ناداندىقتىڭ بەلگىسى - ءوزىن-وزى ماقتايدى

كوكىرەگى سوقىرعا - ومىردە تاڭ اتپايدى

حالىق دانالاعى

«اتىمدى ادام قويعان سوڭ،

قايتىپ نادان بولايىن.

حالقىم نادان بولعان سوڭ،

قايدا بارىپ وڭايىن...»، - دەيدى حاكىم اباي. دانىشپاننىڭ بۇل تولعاۋىن بۇرىندا سان ايتىپ، جازىپ ءجۇرمىز-اۋ، ال بۇگىنگى كۇنى قايتا ءبىر اينالىپ سوعۋىما مىنا كورگەن جاعداي سەبەپ بولدى.

وتە سىيلى ءبىر قاريا ومىردەن ءوتتى. قالا سىرتىنداعى قورىمعا جەرلەپ قايتقان اعايىن مەن دوس-جارانعا ادەمى رەستوراندا تۇسكى اس مەزگىلىندە، مول داستارحان جايىلدى. ءبارى دە ءوزىمىز كورىپ جۇرگەن تانىس جاعداي. ون كىسىلىك دوڭگەلەك ۇستەلدى اينالا، سەگىز ادام وتىرمىز. ءبىر-بىرىمىزدى جىعا تانىمايتىندىقتان، ءۇنسىز اسىمىزدى ءىشىپ، مارقۇم تۋرالى دوستارى مەن ارىپتەستەرىنىڭ سوزدەرىن تىڭداپ وتىرمىز. تەك ءبىر وتباسىنىڭ ادامى سەكىلدى ءبىر جۇپ جاس- جۇبايلار عانا الدە نەنى ايتىپ، كۇلىسىپ وتىر.

مۇمكىن ەشتەڭە دە جازبايتىن ەدىم... كەنەت، ىستىق اس اكەلىندى. ەتتىڭ قويىلعانى سول ەدى، توردە وتىرعان جاسى جەتپىستەن اسقان، ساقىل-شاشى اعارعان، الايدا، تويعا كەلگەندەي شىتتاي كيىنىپ، شەدىرەيگەن كەبەجە قارىن كىسى ورنىنىن تۇردى دا،  تاباق ۇستىندەگى سۇيەكتى ەتكە پىشاقتى شانشي باستادى. ەڭكەيىپ الۋىنا قارىنى كەدىرگى بولعان ول، قىرىنان تۇرىپ پىشاعىن ارلى-بەرلى سۇققىلاپ ءجۇرىپ، ءوز تالەركەسىنە سالدى-اۋ ايتەۋ. تاباقتا بىرەر جاپىراق ەت پەن قامىردان وزگە ەشتەڭە قالمادى. مەن، ۇلكەن كىسى ەتتى تۋراپ بولعان سوڭ ورتاداعى ىدىسقا سالار-اۋ دەپ ويلادىم. جوق ولاي بولمادى، شەتىنەن كەرتىپ جەپ وتىرا بەردى

 ەكىنشى تاباقتا تۋرالعان ەتپەن پالاۋ كەلدى. باسقامىز سودان تاماقتاندىق.

ءبىر دە قاسىمداعى بوس ورىنعا مارقۇمنىڭ كۇيەۋ بالاسى، مەنىڭ دوسىم كەلىپ جايعاستى. مەن ودان، انەۋ كىسى كىم-دەپ الگى ادامدى سۇرادىم. ول، بۇل لاۋازىمدى قىزمەتتە بولعان، وبلىستىڭ، قالانىڭ دەپۋتاتى دا بولعان كىسى، ءاتى-جونىن جاقسى بىلمەيمىن،-دەدى. مىنە جەتىسكەن جەرىمىز-دەدىم ىشىمنەن. ابدەن جىلىكتىڭ مايلى باسىن جالعىز جەپ ۇيرەنگەن جاندار. “اقسۇڭقار جان-جاعىنا شاشىپ جەيدى، جاپالاق جامباسىنا باسىپ جەيدى”-دەگەن ءسىرا وسىدا. ءبىر داستارحان باسىندا، ءبىر تاباقتىڭ بەتىندەگى جالعىز عانا كەسەك ەتتى ءبىر ءوزى، بىردەن يەلەپ، جۇرتقا جالعىز ءتۇيىرىن تاتقىزباي جاركەمدەۋى، ەل بايلىعىن، مەملەكەت مۇلكىن توناعان شەندىلەردىڭ تويىمسىز پيعىلدارىنىڭ شاعىن عانا كورىنىسىندەي كوز الدىمنان سىرعىپ ءوتتى.

