«قىتايداعى قانداستار تاعدىرىنا نازاربايەۆ الاڭداماي ما؟»

سوڭعى كۇندەرى وسى سۇراقتى جاقىندارىم ماعان ءجيى قوياتىن بولدى. اي باسىندا ەلباسى قىتايعا بەس كۇندىك ساپار جاسادى. الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارى مەن ءقازاقتىلدى باسىلىمدار كۇن تارتىبىنە ەكونوميكالىق جانە ديپلوماتيالىق قاتىناستاردان تىس قىتايداعى قانداستاردىڭ تاعدىرىن دا قويدى. الايدا، ەلباسى ساپارىنا دەيىن دە، ساپار ۇستىندە دە، ەلگە قايتىپ كەلگەن سوڭ دا پرەزيدەنت دەڭگەيىندە ارعى بەتتەگى ەتنيكالىق قازاقتار تاعدىرى تۋرالى ءسوز بولعان جوق. ءبىراق، ەلباسى قازاقتارعا «جۇڭگو قىسىمىنان» حابارسىز ەمەس. وتكەن جىلى V دۇنيەجۇزى قازاقتارى قۇرىلتايىندا حاباردار بولعان. ءتىپتى ءسىم مەن دقق باسشىلىعىنا بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە تاپسىرما بەرگەن. اتالعان مەكەمەلەردەن تىس، ءىشىنارا پارلامەنت دەپۋتاتتارى، قازاقستانداعى ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار، ازاماتتىق قوزعالىستار، ءتىپتى ەۋروپارلامەنت، ەۋروپاداعى ادام قۇقىقتارىن قورعاۋشىلار «جۇڭگو قىسىمىمەن» كۇرەس جۇرگىزىپ كەلەدى.

جۇڭگو قىسىمى بارى راس

قىتايداعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ جاپپاي قىسىمعا ۇشىراعانى تۋرالى اقپارات 2017 جىلدىڭ ساۋىرىنەن باستاپ شىعا باستادى. قىتايداعى قانداستاردىڭ قۇجات جاساتۋدا اسقىنعان بيۋروكراتيا مەن قۇقىقتىق كەدەرگىلەرگە ۇشىراپ جاتقانى تۋرالى فاكت كوپ. قحر-دىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى چجان حانحۋەي وسىنداي جاعدايدىڭ بارىن راستاپ، سينسزيان-ۇيعىر اۆتونومدى اۋدانىنىڭ تۇرعىندارىنا قاتىستى قاتاڭ شارالار تەك قازاق دياسپوراسىنا ەمەس، سونداي-اق، باسقا دا ۇلتتىڭ وكىلدەرىنە قاتىستى بولىپ جاتقانىن، الايدا رەسمي بەيجىڭنىڭ حابارسىز ەكەنىن، بۇل جونىندە جۇمىستار جۇرگىزەتىنىن ايتقان. «ەگەر ماسەلە قىتايدىڭ قۇجاتى بار ازاماتتارى تۋرالى بولسا، بۇل قىتايدىڭ ىشكى ماسەلەسى» دەگەن ەكىۇشتىلاۋ پىكىرىن دە قىستىرا كەتكەن. ءتىپتى، «قىتايدا گەگەمونيالىق ۇستەمدىك جوق» دەگەندى ايتۋدى ۇمىتپاعان. ال، قىتايدىڭ الماتىداعى باس كونسۋلى چجان ۆەي ەلدەگى اقپاراتتىق اگەنتتىكتەردىڭ بىرىنە بەرگەن جازباشا جاۋابىندا قىتايدا ەتنيكالىق ازشىلىق ۇلت وكىلدەرى، اسىرەسە مۇسىلمانداردىڭ «تەرگەلىپ، قاماۋعا الىنىپ، ساياسي دارىسكە جىبەرىلەتىنىن» تەرىستەگەن. ايتكەنمەن، «ساياسي لاگەر» تۋرالى اقپارات وقتىن-وقتىن شىعىپ جاتىر. قازاقستانعا ءبىر كەلىپ قايتا بارعانداردى «ساياسي ۇيرەنۋ» دەپ اتالاتىن «سوتسىز قاپاسقا» قالاي تىعاتىنى تۋرالى تولىعىراق سايراگۇل ساۋىتباي ىسىندە بەلگىلى بولدى. ول «ساسي لاگەردە» تاربيەشى بولعان. پرەزيدەنتكە حات جازعان سايراگۇل «ساياسي لاگەرگە بارعانداردىڭ ۇشتى-كۇيلى جوق بولىپ جاتقانىن» جەتكىزگەن. ءسوزىنىڭ مىسقال شىندىعى بولماسا «جۇڭگو سۇراتقان» ستاتۋسىنا يە بولماس پا ەدى. وعان قوسا، «لاگەر كورگەن» ءتۇرلى كەيىپكەرلەردىڭ بەينەلەۋى دە مازمۇنداس. دەگەنمەن، «ساسي ۇيرەنۋدە» قانشا قانداسىمىز جاتقانى تۋرالى اشىق اقپارات جوق. «ازات ازيا» سياقتى باسپا ءسوز ولاي قاپاسقا تۇسكەن شىڭجاڭ مۇسىلماندارىنىڭ سانى 100 مىڭنان اساتىنىن جازدى. جۇڭگو جابىق ەل بولعاندىقتان ناقتى ستاتيستيكاعا قول جەتكىزۋ قيىن. اقپاراتتىق ارانداتۋلاردىڭ بايقالاتىنى دا سودان.

