ءالقيسسا، 1994 جىلدىڭ شىلدەسى... كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراعانىنا ءالى ءۇش جىل دا بولماعان. حالىق 1992 جىلعى ەكى مىڭ پايىزدىق گيپەرينفلياسيادان ايىقپاعان الماعايىپ شاق. ەلدىڭ ىشكى جالپى ءونىمى ورتا ەسەپپەن – 20%-عا، اۋىلشارۋاشىلىق ءونىمى – 30%-عا، ونەركاسىپ ءونىمى 30%-عا قۇلدىراعان زامان. ناتيجەسىندە، بوس دۇكەندەر مەن كۇننەن-كۇنگە باعاسى وسكەن بازارلار، تاۋار تاپشىلىعى شەگىنە جەتكەن نارىق. سەڭ سوققانداي سەرگەلدەڭ كۇيگە تۇسكەن ادام. جالاقى مەن زەينەتاقىدان قىسىلعان جۇرت.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، زاڭناماسى تولىق قالىپتاسپاعان، ساياسي جۇيەسى ءالى ءبىر جولعا تۇسە قويماعان، ەكونوميكاسى تىزەرلەگەن، قوعامنان حال، الەۋمەتتەن ءال كەتىپ تۇرعان كەزەڭ ەدى. جاسىراتىنى جوق ول كەزدە ەرتەڭگى كۇنگە سەنىمى سەلدىر، بولاشاققا قۇرعان بولجامى بۇلىڭعىر ۋايىمشىلدار بيلىكتىڭ باسىندا دا جەتىپ-ارتىلاتىن.
مىنە، XIII شاقىرىلىمداعى جوعارعى كەڭەستىڭ 6-شى شىلدەدەگى پلەنارلىق وتىرىسى وسىنداي جاعدايدا باستالدى. كۇن تارتىبىندە ەرەكشە ماسەلە تۇر. مىنبەرگە كوتەرىلگەن پرەزيدەنت ن.ءا.نازاربايەۆ «استانانى كوشىرۋ» تۋرالى تاريحي ۇسىنىسىن العاش رەت جاريا ەتتى. ارينە، مۇنداي ويدى رەسمي تۇردە ايتپاس بۇرىن پرەزيدەنت ابدەن تولعانىپ، تۇبىندە نار تاۋەكەلمەن بار جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا العانى بەلگىلى. ويتكەنى مۇنداي ماڭىزدى ماسەلەنى ءسوزبۇيدالىققا سالۋ ۋاقىتتى عانا ەمەس، سول ۋاقىتپەن بىرگە تاعدىرلى مۇمكىندىكتى جوعالتۋعا اكەلەتىنىن ەلباسى جاقسى ءتۇسىندى.
ناتيجەسىندە، 32 بۇلجىماس ارگۋمەنتپەن شىققان پرەزيدەنتتىڭ ۇسىنىسى دەپۋتاتتاردىڭ از عانا داۋىس سالماعىمەن قابىلدانىپ، جوعارعى كەڭەسءتىڭ ايگىلى 106-شى قاۋلىسى جارىق كوردى.
جەڭىس. ارينە، جەڭىس! جاي ەمەس، تاريحي جەڭىس! دەسە دە، سول مەزەتتە بۇل اقيقاتتى بۇكىل ەلدە ءبىر ادامنان باسقا ەشكىم بايىبىنا بارىپ تۇسىنگەن جوق. سولاردىڭ ءبىرى رەتىندە ءوزىمدى دە اتاسام بولادى. وسىعان بايلانىستى ءبىر وقيعا ءالى جادىمنان كەتپەيدى. سول جولعى پلەنارلىق وتىرىستان ازداپ شارشاعان بولار، نۇرسۇلتان ءابiش ۇلى جەكسەنبi كۇنi سەيiل قۇرۋعا تاۋ جاققا باردى. قاسىندا مەن دە بارمىن. پارلامەنت استانانى اۋىستىرۋ ءجونiندەگi شەشiمدi قولداعانىمەن، ءبارi دە ءوز ورنىندا تۇرعان شاق. جازدىڭ جايناعان كۇنi. سونىڭ الدىندا عانا جاڭبىر جاۋىپ وتكەن، اۋا تاپ-تازا. بiر قىرقاعا كوتەرiلiپ ەدiك، الدىمىزدان اينالايىن ارۋ الماتى الاقانداعىداي ايقارا اشىلىپ شىعا كەلدi. عاجاپ كورiنiسكە ءسۇيسiنە قاراپ تۇردى دا، نۇرسۇلتان ءابiش ۇلى:
– قانداي كەرەمەت! – دەدi.
سول ارادا مەن:
– ەندى، وسىنداي كەرەمەتتi قالدىرىپ... – دەپ قالدىم. ايتىلار ءسوز ايتىلىپ كەتتi.
– سەن وندايدى قوي، – دەدi نۇرسۇلتان ءابiش ۇلى قاباعىن قاتايتىڭقىراپ. ءسويتتi دە:
– بiز مىنانداي تەرريتورياعا ەلدiڭ بiر شەتiنەن قاراپ وتىرىپ يە بولا الماي قالۋىمىز مۇمكiن. ارقادا، ءسولتۇستiك وبلىستاردا دەموگرافيالىق احۋالدى قالاي دا وزگەرتۋiمiز كەرەك. مىنا ەلدiڭ نەگiزگi يەسi كiم ەكەنiن بۇكiل الەم بiلۋگە تيiس. ەكونوميكانى دا مەملەكەتتىڭ قاق ورتاسىنان باسقارعان تيiمدi. اقمولا توعىز جولدىڭ تورابىندا تۇر، وبلىستاردىڭ استانامەن بايلانىسى دا وڭايلايدى. تىم بولماسا سونى ءتۇسiنسەڭدەرشi! – دەپ ساناعا قادالعان قازىقتاي قىپ كەسىپ تاستادى.
بۇل اڭگىمە مەنىڭ استانا اۋىستىرۋ يدەياسىنا باسقا تۇرعىدان قاراپ، وي قالىپتاستىرۋىما تىكەلەي اسەر ەتتى. كەيىن مەملەكەت باسشىسىنىڭ سەنىپ تاپسىرعان قاي قىزمەتىندە بولسام دا، بۇل ماسەلەنى جان-جاقتى زەردەلەۋدى ءبىر ساتكە دە توقتاتقان جوقپىن. ويتكەنى، ونىڭ ارتىندا بۇرىن ويعا كەلمەسە دە، ەل دامۋىنىڭ ءاربىر جىلىمەن «كەرەكتىگىن» كەرنەگەن قانشاما ءمان-ماعىنا، قانشاما ماڭىز جاتتى.
عىلىمي تىلمەن ايتقاندا، اڭگىمە «باس قالا سيندرومىنىڭ» تەك كەشەگى الماتى مەن بۇگىنگى استاناعا عانا ءتان دۇنيە ەمەس، جالپى قازاق سياقتى ۇلتتىڭ ۇيىسىپ، العا ۇمتىلۋىنا بىردەن-بىر سەبەپ بولا الاتىن وركەنيەتتىك كۇشى تۋراسىندا... گەوساياسي ۇستەمدىگىنىڭ مىسى تۋراسىندا... تۇپتەپ كەلگەندە، حالىقتىڭ تۇتاستىعى مەن بەرەكە-بىرلىگىنىڭ اماناتى بولا الاتىن قاسيەتى جايىندا.
ال ەندى، تاريحتى بۇرىننان جاقسى مەڭگەرگەن ەل پرەزيدەنتىنىڭ «بابالارىمىز تۋىن تىككەن قاي توبەنىڭ» دە جاي ەمەس، جاسامپاز ءمانى بارىن سول كەزدە-اق كورىپ، كوڭىلىنە ءتۇيىپ جۇرگەنىن كىم بىلگەن...
ايتالىق، الاشتىڭ تاريحىندا ەل ورتالىعى بولعان قانشا قالانى بىلەمىز وسى؟ عالامتورداعى قايسى دەرەكتى الىپ قاراساڭ دا، استاناعا دەيىنگى ەكى-ۇش شاھاردى، ودان ارى كەتسەك سول باياعى سىعاناق پەن تۇركىستاندى اتايمىز. بۇل راسىندا سولاي ما؟ اقباس شەجىرەمىزدى پاراقتاپ، مۇقيات زەردەلەپ كورەيىك.