كوزىم ەرىكسىز ەكى جاس جۇبايعا ءتۇستى، ءتۇستى دە اڭتارىلىپ قالدى. ولار باعانا قولتەلەفوندارىن كورىپ، الدە نەگە ءماز بولىپ وتىرىپ ەدى، ەندى ءبىرىن-بىرى جاڭا كورگەندەي قۇشاقتاسىپ وتىر. جىگىت ءتىپتى، ەركىن، ايەلىن ءقۇشىپ-سۇيىپ قويادى. مارقۇم تۋرالى ايتىلىپ جاتقان سوزدەر مەن تىلەكتەرگە “تۇكىرگەنى” بار سەكىلدى. “قۇلاقتارى كەرەك، كوزدەرى سوقىر” ىسپەتتى، ماڭايىندا ەشكىم جوقتاي جايبىراحات وتىر. مۇندا نە ءۇشىن، كىمگە بولا كەلگەنى بەلگىسىز. مۇمكىن، مارقۇمعا تۇك قاتىسى جوق بىرەۋ مە؟ ايتەۋ قۇر قۇلقىن ءۇشىن “شاقىرۋسىز قوناق” بولىپ، كوپپەن بىرگە كىرىپ كەتكەن؟ وندايلار دا ءقازىر بار دەيدى. ال بۇلار وندايلارعا دا كەلىڭكىرەمەيدى، تاماققا ساراڭ قول سوزادى. سوندا كىم بولعانى؟ نەدە بولسا، جىگىتكە دۇرىس وتىرۋدى ەسكەرتەيىن دەگەن ويمەن تاماعىمدى كەرنەي بەرگەنىم سول ەدى، كەبەجە قارىن:

- مىنە قارىنداس، مەنىڭ ۆيزيتكام، كەزىندە باستىق بولعان اداممىن، باستىق بولعان، ال، قانە ال-دەپ جاڭاعى كەلىنشەككە ۇسىندى. كەلىنشەك كۇيەۋىنە قارادى دا، ەرىكسىز جىميىپ كۇلدى دە الدى. كەلىنشەكتەن سوڭ قاسىندا وتىرعان ەكى جىگىتكە ۇسىندى. ال باسقامىزعا بەرمەدى.

- ۆيزيتكاسىنان كورى، ءبىر ءتىلىم ەت بەرگەندە عوي-دەپ مىڭق ەتتى ماعان تاياۋ وتىرعان جىگىت اعاسى. وسى ءسات داياشى جىگىتتەر پاكەتتەرىن تاراتىپ جاتتى. كەبەجە قارىن باعاناعى سۇيەكتى ەتتى تولىعىمەن پاكەتكە توعىتتى، تاعى ءبىر پاكەتتى الىپ، وزگە دامدەردى تولتىرىپ الدى. سەندەر دە الىڭدار، ۇلكەن كىسىنىڭ داستارحانى عوي - دەپ قاسىنداعى جىگىتكە دە الدىردى. ول ءوز قاسىنداعىسىنا الدىردى. پاكەت ءبىتىپ قالىپ ەدى، داياشى جىگىتتى شاقىرىپ تاعى دا بىرنەشە پاكەتتى تولتىردى. قاسىنداعى ەكەۋى دە العاشىندا ازداپ تاتتى-كامپيت الىپ ەدى، انانىڭ ۇگىتى مەن ءتالىمى ءوتتى مە، ولار دا “بەلشەشە كىرىستى”. جەمقورلىق دەگەن جۇقپالى دەرت سەكىلدى ەكەن-اۋ، الدىمەن ازداپ، سودان سوڭ مازداپ -دەيمىن ىشىمنەن.       

