەكستان سينتەتيكالىق ەسىرتكى ماسەلەسىن ۇكىمەت دەڭگەيىندە شەشسە، بەلارۋس ەلىندە ارنايى ءتىزىمدى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى جاسايدى. سونداي الەمدىك تاجىريبەنى ۇزاق ۋاقىت تالقىلاعان ەلىمىزدىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگى بيىل ەسىرتكىنى تىزىمگە ۇكىمەت قاۋلىسىمەن ەنگىزۋگە كەلىسىم جاساعان كورىنەدى. ءقازىر ول زاڭ پارلامەنتتە جاتىر. ءمينيستردىڭ پىكىرىنشە، بۇل ماسەلە شەشىمىن تاپسا، پوليسەيلەردىڭ جۇمىسى ءبىراز جەڭىلدەمەك. بۇدان بولەك، ىشكى ىستەر ءمينيسترى قازاقستان ارقىلى وتەتىن اۋعان گەروينىنىڭ 10 پايىزى ەل اۋماعىندا قالاتىنىن مالىمدەدى.

– وتكەن جىلى جانە بيىلعى جىلدىڭ باسىنان بەرى ەلىمىزدە 4 مىڭنان استام ەسىرتكى قىلمىسى تىركەلدى. كورشى ەلدەرى ارقىلى بىزگە جەتىپ، ودان كەيىن رەسەي مەن ەۋروپاعا جونەلتىلەتىن اۋعان گەروينى بارىنشا ءقاۋىپتى بولىپ وتىر. ساراپشىلىق باعالاۋعا سايكەس، ەسىرتكىنىڭ 10 پايىزى ترانزيت ەلدە قالادى. دەمەك، ءبىز دە ودان تىسقارى ەمەسپىز، – دەدى قالمۇحانبەت قاسىموۆ. وعان قوسا، ءوزىمىزدىڭ دە شۋ القابى قاراسوراسىنىڭ شيكىزاتتىق بازاسى احۋالدى قيىنداتا تۇسۋدە. سونداي-اق، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ كەيبىر تۇرعىنى ءۇندى قاراسوراسىن وسىرۋگە اۋەس. سونىڭ سالدارىنان، ەلىمىزدە سوڭعى 3 جىلدىڭ ىشىندە 154 پلانتاسيا انىقتالىپ، قاراسورانىڭ 215 توننادان استامى تاركىلەنگەن. «بۇل ماسەلەگە تاياۋدا عانا ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ نازار اۋدارۋى تەگىن ەمەس، – دەدى قالمۇحانبەت قاسىموۆ.

سىرتقى ميگراسيا ماسەلەسى

مينيستر مالىمەتىنشە، وتكەن جىلى ەلىمىزدە 2،5 ميلليوننان استام شەتەلدىك ازامات بولىپ قايتسا، بيىل 20 ەلدىڭ ازاماتتارى ءۇشىن ۆيزاسىز كەلۋ ءتارتىبى ەنگىزىلگەن. سونىمەن قاتار، 45 ەلدىڭ ازاماتى قازاقستاندا 30 تاۋلىككە دەيىن ۆيزالىق راسىمدەرسىز جانە تىركەۋسىز جۇرە الادى.

– وسىنداي جاعدايلار پوليسيادان كوشى-قون رەجيمىنىڭ سەنىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋدى جانە زاڭسىز كوشى-قونعا قارسى ءىس-قيمىلدى كۇشەيتۋدى تالاپ ەتەدى. ماسەلەن، وتكەن جىلدان باستاپ كوشi-قون زاڭناماسىن بۇزعان 141 مىڭ شەتەل ازاماتى اكiمشiلiك جاۋاپقا تارتىلىپ، ولاردىڭ 17 مىڭنان استامى ەل اۋماعىنان شىعارىلدى. ءقازىر بۇل ازاماتتارعا 5 جىل بويى قازاقستانعا قايتا كiرۋگە تىيىم سالىنىپ وتىر، – دەدi قالمۇحانبەت قاسىموۆ.

ىشىمدىكتىڭ سالدارى

بۇگىندە ەلiمiزدەگi بارلىق قىلمىستىڭ 14 پايىزى الكوگولدى ءونىم ءتۇتىنۋدىڭ سالدارىنان ورىن العان. Iشكi iستەر مينيسترi قالمۇحانبەت قاسىموۆ بۇل ماسەلەگە دە ايىرىقشا توقتالىپ ءوتتى.