ءسوز جوق، بۇگىنگى استانا – جاڭا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءوز قولىمەن ورناتقان ءبىرىنشى زاماناۋي ەلورداسى. وسىنى ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. سونىمەن بىرگە قازاقتا ەجەلگى پارسى تىلىنەن ەنگەن «پايتاق» دەگەن (ەندى ءبىر جەرلەردە «بايتاق» دەپ تە ايتادى) ۇعىم بار. سوزبە-سوز اۋدارعاندا بۇل «تاقتىڭ اينالاسى، تومەنگى جاعى»، ياعني «استانا» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. «استانا بايتاق» دەگەن تىركەس تە وسىنى مەڭزەيدى. اگاراكي، سوناۋ التىن وردا ىدىراپ، قازاق «قازاق» بولعان زاماننان بەرى ساناساق، ءوز باسىم وسىنداي 10 بايتاق شاھاردى ەرەكشە اتاپ وتەر ەدىم.
البەتتە، بۇل تىزىمدەگى ءاربىر قالا زامانىنا ساي ءوزىنىڭ وزەكتى مىندەتىن اتقارىپ، عاسىرلار وتە ءبىرى ءىزىن ساقتاپ، ال ەندى ءبىرى ۋاقىتقا تاپتالىپ كەتە باردى. سول ءۇشىن دە ولاردىڭ اينالاسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاريحشىلار اراسىندا قىزۋ پىكىرتالاس پەن قاراما-قايشى تۇجىرىمدار جەتەرلىك. وسى ورايدا ءبىر عانا «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى» اياسىندا ونداعان عىلىمي كونفەرەنسيالار ءوتىپ، ءبىرقاتار ارحەولوگيالىق ەكسپەديسيالار جاساقتالدى. بۇل رەتتە، ورتاعاسىرلىق قالالاردى تۇبەگەيءلى زەرتتەپ جۇرگەن تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورلارى: ارحەولوگ-عالىم م.ەلەۋوۆتىڭ، شىعىستانۋشى-عالىم م.ابۋسەيىتوۆانىڭ، قازاق حاندىعىن زەرتتەۋشى-مامان ن.اتىعايەۆتىڭ جانە تاعى دا باسقا ءبىرقاتار بەدەلدى عالىمدارىمىزدىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك. ارينە وسىناۋ «ينەمەن قۇدىق قازعانداي» كىرپياز ەڭبەك – شالالىق پەن اسىعىستىقتى كوتەرمەيتىن تياناقتى دۇنيە. ال ونىڭ ناتيجەلەرى تاريح عىلىمىنىڭ ءالى تالاي تالقىسىنا تۇسەرى انىق. ول سولاي بولۋى كەرەك. ويتكەنى وسىنداي عىلىمي تالقى بار جەردە عانا شىنايى شەجىرە، ايشىقتى تاريح جازىلادى.
ءوز تاراپىمىزدان ءبىز بۇل پىكىرلەردىڭ بارلىعىنا قۇرمەتپەن قاراپ، تومەندە اتالاتىن ءاربىر شاھارعا قاتىستى ناقتى ءھام تىڭعىلىقتى دەرەكتەردى جانە ولارعا قاتىستى رەسمي ستاتيستيكانى ارحەولوگ-عالىمدارىمىزدىڭ ەنشىسىنە قالدىرامىز. سوندىقتان دا ءماتىنىمىزدە كونە شاھارلارعا قاتىستى جالپى تاريحي كەزەڭدەر بولماسا، ناقتى ساندىق كورسەتكىشتەر تۋرالى اقپارات جوقتىڭ قاسى.
ءبىزدىڭ ماقسات – «قازاق» ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىنان بەرگى تاريحشىلار ءبىراۋىزدان مويىنداپ، الدەقاشان زەرتتەۋ نىسانىنا اينالدىرعان ساياسي ورتالىقتار. ناقتىراق ايتقاندا، ولاردىڭ حالقىمىزدىڭ «ۇلتتىق ۇيىسۋ فەنومەنى» نەمەسە «ەلدىك رۋحىنىڭ» دامۋىنا اسەرى. قالاي دەگەنمەن دە، بۇلار تەك «ەلوردا» ءمارتەبەسىن عانا ەمەس، قازاقتىڭ ەرتەڭگى شىعار ءار توبەسىن ايشىقتاعان، وسى ارقىلى كەزىندە كەرەي مەن ءجانىبەككە ەرگەن ازعانتاي جۇرتتان، بۇگىندە ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ تورتكۇل دۇنيەگە مويىنداتقان تولايىم ۇلتقا دەيىن اتتاعان 10 عالامات قادامى.
ونىڭ ەڭ العاشقىسى – شار قالاشىعى. بۇل كاسىپقوي تاريحشىلار بولماسا، جالپاق جۇرت بىلە بەرمەيتىن، XV عاسىردىڭ بەل ورتاسىندا قازاقتىڭ جاڭادان عانا ورناعان تاعىنا تۇعىر رەتىندە پايدا بولعان بەكىنىس-سيتادەل. مۇنى مۇحامممەد حايدار دۋلاتي «تاريح-ي-راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە تولىق اتاپ وتكەن.
ونىڭ ايتۋىنشا بۇل مەكەن: «...موعولستاننىڭ باتىس شەگىندەگى شۋ مەن قوزىباس ايماقتارىندا...» دەلىنگەن. كەيبىر عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، بۇگىندە وسى قوزىباسىداعى شاردىڭ ءىزى شۋ وزەنىنىڭ جوعارى جاعىنداعى (مويىنقۇمداعى حانتاۋ نەمەسە قىرعىزستانداعى توقماق ماڭىندا) تاۋلى جەرلەردە جاتۋى مۇمكىن. ال ەندى باسقا دەرەكتەر بويىنشا، «قوزىباسى» دەگەن مەكەن شۋ – ىلە القابى، ياعني سولتۇستىك قىرعىزستاننان الماتىعا (قازىرگى اسپارا، قورداي، تارعاپ سياقتى مەكەندەر ماڭىندا) دەيىنگى تاۋلى اۋماقتىڭ كەز كەلگەن تۇسىنان تابىلۋى مۇمكىن. ءبىراق جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، ءبىز ءۇشىن ماسەلەنىڭ توركىنى بۇل ەمەس. سۇراق باسقا ارنادا جاتىر.
ماسەلەن ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قۇرۋ ءۇشىن كەرەي مەن جانىبەك نەگە بۇل جەردى تاڭدادى؟
ەڭ باستى سەبەپ – قاۋىپسىزدىك. ول زاماندا حاندىقتى جويۋ ءۇشىن ورداسىن شاۋىپ، تۋىن جىعۋ جەتكىلىكتى بولاتىن. ويتكەنى كوشپەلى ەل ءۇشىن وردا – ساياسي شەشىم قابىلدايتىن جالعىز ورىن. ودان باسقا ورتالىق تا، قوسىمشا قالا دا، قامال دا جوق. سول ءۇشىن جاس حاندىقتىڭ ىرگەسى بەكىپ، بۋىنى قاتايعانشا بۇل ورتالىق دۇشپاننىڭ قولى جەتپەيتىن، ءوزى كوزدەن تاسادا، ءوزى شاعىن، ءوزى ءموبيلدى بولۋى شارت ەدى.
مىنە، نەگىزگى قۇرامى تولەڭگىت-اسكەريلەردەن تۇراتىن 200-300 ءتۇتىندى شار قالاشىعى كەرەي حاننىڭ امىرىمەن وسىلايشا وتە قۇپيا تۇردە پايدا بولىپ، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت حان ورداسى قىزمەتىن اتقارعان دەگەن پايىم بار. بالكىم، ونىڭ وسى ءبىر قۇپيالىعى بۇل مەكەندى تاريحشىلارىمىز ءۇشىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەيمالىم قالۋىنىڭ ءبىر سەبەبى بولار.