عىلىم گاۋھار —
          باعاسى جوق،
          ناداندىق كەسەل —
          داۋاسى جوق.

سوندا دەيمىن-اۋ، عىلىم جوق جەردە، ناداندىق تۇرادى-دەپ ەسەپتەيمىز. ال مۇندا وتىرعاندار دا ءبىلىم مەن عىلىم جوق دەپ قالاي ايتۋعا بولادى؟ ءبىلىم بولماسا سونداي جوعارى دەڭگەيلى قىزمەتكە قالاي جەتتى؟ كارلىكتەن باسقا كەسەلدىڭ داۋاسى بار دەمەي مە حالىق، سوندا، ناداندىقتى ەمدەۋدىڭ شيپاسى جوق پا؟ جوق تا شىعار، بار بولسا، جەتپىسكە كەلگەن اقساقال اۋزى دۋالى ءسوز ايتىپ، داستارحانعا ىزگى نيەتىن ايتىپ وتىرماي ما؟ سول ءبىر كەسەك ەتتى جەمەگەندە، اش قالار ما ەدى؟ مۇندايدا ۇلى اباي ءبۇي دەيدى: اۋەلدە ادام بالاسى، بىر-بىرىنەن اقىل، عىلىم، ار، مىنەز جاعىنان وزادى، ودان وزگەمەن وزام دەمەكتىك ءبارى - اقىماقتىق/18 - قارا ءسوز/. تۇسىنىكتى، عىلىمنىڭ الدىندا اقىل تۇر. دەمەك اقىلسىز عىلىمنىڭ پايداسىنان زالالى باسىم بولۋى مۇمكىن. عىلىمنىڭ سوڭىندا ار مەن مىنەز ورنىققان. اقىل مەن عىلىمنىڭ بولۋى دا جەتكىلىكسىز، ار مەن مىنەز "باۋىرلارى" تولىق كەلىپ جۇرەكتە جايعاسسا كەمەلدىك دەگەن سول بولار. ال انا ەكى جاس جۇبايدى ايتام، داننەن ازداپ العانى بولماسا، انالارداي پاكەت تولتىرمادى. دەمەك قارنى توق، ۇياتى اش پەندەلەر بولعانى دا. ال كەبەجە قارىنىڭ “قوس شاكىرتى” دۇنيەقوڭىز ايەلدەردەي بىلەك سىبانىپ، ۇستەل ءۇستىن “تازالادى”. ءبارى دە كوزگە تىم سوراقى كورىنىپ تۇردى...

اباي حاكiءمنىڭ «مەنسiنبەۋشi ەم ناداندى، ءوز-وزiمدi بەك تۇتىپ» -دەپ، كوپشiلiككە وي تاستاعانى بار ەمەس پە. ناداندىقتان ساۋ بولۋ پەندەلەردىڭ پەشەنەسىنە جازىلماعان قۇندىلىق-اۋ ءسىرا. ءبىراق سول ناداندىقتىڭ ۇلكەن، كىشىلىگى، ۋاقىتشاسى مەن ماڭگىلىگى، كۇشتىسى مەن ءالسىزى بولسا كەرەك. الايدا، كىشىسى ۇلكەندى، ۋاقىتشاسى ماڭگىلىكتى، ءالسىزى كۇشتىسىن تۋىنداتىپ، بىر-بىرىنە اينالىپ، جالعاسىپ جاتاتىن كورىنەدى. سوندىقتان اقىلدى ادام، ۇساق كەمشىلىكتەن ساقسىنۋ كەرەك، ويتكەنى ول ۇلكەن ابرويسىزدىققا جەتەلەيدى. جاڭاعى كەبەجە قارىن مەنىڭ سانامدا ءومىر بويى تويىمسىز، اشكوزدىكتىڭ، ماقتانشاقتىقتىڭ، اناۋ ەرلى-زايىپتى پارىقسىز، نامىسسىز جانداردىڭ، ال ەكى ەركەك سابىرسىزدىقتىڭ، پايداكوستىكتىڭ بەينەسىندە قالدى. مۇمكىن بىزدەر قايتا كەزدەسەرمىز، كەزدەسپەي كەتەرمىز ءبارى-بىر، سول بەرگەن اسەرىندە، ويناعان “وبرازدارىندا” مەنىڭ جادىمدا جاتتالىپ قالدى.