جۇڭگو دۇشپاندىعى قايدا اپارادى؟

مىڭجىلدىق كورشى جۇڭگو — قازاقستان ءۇشىن باستى ستراتەگيالىق سەرىكتەس. تاتۋلىققا تەك قازاقستان مۇددەلى ەمەس. قازاقستاندىق ارىپتەسىن قوناق ەتكەن سي سزينپيننىڭ «مەن قازاقستان-قىتاي دوستىعىنىڭ الىپ كەمەسىن سىزبەن بىرگە باسقارۋعا ءازىرمىن» دەپ اڭقىلداعانى دا سودان. ءبىراق، قازاقستان «جۇڭگو فوبياسىن» تۋدىرۋعا كۇش سالاتىندار بار. وعان جول بەرگەن ەڭ اۋەلى انىق اقپارات بەرمەي وتىرعان قىتايدىڭ ءوزى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە، ءموبيلدى مەسسەندجەرلەردە انتيقىتايلىق راديكالدى پىكىر باسىم.  كوپ جاعدايدا قارا كۇشكە سۇيەنگەن، بۇلىك سالۋعا شاقىرعان ەموسيالىق ەكپىن بايقالادى. «ەلشىلىككە ەرەۋىل سالۋ، جۇڭگو مەنشىگىندەگى ءوندىرىس ورىندارىنا باسىپ كىرۋ، جۇڭگو كاسىپكەرلەرىنە كۇن كورسەتپەۋ» سياقتى تاسىلدەر ماسەلەنىڭ ءبىرجولا شەشىمى ەمەس ەكەنىن اشىنعان جۇرتقا ءتۇسىندىرۋ دە قيىن. ەكى يىعىنان ەنتىگىپ، ەت پەن تەرىسىنىڭ اراسىنداعى اشۋعا ەرىك بەرەتىندەر قىتايدا وقىپ جاتقان 14 مىڭ ستۋدەنتىمىزدى، ءبىر جارىم ميلليوننان استام قانداسىمىزدى ويلاسا دەيمىز. اقىلعا سالماي ءىس قىلىپ، ەرتەڭ جۇڭگو ەلشىمىزدى قۋىپ شىقسا نە ىستەيمىز؟ دۇشپاندىق دەپ، حالىققا جاۋلىق شاقىرىپ وتىرعانىمىز جوق. ەل مەن ەل قوسىلسا قۇت دەيدى. ەمىن-ەركىن كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن ارعى بەتتەگى قانداستاردىڭ جايىنان حاباردار بوپ، سالەمىمىز سىنباي جەتىپ تۇرسا، كوش تە كەدەرگىسىز جالعاسسا دەگەن ىزگى تىلەك بىزدىكى.