كەلەسى قالا – سوزاق. شامامەن XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، ابدەن ىرگە بەكىتىپ، ەل بولاتىن دەڭگەيگە كوتەرىلگەن قازاق حاندىعىنىڭ ورداسى بولىپ جاريالانادى. اتاپ ايتۋ كەرەك، ءارتۇرلى دەرەكتەرگە قاراعاندا، بۇل قالا قازاققا ەكى مارتە استانا بولعان بولۋى كەرەك. ەكىنشى رەت – ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىمنىڭ اكەسى شىعاي حاننىڭ كەزىندە. دەسە دە نەگە باسقا ەمەس، «سوزاق» بولدى ەكەن؟
ءبىر جاعىنان – بۇل قالا سول كەزدەگى جاۋگەرشىلىكتىڭ زاردابى كوپ تيمەي، ساۋلەتىن ساقتاعان از شاھاردىڭ ءبىرى بولاتىن. الايدا باستى ەرەكشەلىگى – ارقانىڭ جازيرالى دالاسىن قاراتاۋ مەن سىر بويىنا جالعاپ جاتقان وتە ءتيىمءدى گەوساياسي القاپتى باقىلاۋدا ۇستاۋعا ىڭعايلى ەدى. بۇل رەتتە، سوناۋ XIII عاسىردا وسى ءوڭىر ارقىلى موڭعول قاعانى موڭكەگە بارا جاتقان فرانسۋز ەلشىسى ۆيلگەلم دە رۋبرۋكتىڭ جازبالارىنان قالعان دەرەكتەر وتە قىزىقتى. ماسەلەن، سول كەزدىڭ وزىندە-اق سوزاق قالاسى كوشپەندىلەر مەن وتىرىقشىلاردىڭ تۇيىسەتىن بەلدەۋى سانالعان. ايتالىق، مالدارىن ساتىپ، ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك، تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتار مەن بۇيىمدار الىپ قايتۋ ءۇشىن دالالىق مالشىلار سوزاقتىڭ بازارىنا ءجيى كەلەتىن بولعان. كەرىسىنشە، قاراتاۋدىڭ ارعى بەتىندەگى ءىرى وازيستەردى مەكەندەگەن ەگىنشىلەر، قولونەر شەبەرلەرى مەن زەرگەرلەر ءوز تاۋارلارىن مال ونىمدەرىنە ايىرباستاۋ ءۇشىن سوزاقتاعى جارمەڭكەگە كەلەدى ەكەن.
سوندىقتان دا سوزاق قازاققا باس قالا عانا ەمەس، سوناۋ اق وردانىڭ بيلەۋشىسى ىرىس (ورىس) حاننان مۇراعا قالعان سايىن دالاسى مەن سىردى جاعالاعان قالاسىن بىرتە-بىرتە قايتارۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ناعىز ارقاتىرەر قامالعا اينالدى.
بۇل ساياساتتىڭ دا جەمىسى كوپ كۇتتىرگەن جوق. كوشپەندى ەل سىعاناق، وتىرار، ساۋران سياقتى ەسكى شاھارلارىمەن قايتا قاۋىشتى. ءسويتىپ ەل ورداسى تاريحتىڭ ەندىگى كەزەڭىندە (شامامەن ءبىر عاسىرعا جۋىق) استانا بولعان سىعاناققا كوشتى. ءدال وسى جەردە تاعى دا «نەلىكتەن سىعاناق؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.
بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرمەس بۇرىن ورتا عاسىرداعى سىعاناقتىڭ ساياسي ءتىرءشىلىگىن، مادەنيەتىن، ۇلان بايتاق بازارىن، قالا قۇرىلىسىن، ۇيلەرىن تولىعىراق جازعان عالىمدار شارافاددين يازدي مەن فازلاللاح يبن رۋزبيحانداردىڭ جازبالارىنا نازار اۋدارايىق. بۇلاردىڭ بايانداۋىنشا، سىعاناق – قىر دالانىڭ ىرگەسىندە گۇلدەنىپ تۇرعان ۇلكەن قالانىڭ ءبىرى بولعان. بۇل ولكەنىڭ جەر بايلىعى، ەلىنىڭ ادەت-عۇرپى مەن مادەنيەتى كوزگە ەرەكشە تۇسكەن. ساۋلەتتى سالىنعان شاھاردىڭ حالقى دا كوپ بولعان. قالانىڭ بازارىندا كۇن سايىن 500 تۇيەگە ارتىلعان تاۋار ساتىلىپ وتىرعان. ونىڭ ماڭايى تولعان ەگىندىك، باقشا، ارىق، توعان ەدى. ساۋدا مامىلەلەرى سىعاناقتا جاسالاتىن بولعاندىقتان، «بۇل يەلىك ءارقاشاندا شەت ەلدەردەن كوپەستەر كەلىپ تۇراتىن ورىن بولىپ تابىلادى»، وعان ەدىلدەن، كاسپيي تەڭىزىنەن، قاشقاردان، حوتاننان، ماۋەرەناحردان قاپتاعان ساۋداگەرلەر كەلىپ، ساحارانىڭ حالقىنا ءوزىنىڭ نارسەلەرىن ساتاتىن. بۇدان بولەك، پارسىنىڭ بەلگىسىز اۆتورى ءوزىنىڭ «حۋدۋد-ال-الام» دەگەن ەڭبەگىندە Cىعاناق ديىرمەنىندە تارتىلعان ۇن الەمنىڭ شارتارابىنا تاراتىلاتىنى تۋرالى جازعان.
سونىمەن بىرىنشىدەن، سىعاناق – ءىرى قولونەر ورتالىعى عانا ەمەس، كۇللى ازياعا ۇن ءونىمىن وندىرە الاتىن اسا ۇلكەن ءارى وتە ساپالى ديىرمەندەرى بار قالا بولعان. ال جىلدان جىلعا كۇش-قۋاتى ارتىپ كەلە جاتقان جاس قازاق حاندىعىنا ارقاسۇيەر وسىنداي مىقتى ەكونوميكالىق تۇعىر اۋاداي قاجەت تۇعىن. ەكىنشىدەن، سىعاناق – سوناۋ قىپشاق داۋىرىنەن بەرى ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى، ءبىر قاقپاسى وتىرارعا، ءبىر قاقپاسى ساۋرانعا قاراعان ەرەكشە گەوساياسي ءمانى بار قالا. قازاقتىڭ قاراماعىنا وتكەن وسىنداي سىر بويىنداعى شاھارلاردى قورعاۋ ءۇشىن سىعاناقتىڭ ۇلكەن اسكەري-ستراتەگيالىق ماڭىزى بولدى.
بۇل شەشىمنىڭ دە ناتيجەسى جامان ەمەس. بۇرىنعىلاردان قالعان قاسىم حاننىڭ «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان مامىراجاي زامانى» دەگەن قازاقتىڭ التىن ءداۋىرى وسى سىعاناق استانا بولىپ تۇرعان كەزەڭدە ورناعان دەگەن بولجام بار.
وكىنىشكە قاراي، قاسىم حاننان كەيىن بيلىكتەن بەرەكە كەتىپ، ۇلى دالا 20 جىلعا جۋىق الاساپىران كۇي كەشتى. سوندىقتان دا اكە ميراسىن قولىنا العان حاقنازاردىڭ الدىندا ىشكى الاۋىزدىقتان ابدەن ءالسىرەگەن حاندىقتى قايتا كوتەرۋ مىندەتى تۇردى. بۇل ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ول وردانى وڭتۇستىكتەگى سىعاناقتان باتىستاعى سارايشىققا كوشىرۋدى كوزدەگەن دەگەن پىكىر نازار اۋدارارلىق.
تاعى ءبىر پايىم بويىنشا، سارايشىق قازاققا XVI عاسىردىڭ باسىندا، ياعني قاسىم حان قالانى قايتارعان مەزەتتەن-اق استانا بولعان. ارينە بۇل ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن انىقتاۋدى تاريح عىلىمىنىڭ قاراۋىنا قالدىرامىز. ءبىز ءۇشىن بۇل جەردە باستى جايت – سارايشىقتىڭ استانالىق دارەجەدەگى مازمۇنى مەن ورتالىقتى وسىندا كوشىرۋدىڭ ماڭىزى. وعان بىرنەشە ستراتەگيالىق سەبەپتەر بار ەدى:
بىرىنشىدەن، سول زامانداعى قازاقتىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي قاتىستى ءىرى ساياسي وقيعالار باتىس پەن سولتۇستىك شەپتە ءجۇرىپ جاتتى. ماسەلەن، ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ نىعايۋىنىڭ ناتيجەسىندە ءىبىر-سىبىر، استراحان، قازان، باشقۇرت جۇرتتارىنىڭ قۇلدىراۋى مەن نوعاي ورداسىنىڭ ىدىراۋى ەل ساياساتىن سول جاققا بۇرۋدى تالاپ ەتتى.