بۇل سەكىلدى كورىنىستەردى سىزدەردە كورىپ جۇرسىزدەر. ءوزىم دە ءبىر نەشە رەت كۋاسى بولعانمىن. بىرەۋىن ايتايىن، ءبىر كىسىنىڭ اسىندا ءبىر توپ اداممەن ءبىر ۇستەلدىڭ باسىندا جينالدىق. تاماقتان سوڭ، شاي كەلەردىڭ الدىندا، ۇستەل ۇستىنە ءتاتتى-دامدى قويىلدى. داياشىنىڭ ۇزاعانى سول ەدى، ءبىر قارتاڭ ايەل ءبارىن الدى دا، كوبىن وزىنە، قالعانىن قاسىنداعى 2-3 ايەلدىڭ سومكەسىنە سالىپ ۇلگەردى. شاينەگىن كوتەرىپ كەلگەن داياشى جىگىت:

- سىزدەرگە ءتاتتى-دامدى قويىلماعان ەكەن عوي، كەشىرىڭىزدەر -دەدى دە ۇستەل بەتىنە تاعى دا ءبارىن جايناتتى. سول كەزدە بىرەۋى ءسۇتسىز شاي اكەلشى دەي قالدى. داياشى كەتكەنى سول ەدى، الگى قارتاڭ قاتىن الگى تاسىلىمەن ۇستەل ءۇستىن ءبىرشاما “تازالاپ” جىبەردى. ەندى قارا شايدى اكەلگەن داياشى جىگىت بىزگە ءبىر، ۇستەلگە ءبىر قاراپ، جەلكەسىن قاسىپ ءبىراز تۇردى. ەشكىم دە ءۇن جوق. تۇك بىلمەگەندەي ايەلدەر اڭگىمەسىن ايتىپ جايبىراحات وتىر. ال كىنالى بالاداي تومەن قاراپ مەن وتىرمىن. داياشى ءبىراز تۇردى دا “مەن ءقازىر”-دەپ كوزدەن عايىپ بولدى. سودان قايتىپ اياق باسپادى. بالكىم ەندى ءبىر اينالىپ كەلسەم، ءوزىم دە عايىپ بولىپ كەتەرمىن -دەپ قورىقسا كەرەك.

وسى كورىنىستە كوپكە دەيىن ەلەس بەرىپ ءجۇردى. ەندى ەپتەپ ۇمىتىلا باستاعاندا كەبەجە قارىنىنىڭ كورسەتكەنى سونى قايتا ەسكە ءتۇسىرىپ وتىر. وسى جۇرتقا نە جەتپەيدى؟ سىيلى داستارحانعا سىيىمەن كەلىپ، قادىرىمەن كەتسە قانداي جاراسىمدى. ال بۇلاردىكى مىناۋ. وسىدان ءبىراز جىل ىلگەرى جاپونيادا الاپات سۋ تاسقىنى بولدى. ساۋدا سارايلارى مەن رەستوراندار شاشىلىپ قالدى. ءبىراق ءبىر جاپون بارىپ كولدەنەڭ زاتتى قولىنا المادى. قايتا، ۇيىمشىلىدىق كورسەتىپ، ءبىر-بىرىن قولداپ، قورعاي بىلگەنىن تورتكۇل دۇنيە تامسانا جازدى. ال ءبىزدىڭ كەي ازاماتتار اي مەن كۇننىڭ امانىندا، تۇككە تۇرعىسىز نارسەلەرگە سۇقتانىپ، سۋىق قولدىق تانىتادى. قۇداي بەتىن ارى قىلسىن، سونداي ءبىر اپات كەلسە، ناعىز تەڭىز قاراقشىسىنىڭ ءوزى بولارمىز-اۋ. ادامنىڭ سىرتقى، ماتەريالدىق دۇنيەسى باي بولۋى ءۇشىن، الدىمەن ىشكى دۇنيەسى توق بولۋى كەرەك سەكىلدى.

