ءدىننىڭ  قازىرگى ادام الەمى مەن ادامزات  قوعامىندا اتقاراتىن  ناقتى قىزمەتىن  ايقىنداۋ  ماڭىزدى  ماسەلە. باتىس  قوعامىندا  ءدىن  ءىبىلىستىڭ  ازعىرۋىنان  ساقتاۋشى جانە وتكەنمەن جانە داستۇرمەن  ساباقتاستىقتى  قامتاماسىز  ەتۋشى قىزمەت  اتقاردى. وسى  ەكى  قىزمەتىمەن ءدىن  عاسىرلار  بويى باتىس  مادەنيەتىنىڭ ءتىنىڭ ايقىندادى [د.بەلل،1996،س.702]. قازىرگى  باتىس  ەۋروپالىق قوعامدى پوستسەكۋليارلى رەتىندە  انىقتاۋ ءۇشىن نەگىزگى ءۇش قۇبىلىستان تۋىنداعان ساناداعى  وزگەرىستەر ناقتى  ايقىندالۋى  ءتيىس. بىرىنشىدەن، قازىرگى الەمدە بولىپ  جاتقان  ءتۇرلى  قاقتىعىستاردىڭ ءدىني نەگىزدە  بولعاندىعىن  حابارلايتىن  ب ا ق ىقپالىمەن قوعامدىق سانا  وزگەرۋدە؛ ەكىنشىدەن، ليبەرالدى قوعامداعى ءدىني  قاۋىمدار  كەيبىر قوعامدىق  نەمەسە  ساياسي  وقيعالاردى وزىنشە  ءتۇسىندىرۋى قوعامدىق ساناعا اسەر ەتۋدە؛ ۇشىنشىدەن، ءداستۇرلى مادەنيەتتى ۇستاناتىن ەلدەردەن  كەلۋشى جۇمىسشى كۇشتەر  جانە  بوسقىنداردىڭ تۇراقتى يمميگراسياسى ەۋروپالىق ازاماتتار ساناسىنا ىقپال  ەتۋدە. نەمىس  فيلوسوفى  يۋ.حابەرماس  وسى  ءۇش فاكتوردى  نەگىزگە  الا وتىرىپ سەكۋليارلى  باتىس  قوعامىن  پوستسەكۋليارلى  دەپ  اتايدى. عالامتور  جانە  الەۋمەتتىك  جەلىلەر، الپاۋىت  ەلدەردىڭ گەوساياسي  جوبالارى مەن  يدەولوگيلىق باسەكەلەستىگى،گيبريدتىك جانجالدار، مارگينالدى  قۇبىلىستار پەن پوستمودەرندىك  ۇستانىم ءدىننىڭ  جانە  ءدىندارلىقتىڭ  جاڭا  قۇبىلىسى راديكالدى  يدەولوگيا  مەن  ءدىني  سەنىمنىڭ كۇماندى  جاساندى فورمالارىن  تۋدىردى. زاماناۋي الەمدە ناقتى ءدىن مەن يدەولوگياعا  نەگىزدەلگەن ساياسات، پارتيا، ەكونوميكا، قۇقىق، مادەنيەت، ونەر  سەكۋليارلىقتىڭ  جاڭا زاماندا  ورنىققان ۇلگىسىنە سيمايدى. جاھاندانعان  ادامزاتتىڭ  قوعامدىق پسيحولوگياسى مەن  ومىرىنە ءدىننىڭ ىقپالى وسۋدە، دەمەك  زايىرلىلىق  پەن  ءدىندارلىقتىڭ  ءوزارا ارىپتەستىگىنىڭ  ادىلەتتى زاماناۋي تەتىكتەرىن  دايارلاۋ قاجەت. قازىرگى ادامزات قوعامىنداعى مودەرنيزاسيالىق  ۇدەرىستەر  ءدىني جانە زايىرلى  سانانى  قامتي وتىرىپ، ونى وزگەرتۋدە. جاھاندىق ۇردىستەر مەن ءدىني  جوبالار ءدىني  تاڭداۋ مەن ءدىني  مىنەز-قۇلىققا  ىقپال جاساۋدا.سەكۋلياريزاسيا  بۇل  دىنگە  قارسىلىق  ەمەس، ءدىننىڭ زاڭ اياسىندا وركەنيەتتى قىزمەت  جاساۋى، دەمەك  پوستسەكۋليارلى قوعامدا  سەكۋليارلىق  پەن ساكرالدىلىق  ءبىرىن-بىرى  تولىقتىرۋشى ۇعىم.  پوستسەكۋليارلى كەڭىستىكتە زايىرلى جانە  ءدىني  ينستيتۋتتار  ءدىني  جانە ءدىني ەمەس دۇنيەتانىمدى  ۇستاناتىن ازاماتتاردى بىرىكتىرۋ ءۇشىن  تەڭدىك، ادىلەتتىلىك، ارىپتەستىك، تۇسىنىستىك  قاعيدالارىن ۇستانۋى  ءتيىس. سەكۋليارلىق  دىنگە  قارسىلىق نە  بولماس دىنسىزدىك ەمەس. سەكۋليارلىق  ءدىن  مەن  ءدىني  قىزمەتتىڭ  زاڭ اياسىندا جۇزەگە  اساتىندىعىن ايقىندايدى.