وسىعان بايلانىستى ەكىنشى سەبەپ تۋادى. ەۋروپا مەن ازيانىڭ تۇيىسكەن جەرىندە تۇرىپ، ارعىسى التىن وردا، بەرگىسى اق وردا سياقتى كىل مىقتى مەملەكەتتەرءدىڭ بايتاعى بوپ تانىلعان شاھار بۇكىل قازاقتىڭ بابا داڭقىن جاڭعىرتىپ، رۋحىن كوتەرەتىن «ۇران قالا» رەتىندە دە كەرەك ەدى.
ۇشىنشىدەن، ۇلى جىبەك جولىنداعى ءىرى ساۋدا ورتالىعى رەتىندە سارايشىق قازاق حاندىعىنىڭ ەكونوميكاسىنا كۇشتى تىرەك بولارى انىق ەدى. قالانىڭ سول كەزدەگى ۋربانيستيكالىق دەڭگەيىن اراب ساياحاتشىسى يبن باتتۋتانىڭ جازباسىنان دا جاقسى تانۋعا بولادى. ءايگىلى عالىم: «سارايدان شىققاننان كەيىن 10 كۇن ءجۇرىپ سارايشىققا كەلدىك. «شىق» دەگەن تۇركى تىلىندە «كىشى» دەگەندى بىلدىرەدى. ياكي، سارايشىق – بۇل كىشى ساراي. ول ۇلىسۋ دەپ اتالاتىن كەڭ ارنالى، مول سۋلى داريانىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان. وزەن بەتىنە قايىق توسەپ، كوپىر تارتقان. مەن مۇنداي كوپىردى باعداتتا كورگەن ەدىم. ءبىراق مەنى تاڭعالدىرعان بۇل ەمەس، سۋ جىبەرۋ جۇيەسى. سارايشىقتا سۋ ءاربىر ۇيگە ءوزى كىرەدى...»، – دەپ جازادى.
وسى ءبىر دەرەكتىڭ وزىنەن-اق سارايشىقتىڭ ەرتە زاماننان بەرى ءوز كەزەڭىنىڭ وركەنيەتىنە ساي ۋربانيستيكالىق جەتىستىكتەرى بار شاھار بولعانىن كورەمىز. بۇگىندە وسىعان قاتىستى جادىگەرلەردىڭ ءبىرازى، سوناۋ 1999 جىلى ەلباسىنىڭ ءوزى اتىراۋ وبلىسىنا ارنايى كەلىپ اشقان، «حان وردالى سارايشىق» اتتى مەملەكەتتىك قورىق-مۇراجايدا ساقتاۋلى تۇر. سونىمەن بىرگە بۇل جەرگە حالقىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا يگى ىستەرىمەن تانىلعان جەتى حان جەرلەنگەن. اتاپ ايتقاندا، ولاردىڭ ۇشەۋى – التىن وردا حاندارى – موڭكە-تەمىر، ونىڭ ۇلى توقتاعۋ جانە وزبەك حاننىڭ بالاسى – جانىبەك. ۇشەۋى – نوعاي ورداسىنىڭ حان دارەجەسىندەگى بيلەرى – وقاس، شەيح-ماماي جانە ءجۇسىپ بيلەر. ال ەندى سارايشىقتا جەرلەنگەن جەتىنشى تۇلعا – قازاقتىڭ قاسىم حانى. مىنە، وسى ءبىر عانا دەرەكتىڭ ءوزى وسىناۋ شەجىرەلى قالانىڭ ەلىمىز ءۇشىن قانشالىقتى ءمان-ماڭىزى مەن مارتەبەسى بارىن ايشىقتاپ وتىر.
وسىلايشا سارايشىق قازاققا 50 جىلدان استام استانا بولدى. بۇل حاندىقتىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك كەمەلىنە كەلىپ، شارۋاشىلىعىن تىكتەپ، ءورىسىن كەڭەيتۋگە ۇلكەن مۇمكىندىكتەر تۋعىزدى. ءارينە جاۋگەرشىلىك زامان بولعان سوڭ ۋاقىتشا قۇلدىراۋ كەزەڭدەرى دە بولدى. مىنە، وسىنداي ءبىر كەزەڭدە استانا بىرەسە سوزاققا قايتا اۋىپ، بىرەسە باتىسقا كەرى قايتىپ الماعايىپ كۇي كەشەدى. كەيىن ەل ءتىزگىنى تاۋەكەلگە ءتيىپ، قايتا ورلەگەن قازاق حاندىعىندا تۇراقتى زامان ورنايدى.
ەندىگى جەردە ەلدىڭ توقىراۋعا تۇسپەي، ودان ءارى وركەندەۋىنە كۇشتى رۋحاني سەرءپىلىس كەرەك ەدى. سوندىقتان ەسىم حاننىڭ كەزىندە ەلوردا سارايشىقتان تۇركىستانعا كوشتى. ءسوز جوق، بۇل ماقساتقا ەجەلگى تاراز دا ابدەن لايىق ەدى.
ءبىراق زامان تۇركىستاندى تاڭدادى. سەبەبى سول ۋاقىتتا قازاققا قاراعان قالالاردىڭ ىشىندە ءدىنى مەن ءدىلى، مادەنيەتى مەن ادەبيەتى، ءىلىمى مەن عىلىمى بويىنشا تۇركىستاننان ارتىق شاھار بولعان جوق. ۇلى جىبەك جولى ارقىلى كەلگەن شىعىس پەن باتىستىڭ بارلىق مادەنيەتى وسى جەردە توعىستى.
سونىمەن قاتار قالا تۋرالى قىتايدىڭ سانسكريت جازبالارىنداعى دەرەكتەردە، تۇركىستان قالاسى ياسى، شاۋعان، اسون سياقتى اتاۋلارمەن ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىنگى ءىV-V عع. باستاپ ءومىر سۇرگەندىگى جانە سول كەزدىڭ وزىندە ءىرى مادەني جانە رۋحاني ورتالىق بولعاندىعى تۋرالى باياندالعان. مىسالى وندا، ۇلى دالانىڭ ومىردەن وزعان بيلەۋشىلەرى اكەلىنىپ جەرلەنەتىندىگى، اتاپ ايتقاندا، وتىرار بيلەۋشىسى ءىلياس پەن سايرامدا تۋىپ-وسكەن احمەت ياساۋي تۇركىستان جەرىندە تۇرىپ، وسىندا جەرلەنۋى جايدان-جاي ەمەس ەكەندىگى تۋرالى جازىلعان.
راسىندا دا، كوشپەلى ساناعا جاقىن يسلام رۋحانياتىنىڭ ۇلكەن ءبىر دىڭگەگى قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ميراسى مەن قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ وسىنداعى ۇلتتىق پانتەونى تۇركىستاندى كۇنى بۇگىنگە دەيىن رۋحاني استانا رەتىندە مويىنداتىپ وتىر. بۇل فاكتور كەيىن جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە دە ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، ەل بىرلىگىن دالەلدەگەن شىندىعىمەن بەلگىلى.
جالپى، حالقىمىزدىڭ قاي زامانىن الساڭ دا، رۋحانياتتىڭ ماسەلەسى قاشاندا وزەكتىلىگىن جوعالتقان ەمەس. ماسەلەن، وسى ءبىر عانا تۇركىستاننىڭ مىسالىندا ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ بۇگىنگى «رۋحاني جاڭعىرۋ» يدەياسىنىڭ قانشالىقتى تەرەڭ ءمان-ماعىناعا يە ەكەندىگىن كورۋگە بولادى.
ونىڭ ۇستىنە ەلباسىنىڭ وسى كۇنى تۇركىستانعا وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ ورتالىعى دارەجەسىن بەرىپ قانا قويماي، بۇكىل وبلىسقا اتاۋىن قايتا جاڭعىرتۋ تۋرالى شەشىمىن ەل ءبىراۋىزدان قولداپ، كونە قالانىڭ بويىنا سىڭگەن بارلىق ەرەكشەلىكتەرىن باعالاپ، جاقسىلىققا جورىپ جاتىر.
بارشاعا ءمالىم، تۇركىستان قازاقتىڭ كيىز شەجىرەسىندەگى ەڭ ۇزاق ۋاقىت – ەكى عاسىردان استام استانا بولعان جالعىز شاھار. سودان بولار، بۇل كەزەڭ ۇلتىمىز ءۇشىن زاڭعار جەڭىستەرىمەن قاتار قۇلدىراعان شەگىنىستەرگە دە جول بەردى. ونىڭ ەڭ ۇلكەنى، ارينە تۇركىستاننىڭ قازاققا سوڭعى دەربەس وردا بولىپ كەتە بارۋىندا ەدى. ويتكەنى ابىلاي حاننىڭ ولىمىنەن كەيىن ونىڭ ۇرپاقتارى ءار وڭىردە جەكە-دارا بيلىك جۇرگىزدى. ال ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق دالاسى تولىقتاي رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنىپ، ءۇش تەرريتوريالىق اكىمشىلىككە ءبولىنىپ كەتتى.