ەلباسىنىڭ ەلەڭى

مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندە ەل اۋماعىنان تىس وڭىرلەردە ءومىر كەشىپ جاتقان بايىرعى ۇلت وكىلدەرىن ەلگە اكەلۋ، ولاردىڭ مادەني، ەكونوميكالىق، قوعامدىق ومىرىنە ءجىتى كوڭىل بولۋ قازاقتىڭ جۇگى. مەملەكەت باسقارۋشى رەتىندە ەلباسىنىڭ مىندەتى. ەلباسى مىندەتىن ورىنداعان، اتقارىپ تا ءجۇر. قازاق كوشىن جانداندىرىپ، تاۋەلسىزدىك الا سالا الىس-جاقىن ەلدەردەگى قانداستارعا جار سالعانى سونىڭ دالەلى. العاشقى جىلداردا ەلباسى شەتەلگە ساپارلارىندا سول وڭىردەگى قازاق دياسپورالارىمەن ءجيى كەزدەسۋ وتكىزەتىن. جۇڭگو قازاقتارى اراسىندا پرەزيدەنتتىڭ ۇرىمجىگە، قۇلجاعا ساپارلارىندا جەرگىلىكتى قانداستارمەن جولىققانى تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمە كوپ. سولاردىڭ ءبىرى سزيان سزەمينگە ەلباسى «ءبىر جۇما شەكارانى اشا تۇر، قازاعىم بەرى كوشىپ السىن» دەپ ايتىپتى دەگەن ءسوز ەدى. بالالىقپەن ءبىر سەنىپ، ءبىر سەنە المايتىنبىز. جاقىندا ارحيۆتەن ەلباسىنىڭ 1997 جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ سول كەزدەگى باس رەداكتورى ءۋاليحان قاليجان مەن «اتامۇرا» كورپوراسياسىنىڭ پرەزيدەنتى مۇحتار قۇل-مۇحاممەدكە بەرگەن سۇحباتىن كورىپ، تاڭداي قاقتىم. وندا ەلباسى جۇڭگو باسشىسىنان قازاقستانعا كەلۋگە نيەتتەنىپ، قۇجات الا الماي وتىرعان قانداستارعا كومەكتەسۋدى تالاپ ەتكەنىن ايتادى. «1 ميلليارد 200 مىڭنىڭ ىشىندە 1 ميلليون قازاق نە قىلادى؟ سول قازاقتارعا جەڭىلدىك جاساسا، ەڭ بولماسا تۋىسقاندارىنا، جاقىندارىنا كەلەمىز دەگەندەرگە رۇقسات بەرىلسە»، دەگەن نازاربايەۆ سزيان سزەمينگە.

نازاربايەۆ قىتايدى 1993 جىلدان كەيىن 10 جىل بيلەگەن سزيان سزەمينمەن دە، ودان كەيىنگى 10 جىل ەل باسقارعان حۋ سزينتاومەن دە جاقىن دوس بولدى. سونىڭ ارقاسىندا شەكارا بەكىتىلىپ، قىتايمەن ارادا «تۇتقىن الماسۋ» دەيتىن ەكىنىڭ ءبىرى قول جەتكىزە بەرمەيتىن، كۇردەلى ديپلوماتيالىق دەكلاراسيالار جاساستى. بيلىكتەگى ەكىنشى بەس جىلىن بيىل باستاعان سي ءسزينپيننىڭ وزىمەن 18 رەت كەزدەسىپ ۇلگەردى. ەندەشە ەلباسى سوڭعى كەزدەسۋىندە دە «ەلدىڭ ءۇمىتىن» ۇمىتپاعانى انىق.

ءسوزدى ەلباسىنىڭ سوزىمەن تۇيىندەيىك:

«قازاقتار تۇراتىن ەلدەرمەنەن ءبىز دوستىعىمىزدى، سەنىمىمىزدى ارتتىرا بەرسەك، سول جەردە تۇراتىن ءبىزدىڭ وتانداستارىمىزعا جاقسىلىق كەلەدى. وسى جولمەن عانا ءبىز ولاردىڭ بەرى قاراي قايتۋىنا جول سالامىز، قامقورلىعىمىزدى، ءوزىمىزدىڭ قاناتىمىزدى جايىپ وتانداستارىمىزعا كومەك جاساي الامىز!»