سەكۋليارلى  قوعامدا  ءدىني  ينستيتۋتتار  قوعامدى  بىرىكتىرۋشى جانە  ۇلتتى  ۇيىتىرۋشى  قىزمەت اتقارۋى  ءتيىس. قازىرگى  ورتالىق  ازيا   ەلدەرىندەگى  ءدىني  جاعداي جانە  ءدىندارلىق  دەنگەيى  تىلدىك، دىلدىك، ءدىني ءداستۇر جاقىندىعىمەن جانە  ءدىن سالاسىنداعى  مەملەكەتتىك ساياسات  قاعيدالارىنىڭ  ۇقساستىعىمەن  ايقىندالادى.ورتالىق  ازيا ەلدەرىندە ءدىن ،ەڭ الدىمەن  داستۇرگە ادالدىقتى جانە ۇلتتىق بولمىستىڭ رۋحاني تامىرىن  جوعالتپاۋعا دەگەن ۇستانىمدى ايقىندايدى.پوستاتەيستىك  ورتا  ازيالىق قوعامدا ءدىن  ۇلتتىق رۋحاني  نارمەن قايتا قاۋىشۋ  ءرامىزى  رەتىندە كورىندى.74 جىل بويى  اتەيزم  قۇرساۋىندا بولعان  ورتالىق ازياداعى  يسلام ەركىندىككە  قول جەتكىزىپ،قارقىندى  دامۋدا [ش.وۆكوچيەۆ،1996،س.84].قازىرگى  ورتالىق ازياداعى  ءدىني  احۋالدى  تالداۋ،مەملەكەت  جانە  ءدىن  قاتىناسىنىڭ  بۇگىنىڭ  پايىمداۋ  مەن  بولاشاعىن بولجاۋ وزەكتى ماسەلە. 

تۇركىمەنستان  مۇسىلماندارى سۇننيتتىك باعىتتىڭ حانافيي مازحابىن ۇستانادى. تۇرىكمەنستان  زايىرلى قاعيداتتى  ۇستاناتىن  ەل. Gallup international  اناليتيكالىق  ورتالىعىنىڭ  2008،2009 جانە  2015 جىلدارى جۇرگىزگەن  ساۋالناماسى بويىنشا تۇركمەنستان حالقىنىڭ 80% -دىنگە سەنەدى.

ەل  اۋماعىندا ءدىندى  ساياسي  ماقساتتا پايدالانۋعا  تىيىم سالىنعان. 1994 جىلى قۇرىلعان  ءدىن  ىستەرى  بويىنشا  كەڭەس ءدىن سالاسىن مەملەكەتتىك قاداعالاۋ مەن  رەتتەۋ  قىزمەتىن اتقارادى. 1990 جىلداردىڭ  ورتاسىندا ەلدىڭ  اۋعانستانمەن شەكارالاس ايماعىندا  راديكالدى ءدىني ىلىمدەر  كورىنىس بەرە  باستادى. 1997 جىلى  «ار-ۇجدان  جانە ءدىني  ۇيىمدار  تۋرالى» زاڭعا  تولىقتىرۋلار  ەنگىزىلدى. بارلىق  ءدىني ۇيىمدار قايتا  تىركەۋدەن ءوتتى. تىركەۋدەن  وتپەگەن ءدىني ۇيىمدارعا  ءدىني قىزمەت  جاساۋعا تىيىم  سالىندى. ءدىني قاۋىمداردىڭ قارجىلىق، قايىرىمدىلىق، ءبىلىم-اعارتۋشىلىق قىزمەتىنە  جانە  كادرلىق ۇستانىمىنا شەكتەۋلەر قويىلدى. شەت ەلدىك ۋاعىزشىلار  مەن ءدىن  قىزمەتكەرلەرى جۇمىسىنا تىيىم  سالىندى. شەتەلدىك  ءدىني  ادەبيەتتەردى ەل  اۋماعىنا  الىپ  كەلۋىنە  تىيىم  سالىندى. ەلدەگى  شييتتىك (ءازىربايجاندار مەن يراندىقتار) قاۋىمداردىڭ شاقىرۋىمەن  كەلگەن يراندىق ۋاعىزشىلار  ەلدەن شىعارىلدى. شييتتەر  يرانمەن  شەكارالاس اۋدانداردا  جانە  تۋركمەنباشي قالاسىندا  تۇرادى. مەشىتتەردەگى  ءدىني  وقۋ  كۋرستارى  قايتا تەكسەرۋدەن وتكىزىلدى. 