ياعني، استانامەن بىرگە ەلدەن اۋىزبىرشىلىك، ال وسى بەرەكە-بىرلىكپەن بىرگە تاۋەلسىزدىك كەتتى. ءيا، بۇل – اششى اقيقات. سىزىپ تاستاي المايسىڭ. ءبىراق ساباعىن الىپ، سوقپاعىن قايتالاماۋ بۇگىنگە پارىز. ەلباسىنىڭ سوڭعى 20 جىل بويى ەسىلدىڭ جاعاسىنا ەل قوندىرىپ، استانانى پەرزەنتىندەي الپەشتەگەن، ابىرويىن الەمگە سۇيرەپ، ءار قادامىن قولپاشتاعان قاجىر-قايراتىنىڭ دا، ولشەۋسىز ەڭبەگىنىڭ دە تۇبىندە، مىنە، ەل-جۇرتىمىزدىڭ وسىنداي نيەتى جاتىر! ارينە قانداي زامان بولسا دا حالىقتى باسقاراتىن ءبىر ورتالىقتىڭ بولۋى ورىندى. الايدا 1790-شى مەن 1917 جىلدار ارالىعىندا 127 جىل بويى قازاقتا مۇنداي ورتالىق بولعان جوق. تۇتاس ەلگە جاڭادان باستى قالا تاڭداۋ ماسەلەسى تەك 1917 جىلى الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋىمەن قايتا جانداندى. وندا دا ەندىگى استانالار تەك اكىمشىلىك ورتالىق قىزمەتىن اتقاراتىن دەڭگەيدەن اسا المادى.
قاي قالا ءۇشىن دە حالىقتى ۇيىمداستىرىپ، باسقارۋ ءىسى بەلگىلى ءبىر تالاپتارعا ساي بولۋدى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان دا ۇزاق ۇزىلىستەن سوڭ سەمەيدى ەل ورتالىعى ەتىپ تاڭداۋدىڭ ءبىرقاتار سەبەپتەرى بار ەدى.
بىرىنشىدەن، پاتشالىق وتارلىقتان قۇتىلعان ەلدىڭ ەڭ الدىمەن ساياسي ساناسىن كوتەرۋ كەرەك بولدى. سەمەي ول كەزدە وزىق ويلى ورىس دەموكراتتارىنان ءنار العان جاستاردىڭ قايناعان ورتاسى، ۇلتتىق بۋرجۋا-ساۋداگەرلەردىڭ شوعىرلانعان ولكەسى، ابايدى وقىپ كوزى اشىلعان قازاقتىڭ جينالعان قالاسى بولدى.
ەكىنشىدەن، حح عاسىردىڭ باسىندا سەمەي قازاق دالاسىنداعى رەسەيلىك-ەۋروپالىق ستيلدە بوي كوتەرىپ، وتە ۇلكەن قارقىنمەن دامىعان زاماناۋي ءومىر سالتى بار بىردەن-بىر قالا سانالاتىن. بۇل جايتتى مىنا ءبىر دەرەكتەردەن بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن، بۇل قالاعا 1854 جىلدىڭ كوكتەمىندە ايداۋعا كەلگەن اتاقتى ورىس كلاسسيگى ف.دوستويەۆسكيي ءىنىسى ميحايلگە جازعان حاتىندا سەمەيدى «…ءبىر عانا دۇكەنى، جالعىز ءدارىحاناسى مەن باستاۋىش ۋچيليششەسى بار جارتىلاي قالا – جارتىلاي اۋىل…» دەپ سيپاتتايدى. ال ەندى كەلەسى ءبىر دەرەكتەردە، وسى ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا ومبى وكرۋگىنەن ءبولىنىپ جەكە ايماققا اينالعان سەمەي سول زاماننىڭ ءىرى ساۋدا ءارى مادەني ورتالىعى رەتىندە كورسەتىلەدى. اتاپ ايتقاندا، 1870 جىلداردىڭ وزىندە شىعىس قازاقستانداعى 14 ءىرى جارمەڭكەنىڭ باسىن قوسقان سەمەي شاھارى كوپەستەردىڭ ساۋدا ۇيلەرى، ءتۇرلى دۇكەندەر عانا ەمەس، وڭىردەگى كوكىرەگى وياۋ اۋقاتتى قازاقتار بالالارىن بەرگەن ورىس-قىرعىز پريحودسكايا مەكتەپتەرى كوپ، تولىققاندى قالاعا اينالعان.
ۇشىنشىدەن، بۇل يمپەريا قۇرامىندا قىتايعا قارسى اسكەري فورپوست رەتىندە دامىپ، ناتيجەسىندە ءبىر جاعى رەسەي مەن ورتا ازيانى، ءبىر جاعى رەسەي مەن باتىس قىتايدى بايلانىستىرعان ستراتەگيالىق توراپقا اينالعان ەلدى مەكەن ەدى.
ءبىراق مۇنداي بيىك مارتەبەنى ۇزاق ۋاقىت ۇستاپ تۇرۋ بۇل قالانىڭ دا ماڭدايىنا جازبادى. ويتكەنى 1919-1920 جىلدارى الاش وردا كۇشتەپ تاراتىلدى دا، سەمەي يدەولوگيالىق تۇرعىدا استانالىق مارتەبەمەن قوش ايتىستى.
الايدا ورتالىقتىڭ ورىنبورعا اۋىسۋىنىڭ بۇل جالعىز دايەگى ەمەس. بۇدان بولەك ۇلكەن ءبىر سەبەپ – ازامات سوعىسى ۋشىقتىرعان سول ءداۋىردىڭ تاعدىرشەشتى وقيعالارىنىڭ رەسەيدە ءوتۋى. بۇل رەتتە كەڭەس وكىمەتى ورناپ، ەل اۆتونومياسىن الىپ جاتقان زاماندا ساياسي شەشىم قابىلدايتىن ورىن ارينە شىعىستاعى سەمەيدە ەمەس، باتىستاعى ورىنبوردا بولعانى ءتيىمدى ەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ماسكەۋگە ءبىرتابان جاقىنىراق، قادامىن ايقىنىراق ەتۋ ءۇشىن بۇل سول كەزدەگى بيلىكتەگى ۇلت زيالىلارىنا وتە كەرەك قادام بولدى. ناتيجەسىندە، تاريحي ساحناعا ءبىرتۇتاس حالقى مەن مەجەلەنگەن تەرريتورياسى بار قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى كەلدى.
ءوز كەزەگىندە قالانىڭ قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگى دە بولدى. سول كەزدەگى كەيبىر قازاق زيالىلارىنىڭ (ءبىر دەرەكتەر بويىنشا ماعجان جۇمابايەۆتىڭ) ەستەلىگىنە قۇلاق اسساق: «ورىنبور وتە ەسكى قالا ەكەندىگى كوزگە بىردەن شالىنادى. مۇندا قازاقتاردان ورىس ۇلتى باسىم. ءتىپتى وزگە دە ۇلت وكىلدەرى كوپ تۇرادى ەكەن. اعاشتان كەسپەكتەپ جاسالعان كونە ۇيلەردىڭ كەيبىرى جەرگە جارتىسىنا دەيىن ءسىڭىپ كەتكەن. ال مەشىتتەر مەن شىركەۋلەرى جاقسى دامىعان. كەڭ ءارى ءتۇزۋ كوشەلەرىنىڭ كەيبىر تۇسىن تاسپەن جاپقان. جۇرگەندە اتتىڭ تاعاسى تاقىلداپ، تۇندە وت جارقىلى انىق بايقالادى ەكەن. قىستا اسا سۋىق بولعانىمەن، جاز مەزگىلىندە اۋا قوڭىرجاي قالىپتا تۇرادى» ەكەن.