– ەلiمiزدە iشiمدiككە سالىنۋ، وتباسىلىق-تۇرمىستىق سالادا قىلمىس جاساۋ ازايماي تۇر. قازiر ۇچاسكەلiك پوليسيا ينسپەكتورلارىنىڭ پروفيلاكتيكالىق باقىلاۋىندا 67 مىڭ iشiمدiككە سالىنعان ازامات پەن 10 مىڭنان استام ناشار وتباسى بار. سونداي وتباسىلارىندا 15 مىڭ بالا تاربيەلەنiپ جاتىر. ادەتتە، ناشار وتباسىلارداعى جانجالدار ادام ءولiمi مەن باسقا دا تۇرمىستىق قىلمىستارعا اكەلەدi. ەلiمiزدە 2-3 اسا اۋىر قىلمىس تiركەلمەگەن بiر كۇن بولمايدى. ال ولار وتباسىلىق-تۇرمىستىق سالادا iشiمدiككە سالىنعان ادامدار اراسىندا ورىن الادى، – دەدi پوليسيا گەنەرال-پولكوۆنيگى. ونىڭ ايتۋىنشا، ماس كۇيiندە جاسالعان قىلمىس دەڭگەيi ەڭ جوعارى ءوڭiرلەر – اقتوبە (28 پايىز)، قوستاناي (25،5 پايىز)، پاۆلودار (22 پايىز)، ماڭعىستاۋ (20 پايىز) جانە اقمولا (19،5 پايىز) وبلىستارى ەكەن. وسىعان وراي، مينيسترلىك باقىلاۋدى كۇشەيتiپ، جەرگىلىكتى اكىمدىكتەرمەن بىرلەسكەن تۇردە ۋچاسكەلiك ينسپەكتورلاردىڭ جۇمىسىن جەتiلدiرۋدە.

تاعى ءبىر ماسەلە، ەلىمىزدەگى 22 ناركولوگيالىق ۇيىمدا 2 مىڭ 470 ماسكۇنەمدى ەمدەيتىن عانا ورىن بار. ال بىلتىر ولارعا ماجبۇرلەپ ەمدەۋ ءۇشىن 5 مىڭ 200 ماسكۇنەم جىبەرىلگەن. ورىننىڭ جەتىسپەۋشىلىگى سالدارىنان، سولاردىڭ 700-دەن استامى ەمدەۋدەن وتپەگەن.

جول-كولىك وقيعاسى

بيىلعى جىلدىڭ باسىنان بەرى قازاقستان جولدارىندا 614 ادام قازا تاۋىپ، 7 مىڭنان استامى جاراقات العان. سوندىقتان دا مينيستر بۇگىن جولدا ءتارتىپ ورناتۋ جەرگىلىكتى پوليسيا جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن باسا ايتتى.

– جول-كولىك وقيعالارىنىڭ نەگىزگى سەبەبى – جۇرگىزۋشىلەردىڭ جول ەرەجەلەرىن ساقتاماۋى. بۇگىندە 10 مىڭنان استام ماس جۇرگىزۋشى ۇستالدى، سوت تارتىبىمەن 14 مىڭ ادام كولىك باسقارۋ قۇقىعىنان ايىرىلدى جانە 1 مىڭنان استامى اكىمشىلىك قاماۋعا الىندى. تەك بيىلدىڭ وزىندە 1 ميلليوننان استام جول ەرەجەسىن بۇزۋشىلىقتىڭ جولى كەسىلدى. ولاردىڭ 3/1ء-ى جولداردا ورناتىلعان بەينەباقىلاۋ كامەرالارىنىڭ ارقاسىندا انىقتالىپ وتىر، – دەدى قالمۇحانبەت قاسىموۆ. ونىڭ ايتۋىنشا، تاياۋدا استانا قالاسىنىڭ اكىمدىگى 400 قيىلىس پەن جولداردىڭ 300 جەلىلىك ۋچاسكەسىنە «سەرگەك» بەينە-باقىلاۋ كامەرالارىن ورناتقان. سونىمەن قاتار، بىرنەشە وبلىس ورتالىعىندا جولدى باقىلاۋدىڭ ستاسيونارلىق جۇيەسى ورناتىلعان جانە اۆتوماتتاندىرىلعان رادارلار قولدانىلادى.

قارۋ تاپسىرۋ تالابى

قازاقستان ازاماتتارىنىڭ قولىنا قارۋ-جاراق ءارتۇرلى جولدارمەن تۇسكەن. ماسەلەن، بىرەۋلەرىندە رۇقسات بولماعان كەزدەردەن بەرى باياعىدان بار، ەندى بىرىندە تۋعان-تۋىستارىنان قالعان. تۋىس، تانىستارىنا ءوزى شەتەلگە كەتىپ بارا جاتىپ تاستاپ كەتكەندەر دە كەزدەسەدى. ال ۇيدە قارۋ تۇرعاننان كەيىن ول وتباسىلىق-تۇرمىستىق قارىم-قاتىناستا دا قولدانىلادى، كەيدە بالالار وينايدى. سونىڭ سالدارىنان قايعىلى جايتتار ورىن الىپ جاتادى. سوندىقتان 2012 جىلى ەل ازاماتتارىنان زاڭسىز قارۋدى الۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. وسىنىڭ ءبارىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تۇسىندىرگەن ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ايتۋىنشا، زاڭسىز قارۋدى اكسيا اياسىندا تاپسىرعاندار جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمايدى.