ءسوز باسىنداعى حاكىم ابايدىڭ ولەڭىنەن ەكى نارسەنى تۇسىنەمىز. ءبىرى - ادامدىق پەن ناداندىق ەكى باسقا ۇعىم. ادام - نادان بولماۋى ءتيىس. ءبىراق، ءبىز ەكى اياقتىنىڭ ءبارىن “ادام” ساناپ ءجۇرمىز. ەندى ءبىرى  - ءبىزدىڭ حالىق نادان. اكەدەميالىق ءبىلىم العانىمىزبەن، رۋحاني كەدەيمىز، جۇتاڭبىز. سول اباي زامانىنداعى قازاقتاردان قازىرگى قازاقتاردىڭ ارتىپ تۇرعىنى شامالى ءتارىزدى. قايدا بارساقتا ناداندىقتىڭ وكپەك جەلى وكپەڭە ەنىپ، بورانى كوزگە قۇم شاشادى. ينتەرنەت بەتىن اشساڭ دا، تەلەارنالاردى قوسساڭ دا ۇيالتاتىن، اشۋلاندىراتىن، نامىسىڭدى تاپتايتىن، كەكتەنە كۇلدىرەتىن، جاعاڭدى ۇستاپ جىلاتاتىن ءار ءتۇرلى ناداندىقتى كورىپ كەلەمىز. ايتىلا، جازىلا، ەستىلە ءجۇرىپ، ناداندىق پەن جاماندىققا دا ەتىمىز ءۇيىر بولا باستادى ما قايدام، كوپ نارسەگە سەلك ەتپەس بولىپ بارا جاتقاندايمىز. وسى ويلارمەن ارپالاسىپ ۇيگە كەلىپ “قامشى.كز”-گە ۇڭىلگەنىم سول ەدى، تاعى ءبىر سۇمدىق حاباردىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم. 2018 جىلدىڭ ءقاڭتار-ساۋىر ايلارىندا رەسپۋبليكادا 37 مىڭ 904 نەكە قيىلعان بولسا، ءدال سول مەزگىل ىشىندە 17 مىڭ 971 اجىراسۋ فاكتىسى تىركەلىپ ۇلگىرىپتى. وسىدان ەكى جىل ىلگەرى جازعان "ماحاببات داعدارىسى"-دەگەن ماقالامدا كورسەتىلگەن دەرەكتەر بويىنشا ءار ءۇشىنشى نەكە بايانسىز بولعانىن ايتىپ ەدىم. ەندى مىنە، ءار ەكىنشى جۇپتىڭ شاڭىراعى شايقالعان ەكەن. بۇلاي جالعاسا بەرسە "نەكە تۋرالى زاڭنىڭ دا" قاجەتى بولماس ءسىرا. 18 مىڭعا جۋىق وتباسى تاعدىرىنىڭ ارتىندا ورتاشا 50 مىڭ ادامنىڭ، ونىڭ ىشىندە بەيكۇنا سابيلەردىڭ تالقىعا تۇسكەن تاعدىرى جاتقان جوق پا؟ قانشاما ءتىرى جەسىر، ءتىرى جەتىم؟ بۇل دا ءبىر حالقىمىزدىڭ  ۇلكەن ءارى كۇشتى ءھام  ومىرلىك سيپاتىنا اينالىپ بارا جاتقان ناداندىعىنىڭ ءبىرى ەمەس پە؟

بەۋ ءومىر-اي،  ناداندىعىڭنىڭ شەگى بار ما ءسىرا !؟

قاستەر سارقىتقان 

اباي اتىنداعى قازۇپۋ دوسەنتى