البەتتە، ورىنبور ەكونوميكاسى وزىق، ءومىر سۇرۋگە قولايلى بولدى، ءبىراق قازاقتىڭ نەگىزگى وڭىرلەرىنەن وتە شالعاي ەدى. ورتالىققا اتپەن جەتۋ اسىرەسە قىس ايلارىندا مۇمكىن بولمادى. سوندىقتان دا استانانى وڭتۇستىكتەن ىزدەۋگە تۋرا كەلدى. بۇل مىندەتكە ەڭ لايىقتى قالا، ارينە جەر جانناتى جەتىسۋدىڭ مارجانى الماتى ەكەندىگى سول كەزدەن-اق بەلگىلى-تىن. ءبىراق قولدىڭ قىسقالىعى مەن زاماننىڭ قىسپاعى قازاقتىڭ كەزەكتى استاناسى بولۋدى ورتا جولدا ورنالاسقان قىزىلورداعا (1926-1929 جىلدار) بۇيىرتتى. نەگە اقتوبە نەمەسە اۋليە اتا ەمەس؟
ەڭ ءبىرىنشى سەبەپ – قالا ورىنبور – تاشكەنت تەمىرجولىنىڭ بويىندا ورنالاسقاندىقتان، ورىنبوردان تەز ءارى ساپالى تۇردە كوشۋگە ءتيىمدى بولدى. ەكىنشىدەن، بۇل ولكە قازاقتىڭ ادەت-عۇرپى، سالتى، ءدىنى، رۋحانياتى تازا ساقتالعان جەر عانا ەمەس، ەجەلدەن وتىرىقشىلىق ءداستۇر مەن كوشپەندى شارۋاشىلىق تۇيىسكەن قالا سانالاتىن. ۇشىنشىدەن، شاھار تۇرعىندارىنىڭ تۇگەلگە جۋىعى جەرگىلىكتى قازاقتار ەدى. بۇل جونىندە سول كەزدىڭ ءىرى ساياسي قايراتكەرى سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ: «استانا قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگى... [ەندەشە، قازاق] ەڭ الدىمەن ۇيلەرى جانعا جايلى ادەمى قالاعا ەمەس، قازاق ەڭبەكشىلەرىنە ناقتى قامقورلىق جاساي الاتىن ورتالىققا ءزارۋ» دەگەن مالىمدەمەسى بار. شىنىندا دا بۇل تۇستاعى ەڭ كۇردەلى ماسەلە – بۇكىل قازاق حالقىن ءبىر رەسپۋبليكانىڭ اۋماعىنا ءوز ەركىمەن بىرىكتىرۋ بولاتىن. ويتكەنى بۇكىل وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋ، قازىرگى وزبەكستان، تۇرىكمەنستان جانە قىرعىزستاندى بىرىكتىرگەن سوۆەتتىك تۇركىستان قۇرامىندا بولاتىن.
ال قالانىڭ باستى كەمشىلىگى – تەمىر جولدىڭ بويىندا تۇرسا دا، ءوزىن-وزى ەكونوميكالىق جاعىنان قامتاماسىز ەتپەدى. ونىڭ ۇستىنە كليماتى جايسىز، اسا قۇرعاق، بۇرىننان كوشپەندى شارۋاشىلىققا بايلانعان شاھاردىڭ جاڭا جاعدايعا بەيىمدەلۋى ۇزاق ءارى قيىن بولدى. سوندىقتان دا قىزىلوردانىڭ شيرەك ۋاقىت ورتالىق بولا الماسى انىق ەدى. ونىڭ ەڭ ءبىر ماڭىزدى ءرولى – گەوگرافيالىق ۇتىمدى ورنىن پايدالانىپ، سول كەزدەگى «عاسىر قۇرىلىسى» اتانعان ايگىلى تۇركسىب تەمىر جولىن تەز ءارى ساپالى اياقتاۋعا بارىنشا سەپتىگىن تيگىزدى.
ءوز كەزەگىندە شويىن جول 1929 جىلى ۆەرنىيعا جەتكەن مەزەتتە، الماتى دەگەن ەسكى اتىمەن استانا ارايلى قالاعا كوشتى. بۇل كوشتىڭ كوپ سەبەپتەرىمەن بىرگە، ەڭ باستى ستراتەگيالىق ماقساتى بار ەدى. ول – وزگەلەر قول سالماسا دا كوز سالعان ەل شىعىسىنداعى شۇرايلى مەكەندى قازاقتىڭ يگىلىگىنەن اجىراتپاۋ. «باس قالا» مارتەبەسىن ارقالاعان 69 جىلدا الماتى بۇل مىندەتتى اسقاق ابىرويمەن الىپ شىقتى.
باسقاسىن بىلاي قويعاندا، الماتى ۇلتىمىزدى ءححى عاسىرداعى ەگەمەن ومىرگە ساياسي تۇرعىدان دا، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەر بويىنشا دا، مادەني جاعىنان دا دايىنداپ، بولاشاقتىڭ شىنايى كەپىلىنە اينالدى. ەل پرەزيدەنتىنىڭ تاريحتىڭ داپتەرىنە ماڭگىلىككە جازىلعان «الماتى – تاۋەلسىزدىكتىڭ تالبەسىگى!» دەگەن قاناتتى ءسوزى وسىدان قالعان.
راسىندا دا الماتى ەلىمىزدى جاڭا ءداۋىردىڭ داربازاسىنا دەيىن جەتەلەپ قانا قويماي، جاڭا عاسىرداعى تىزگىنىن جاس تا جاسامپاز استاناعا بەردى. مۇنىڭ ءوزى – بارشا حالىقتىڭ سۇيىكتى قالاسىنا اينالىپ ۇلگەرگەن اقماڭدايلى الماتىعا كەلەسى كەزەڭگە اياق باسۋ ءۇشىن جاڭا دەم، تىڭ تىنىس، ايشىقتى مۇمكىندىكتەر اشتى. ءبىرىنءشى كەزەكتە شاھارعا ۇزاق جىلدار بويى ءتۇسىپ كەلگەن دەموگرافيالىق قىسىم مەن ەكولوگيالىق سالماق ەداۋىر ازايدى. بۇل ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن مەگاپوليسكە بۇرىننان جوسپارلاپ جۇرگەن بۇكىل ورتاازيالىق ايماقتىڭ ءىرى قارجى جانە بيزنەس ورتالىعى رەتىندە دامۋىنا جاعداي تۋعىزدى. وعان تابيعاتتىڭ ءوزى سىيلاعان ەرەكشە سۇلۋلىقتى قوسقاندا الماتىنىڭ بۇل گەوگرافيالىق ايماقتاعى تۋريستىك باسىمدىعى بۇگىننىڭ وزىندە ايقىن بولىپ وتىر.
ال ەندى، اقىندار جىرىنان تاستاماعان وسىناۋ اقشوقىلى الاتاۋدا جاڭا استانانىڭ قالاي تولعاتىپ، ارقادا ءومىرگە كەلۋىنىڭ قيىندىعىن ءسوز باسىندا بايانداپ ءوتتىم. وعان قايتا ورالماي-اق، تاۋ بيىگىندە ەل پرەزيدەنتىمەن بولعان سول اڭگىمەنىڭ ءبىر عانا ءتۇيىنىن تارقاتا كەتەيىن.
سول كەزدە نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى:
– استانانى كوشىرۋ – مەن ءۇشiن ەمەس، بۇل ەل ءۇشiن كەرەك. وسى ەلدiڭ ەرتەڭi ءۇشiن كەرەك. مۇنىڭ ءمانiن قازiرگi ادامدار تولىق ۇعار-ۇقپاس، بiراق بولاشاق ۇرپاق ريزاشىلىعىن ءالى تالاي بىلدىرەتىن بولادى، – دەپ ەدى.
ودان كەيىن كوپ جىلدار ءوتتى. استانا وزىنە ءتان بۇگىنگى تاڭ-تاماشاسىمەن بوي كوتەردى. كەزىندە كۇمانى كوپ بولعان ەل، جاڭا ەلوردانىڭ مەملەكەتتىڭ ءبىرتۇتاس بولۋى مەن اسقاق رۋحىنىڭ قارىشتاپ تۇرۋىنداعى ماڭىزىن الدەقاشان ءتۇسىندى.