– قارۋ-جاراق قابىلداۋ جۇمىستارى قولعا الىنعان كەزدە ەل تۇرعىندارىنان ولاردى ساتىپ الۋ ءۇشىن ۇكىمەت شامامەن 240 ميلليون تەڭگە ءبولدى. ءبىرىنشى جىلى ازاماتتار شامامەن 8 مىڭ قارۋ-جاراق تاپسىردى. وقدارىلەر مەن جارىلعىشتاردى تاپسىرعاندار بولدى. ءتىپتى، ءبىر جەردەن تاۋىپ العان گراناتانى وتكىزگەندەر دە كەزدەستى. مۇنىڭ بارلىعىنا ءبىز وتەماقى بەردىك. بەس جىلدىڭ ىشىندە وتە كوپ قارۋ-جاراق قايتارىپ الدىق. ولاردىڭ اراسىندا تۋعان-تۋىستارىنان قالعان تاريحي قارۋلار دا كەزدەسىپ، مۋزەيگە تاپسىردىق. ناتيجەسىندە، ءقازىر ەلىمىزدە قارۋلى قىلمىستار ەكى ەسەگە قىسقاردى، – دەدى قالمۇحانبەت قاسىموۆ.

ناقتى ايتقاندا، قارۋ قولدانۋ ارقىلى 2013 جىلى شامامەن 650 قىلمىس تىركەلسە، بىلتىر ول 300-گە دەيىن ازايعان. دەگەنمەن، ادامداردا ءالى دە قارۋ بار. سوندىقتان ىشكى ىستەر مينيسترلىگى بيىل دا ولاردى جيناپ الۋ ماقساتىنا ۇكىمەتتەن اقشا سۇراپ وتىر.

– ازاماتتارعا قارۋلارىڭىز بولسا، تاپسىرۋعا تاعى دا ءوتىنىش جاساعىم كەلەدى. ەگەر ءوزىمىز تاباتىن بولساق، وندا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتامىز. اكسيا بار كەزدە قايتارۋلارىڭىزدى سۇرايمىن، – دەگەندى ەسكەرتتى مينيستر.

الاڭداتقان اۋلالار

ىشكى ىستەر مينيسترىنە سوڭعى سۇراقتى قويعان ۆالەنتينا ۆولوشينا وزدەرىنىڭ ءۇيى اۋلاسىندا ىشىمدىك ءىشىپ، جىنىستىق قاتىناسقا تۇسەتىندەردىڭ ۇستىنەن شاعىمداندى.

– مەن شاكەن ايمانوۆ كوشەسىندەگى ەسكى، ەڭ ىڭعايسىز اۋلادا تۇرامىن. ينتەرنەتتەن ءبىزدىڭ اۋلادا ءبىر جىل ىشىندە ءتورت مارتە زورلاۋ وقيعاسى بولعانىن جانە ءبىر رەت كىسى ءولتىرۋ دەرەگى تىركەلگەنىن وقىدىم. ءبىز سول كوشەمىزدەگى جاتاقحانالار ورنالاسقان اۋلاعا بەينەباقىلاۋ كامەراسىن ورناتۋدى كوپ جىل بويى سۇراپ كەلدىك. ايتەۋىر، بيىلعى ساۋىردە ورناتتى. الايدا، ولارى ىسكە قوسىلمادى. ال تاياۋدا بالالار الاڭى جاسالدى. ەندى ول جاقتا تۇندە سىرا ىشەتىندەر كوبەيگەن. تۇرعىندار شاعىمى بويىنشا پاترۋلدىك پوليسيا كەلىپ، ولاردى قۋىپ جۇرگەنمەن، وڭ ناتيجە جوق. بالاسى بار ايەلدەر دە اراق ىشەدى. تەك الكوگول ءىشىپ قانا قويماي، جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسىپ، مۇشەقاپ تاستاپ كەتەتىندەر دە كوپ. تاڭەرتەڭ شىقساڭ، اۋلاعا قاراي المايسىڭ. قۇددى، الاڭدى بالالار الاڭى ەمەس، قوقىس توگەتىن جەر دەرسىڭ. ۋچاسكەلىك پوليسەيلەر بۇعان ءمان بەرمەيتىن سياقتى، – دەدى زەينەتكەر. ال مينيستر وكىنىشكە قاراي قالادا ونداي اۋلالار بار ەكەنىن قوستاپ، ءبىراق، بارلىعىنا پاترۋلدىك پوليسيا قويا المايتىندىقتارىن جەتكىزدى. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى تۇرعىن ءۇي كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى مەن جەرگىلىكتى اتقارۋ بيلىگىنىڭ باقىلاۋعا الۋىن سۇرادى.

ەركەعالي بولات ۇلى