ءيا، ەلباسى استانانى قازاقتىڭ ارقا دالاسىنا كەڭەس ەكونوميكاسى كۇيرەگەن كۇردەلى كەزدە، ازيانى دۇلەي داعدارىس بيلەگەن كەزدە اۋىستىردى. سونىڭ وزىندە وسىناۋ نار تاۋەكەل نامىس تاڭداي قاقتىرار تابىسقا ۇلاستى. بۇل تۋرالى، اسىرەسە، وسى ءبىر مەرەيلى كۇندەرى بارلىق اقپارات قۇرالدارى جاھانعا جاپپاي جار سالىپ، ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەردىڭ سانى مەن ساپاسىن، ءاربىر جەمىسى مەن جەتىستىگىن جىپكە تىزگەن مونشاقتاي كورسەتىپ وتىر. ونى قايتالاپ وتىرۋدىڭ قاجەتى بولماس. تەك قاداپ ايتار ويىمىز:
بۇنىڭ ءبارى وزىنەن ءوزى كەلگەن جوق. ءاربىر جەتىستىكتىڭ تۇبىندە ەلباسىنىڭ اسا دالدىكپەن جاساعان ەكونوميكالىق-ماتەماتيكالىق ەسەبى نەگىزىندە قۇرىلىپ، سوناۋ 1994 جىلى جوعارعى كەڭەستە كەلتىرگەن 32 ارگۋمەنتى جاتىر. ەكى اۋىز سوزبەن ءتىزىپ وتسەك، بۇل –
جاڭا استانانىڭ رەسپۋبليكالىق كوممۋنيكاسيالىق، اۆتوموبيلدىك، اۋە جانە تەمىر جول تورابىنىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسۋى؛
شاھاردىڭ كەلەشەكتە جەر تاپشىلىعىن كورمەي، كەمەلدەنىپ ءوسۋىنىڭ گەوگرافيالىق مۇمكىندىكتەرى؛
ەلدىڭ ەڭ باستى ەكونوميكالىق ماڭىزدى نۇكتەلەرىنە جاقىندىعى؛
دەموگرافيالىق الەۋەتى؛
ءوڭىردىڭ بولاشاقتاعى الەۋمەتتىك-ساياسي باسىمدىعى؛
تابيعي ەرەكشەلىگى مەن قورشاعان ورتاسى.
ارينە بۇل تەك ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك ارتىقشىلىقتارى عانا. ال ساياسي جەتىستىگىنىڭ ولشەمى جوق. ءويتكەنى ەلباسىنىڭ وسى شەشىمى بولماعاندا، قازاق الەمدەگى 9-شى جەر كولەمىمەن دە، قويناۋى كەنگە، القابى استىققا تولى سولتۇستىك وڭىرىمەن دە ماقتانا الماس ەدى... تورتكۇل دۇنيەگە «ۇرپاققا جول اشقان كەڭ بايتاق دالام بار» دەپ ۇرانىن سالماس ەدى. سول دالانىڭ قۇلپىرعان گۇلىندەي جارقىراعان بۇگىنگى استاناسى دا بولماس ەدى.
ال ءقازىر... استانا – تالاي ىستە ابىرويى ارتقان، سونىسىمەن دە تورتكۇل دۇنيەگە مۇمكىندىگىن مويىنداتقان قالا. وعان شاھارىمىزدىڭ ەنشىسىنە تاريحتىڭ ءوزى تاققان، جوعارى دەڭگەيدە جولىن تاپقان – ەقىۇ ءسامميتى، قىسقى ازيا ويىندارى، الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر سەزى مەن 2017 جىلى دۇركىرەپ وتكەن ەكسپو كورمەسى كۋا. مۇنداي ادامزاتتىڭ دەڭگەيىندەگى ۇلكەن شارالار كوشپەلى وركەنيەتتىڭ كيەلى مادەنيەتىن، بايتاق دالانىڭ رۋحى مەن ءداستۇرلى وسيەتىن بويىنا جيعان قالادا وتكەن ەمەس. الەمدە استانادان بولەك مۇنداي شاھار جوق تا. ويتكەنى استانا – كوكجيەگى كورىنبەيتىن كەڭ دالاداي دۇنيەتانىمنىڭ، كوك اسپانداي بيىك كوڭىلدىڭ، تۇڭعيىقتاي تەرەڭ ءبىلىمنىڭ توعىسقان جەرى.
سودان بولار، استاناعا ات ارىلتىپ كەلگەن بارشا قوناقتارعا كورسەتەر قالانىڭ زاماناۋي ارحيتەكتۋراسى مەن كورىكتى كەلبەتى، ورتاازيالىق ايماقتا تەڭدەسى جوق «استانا – جاڭا قالا» ارنايى ەكونوميكالىق ايماعى، ايگىلى «پرەزيدەنت ورمانى» اتانىپ كەتكەن الەمدەگى ادامزات قولىمەن ەگىلگەن ەڭ ۇلكەن جەلەكتەردىڭ بىرەگەيى استانانىڭ جاسىل بەلدەۋى جانە باسقا دا كوپتەگەن جوبالاردى شىنايى ماقتانىشپەن ايتا الاسىڭ.
ارينە وسىنىڭ بارلىعى ەڭ الدىمەن ەلباسىنىڭ قالانىڭ العاشقى كىرپىشىنەن، اسپان تىرەپ وسكەن بۇگىنگى تۇر-تۇسىنە دەيىن مۇقيات كوڭىل بولگەن ەڭبەگىنىڭ زاڭدى ناتيجەسى.
جاسىراتىنى جوق، ەل ورداسىنا دەگەن مۇنداي قامقورلىق كەيبىرەۋلەرگە ارتىق كورىنىپ، نەگىزسىز سىنعا ۇشىراپ جاتادى. ءبىر اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەرسەك، بۇل جالپى ماسەلەنىڭ توركىنىن تۇسىنبەۋشىلىكتەن تۋاتىن دۇنيەلەر. ال ماسەلە دەگەنىمىز – ءبىر شاھاردىڭ عانا اڭگىمەسى ەمەس، بۇكىل ەلدىڭ اۋ-جايى.
ويتكەنى ءاربىر استانانىڭ وزىندىك دامۋ لوگيكاسىنان تۋاتىن ەرەكشە جولى بولادى. ال بۇل جول تۇتاس ۇلتتىڭ ۋاقىت پەن كەڭىستىككە باسار قادامىنىڭ نولدىك نۇكتەسىن تاڭداۋدان باستالادى. ياعني، ونىڭ تىڭ تاريحناماسىنىڭ جاڭا ەسەبى باستالادى.
بۇل ماعىنادا «استانا» اتاۋلىنى مەملەكەتتىلىكتىڭ باستاۋى ءارى سول مەملەكەتتەگى بيلىكتىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىنىڭ قايناركوزى رەتىندە قابىلداۋ كەرەك.
ايتالىق، قوعامدىق قاتىناستار وزگەرىسكە تۇسكەن كەزدە ادام جاڭا قالىپتاسقان جاعدايعا بەيىمدەلۋ ءۇشىن ونىمەن بەلگىلى ءبىر سايكەستىكتىڭ بولعانىن قالايدى. مىنە، وسىنداي كەزدە تۇتاس قوعام بولىپ، حالىق بولىپ جاڭا باعىت، جاڭا ورتا جانە وسىنىڭ ءبارىن ۇيىمداستىراتىن جاڭا ورتالىق ىزدەيدى. بۇل ءۇردىس ەڭ الدىمەن، ارينە، تاۋەلسىزدىگىن ەندى عانا العان جاس مەملەكەتتەرگە ءتان دۇنيە. ءتۇپتىڭ تۇبىندە وسى «جاڭالىقتاردىڭ» بارلىعى جاڭا استانانىڭ نەگىزى قالانىپ، بوي كوتەرۋىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى.
سوندىقتان دا ەگەر قازاق ەلى ءۇشىن تاۋەلسىزدىك ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ كوتەرىلگەن ەڭ جوعارى بيىگى بولسا، وندا استانا سول بيىكتەن جاعىلعان جول كورسەتەر جارىقتى وشىرمەي، جالىنىن ودان ءارى وسىرەتىن كاتاليزاتور ىسپەتتى. سەبەبى استانا – ازاماتتاردىڭ قوعاممەن جۇعىسىپ، تۇتاس ۇلتتىڭ ۇيىساتىن جەرى. يگىلىكتى ىستەر مەن باياندى باستامالاردىڭ ءتورى.
بۇل ورايدا، استانا ەل ىشىندەگى ءتۇرلى قوعامدىق كۇشتەر مەن مۇددەلەردى توعىستىرىپ قانا قويماي، ولاردى تارازىنىڭ باسىنا تەڭدەي تەڭگەرىپ، وسى ارقىلى مەملەكەتتىڭ ىشكى رەسۋرستارىن ورتاق ماقساتقا جۇمىلدىرا بىلگەن بىردەن-بىر تۇعىر.
استانا ينفراقۇرىلىمىنىڭ قارىشتاپ دامۋى ەل ەكونوميكاسىنىڭ «ۇيقىدا» جاتقان ساي-سالاسىن وياتىپ، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق دەرلىك باعىتىنا دەم بەردى.
ءوز كەزەگىندە ەل ورداسىنا قاراپ باسقا قالالار مەن تۇتاس وڭىرلەر بوي تۇزەي باستادى. ەلدىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان بايتاق قالا اۋماقتىق ديسپروپورسيا ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشىپ، وڭىرلەر ءۇشىن ۇنەمى وزەكتى بولعان «الىس-جاقىن» فاكتورىن جويىپ، كولىك قاتىناسىندا بارشاعا ءتيىمدى ءىزىن سالدى.
ءسويتىپ استانامىز ۇلتىمىزدىڭ بۇگىنگى بولمىسىن كورسەتەتىن جانى جاڭالىققا قۇمار جاس قالا عانا ەمەس، حالقىمىزدىڭ بولاشاقتاعى ءمىنسىز وبرازى شاعىلىساتىن ايناداي جاسامپاز شاھارعا اينالدى.
سونىمەن بىرگە زاماناۋي تەحنولوگيالار، الەۋمەت پەن مادەنيەتتىڭ ەڭ وزىق ۇلگىلەرى – ءبارى دە استانادان باستاۋ الۋى شارت. ويتكەنى قازىرگى ادامزات وسىنداي جەتىستىكتەرىن كورىپ، ەلىن تانيدى، ال پروگرەسسيۆتى تاجىريبەسى بار استاناسىن كورىپ، ۇلتتىڭ شاماسىن بىلەدى.
وتكەن 20 جىل – ەلوردامىزدىڭ كوپجىلدارعا تاعدىرىن شەشكەن ۋاقىت بولدى. قازىرگى ماقتانا دا مارقايا ايتىپ جۇرگەن تابىستارىمىزدىڭ تۇبىندە دە سوناۋ قيىن-قىستاۋدا سالىنىپ، ۇلتتى ءبىر ورتالىققا بىرىكتىرگەن استانانىڭ قانداي دا بولماسىن قيىنشىلىق پەن كەدەرگىدەن سەنىمدى تۇردە وتە الاتىن قابىلەتى جاتىر.
جوعارىداعى تاريحي شولۋىمىزدىڭ دا باستى سەبەبى – قازاقتىڭ ماڭدايىنا بۇيىرعان «ەلوردا» اتاۋلىنىڭ ەلدىكءتى قالىپتاستىرۋداعى ءرولىن وتكەننىڭ ناقتى مىسالدارىمەن كورسەتۋ. سونداعى ايتپاعىمىز:
بىرىنشىدەن، استانا قاي كەزدە دە ەڭ ماڭىزدى دەگەن گەوساياسي جانە ستراتەگيالىق مىندەتتەردى شەشىپ وتىرادى؛
ەكىنشىدەن، ۇلتتى ۇيىستىرىپ، ونىڭ سانا-سەزىمىن كوتەرەدى؛
ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىڭ وسىپ-وركەندەۋى مەن حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ەكونوميكالىق مىندەتتەردى موينىنا الادى.
تورتىنشىدەن، ەل دامۋىنىڭ ءاربىر كەزەڭىندە رۋحاني-مادەني قايتا ورلەۋدىڭ بىردەن-بىر قوزعاۋشى كۇشى بولا الادى.
ارينە وتكەن كۇننىڭ ەنشىسىندە قالعان استانالاردىڭ ءقايبىرىن الساڭ دا، «كۇننىڭ كوزى ءۇشىن كۇندە كۇرەسكەن» جانكەشتى زامان مەن «ىرىسى بۇگىن ءبۇتىن، ەرتەڭ جىرىم بولعان» كوشپەلى ادامنىڭ كەزىندە ەلدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءبىر مەزگىل اۋىسىپ وتىرۋعا ءماجبۇر بولعان قالالار.
ءيا، باس قالا بولعانمەن، شىنايى استانا بولمادى. تىگىلگەن ءۇي بولعانمەن، ول ۇيدە شالقايىپ قوناق كۇتەتىن كۇي بولمادى.
ال وسى كۇنى شە؟ تورتكۇل دۇنيەنىڭ نەبىر الپاۋىت ەلدەرىنىڭ باسشىلارى ەلوردامىزدىڭ اق بوساعاسىنان ەڭكەيىپ كىرىپ، مارقايىپ شىعىپ جاتىر. تەك وسى 20 جىلدىڭ وزىندە استاناعا الەمنىڭ 70 مەملەكەتىنىڭ باسشىلارى رەسمي ساپارمەن كەلىپ، قازاق ەلىنىڭ قارىمىن كورىپ، ىستىق ىقىلاستارىن ءبىلدىرىپ كەتتى. سونىڭ ىشىندە كورشىلەس رەسەي پرەزيدەنتتەرى – 12، ورتالىق ازيا كوشباسشىلارى – 17، جۇڭگو ءتوراعالارى 10 مارتەدەن ات باسىن بۇرىپ، وسى جەردە ايماقتاعى اۋقىمدى شارۋانىڭ شەشىمدەرىن تاپسا، استاناعا ارنايى كەلگەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ءۇش بىردەي باس حاتشىسى (كوفي اننان – 2002 جىل، پان گي مۋن – 2010 مەن 2015 جىلدارى جانە انتونيۋ گۋتەرريش – 2017 جىل) ادامزاتتىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ، كۇرمەۋى كوپ سۇراقتاردى شەشۋدىڭ سارا جولىن اشتى.
ول دا بولسا اينالا تۇگەل قىزىعۋشى پەيىلدەسكە دە، قىزعانۋشى تىلەۋلەسكە دە قازاقتى دەربەس ەل رەتىندە تانىتىپ، ۇستەم مەرەيى مەن ۇلكەن مارتەبەسىن دالەلدەيدى. مۇنداي مەملەكەتتىڭ «استاناسى» ەندىگى جەردە بۇرىنعىداي اتتىڭ ۇستىندە، تۇيەنىڭ قومىندا ءجۇرىپ كوشەتىن ەمەس، حالىقتىڭ تاعدىرىن مىڭجىلدىقتارعا شەشەتىن ءارى ەلمەن بىرگە تۇراقتى تۇردە وسەتىن استانا. شەكاراسى ءبىرجولا بەكىگەن، شارتاراپ مويىنداپ، قۇت پەن ىرىس قونعان قازاقتىڭ قاسيەتتى جەرىنە ماڭگىلىككە قاعىلعان التىن قازىق.
وسى كۇنى ءبۇتىنى ءبىر جەر بولىپ، ءتۇتىنى ءتۇزۋ ەل بولىپ وتىرعانىمىز دا وسى استانانىڭ ارقاسى.
ويلاپ قاراڭىزشى، ەلدىڭ ەلدەن نەسى ارتىق... بەكەم بىرلىگى مەن بوستان تىرلىگى ارتىق. ال بەرەكە-بىرلىك – ەل بيلەپ، جول كورسەتەر تۇلعادان، تاۋەلسىز تىرلىك شەشىم شىعاتىن استانادان باستاۋ الادى.
راسىندا دا ارعى-بەرگى زاماندا ادامزاتتىڭ قولىنان شىققان قاي مەملەكەتتى الساق تا، وعان ءۇش تاعدىردىڭ ءبىرى عانا بۇيىرادى ەكەن. ءبىرىنشىسى – ءتاڭىرى ەل بولاتىن جول دا، ەر بولاتىن ۇل دا بەرگەن، ءبىراق تىرلىگى از، تالكەگى كوپ، ءسوزى مول، بىرلىگى جوق ەل. مۇنداي ەلدىڭ بۇگىنى بۇلىڭعىر، كەلەشەگى كۇڭگىرت. ەكىنشىسى – جاراتقان تەرەڭ تاريح، تانىمدى حالىق بەرگەن، ءبىراق بيلىگى بەرەكەسىز، عۇمىرى مەرەكەءسىز ەل. مۇنداي جۇرتتىڭ جولى اۋىر، جەتەر جاعاسى الىس.
ال ءۇشىنشىسى – عۇمىرىن ۇلت تاعدىرىمەن ەنشىلەگەن جۇرەكتى ەرى، استانالى ەلى بار، الىس-جاقىن جاقتاعان، تۇتاستىعىن ساقتاعان سالاماتتى مەملەكەت. ءبىزدىڭ مەملەكەت، مىنە، وسىنداي مەملەكەت. ال اسقارالى استانا بولسا، ءدۇبىرلى ءداۋىردىڭ داراب
پىكىر قالدىرۋ