1999 جىلى چاردجوۋ  قالاسىنداعى  مەدرەسە  جابىلدى. 2003 جىلى قابىلدانعان «ءدىني  سەنىم بوستاندىعى  جانە ءدىني  ۇيىمدار  تۋرالى» جاڭا زاڭعا  سايكەس تىركەلمەگەن  ءدىني  بىرلەستىك  جۇمىسىنا  قاتىسۋشىلار  قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە  تارتىلاتىن  بولدى. مۇشەلەر سانى 500-گە  جەتكەن  ءدىني ۇيىمدار  تىركەۋدەن ءوتتى. مەشىت  يمامدارىن  تاعايىنداۋعا  مەملەكەتتىك  قۇرىلىمداردىڭ ىقپالى ءوستى. جەكە  مەنشىك قۇقىعىنداعى ءدىني  وقۋ ورىندارىن  اشۋعا  تىيىم سالىندى. جوعارى ءدىني  وقۋ ورىندارىن  قۇرۋ تەك  ءدىن ىستەرى كەڭەسى  قۇزىرەتىنە  بەرىلدى. ءدىنباسىلىق  لاۋازىمعا ءدىني ءبىلىمدى  ەلدەن العان تۇركىمەنستان  ازاماتى  لايىق  دەپ سانالدى. ادىلەت  مينيسترلىگىنىڭ  رۇقساتىنان  كەيىن عانا  شەت  ەلدىك دەمەۋشىلەردىڭ  قارجىلاي كومەگىن  الۋعا رۇقسات ەتىلدى. اقش-نىڭ  «حالىقارالىق  ءدىني سەنىم  بوستاندىعى تۋرالى  اكت» سايكەس  قىسىمىنان  كەيىن 2004 جىلى تىركەلمەگەن  ءدىني  بىرلەستىك  جۇمىسىنا  قاتىسۋشىلاردى  قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە  تارتۋ  بابىنىڭ  كۇشى  جويىلدى. 2005  جىلى اشحاباد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى  يسلام تەولوگياسى فاكۋلتەتى  جابىلىپ،تاريح  فاكۋلتەتىندە  تەولوگيا  ءبولىمى  بولىپ  قايتا قۇرىلدى.1990 جىلدارى ەلدە تۇركيالىق  ءدىني  جاماعاتتار(نۇرشىلار)  ىقپالىنداعى مەكتەپتەر  مەن ليسەيلەر جەلىسىنىڭ  قاتارى كوبەيدى.بۇل وقۋ  ورىندارىندا جالپى ءبىلىم بەرۋمەن  قاتار  ءدىني تاربيە  بەرىلگەنى  انىقتالعان  سوڭ  2011 جىلى ليسەيلەر جەلىسى قىزمەتىنە تىيىم سالىندى.سونىمەن قاتار،2016 جىلعى تۇركياداعى اسكەري توڭكەرىس ارەكەتىنەن  سوڭ  ف.گۇلەنمەن  بايلانىستى حيزمەت ۇيىمىنىڭ وقۋ  ورىندارى جابىلدى. 2016  جىلى قابىلدانعان «ءدىني  سەنىم بوستاندىعى  جانە ءدىني  ۇيىمدار  تۋرالى» جاڭا زاڭدا  ءدىني بىرلەستىكتى تىركەۋ  ءۇشىن كامەلەت جاسىنداعى  50 تۇركىمەنستان ازاماتتارىنىڭ  ءوتىنىشى جەتكىلىكتى  جانە ءدىني  بىرلەستىكتىڭ جارعىسى  بولۋى ءتيىس. جاسىرىن  ءدىني قىزمەتكە  تىيىم سالىنادى. شەت  ەلدەن  بەرىلەتىن  تەگىن جانە گرانتتىق كومەكتەر  مىندەتتى  تۇردە  تىركەلۋى ءتيىس. مەملەكەت  مەنشىگىندەگى  ءدىني باعىتتاعى  مۇلىكتەر مەن  ءدىني عيماراتتاردى  ءدىني ۇيىمدارعا  تەگىن بەرىلۋى  زاڭدا بەكىتىلدى. مەملەكەتتىك  ءبىلىم  بەرۋ ۇيىمدارىندا  ءدىندى وقىتۋعا  تىيىم سالىندى. ءدىني ءبىلىم بەرۋ  ورىندارىنا  قاتاڭ  تالاپ قويىلدى. 2016  جىلى  ءدىني ۇيىمدارمەن جۇمىس بويىنشا جانە  ءدىني مازمۇنداعى  باسپا ونىمدەرىن  ساراپتاۋ  ارنايى كوميسسياسى قۇرىلدى. كوميسسيا قۇزىرەتى: ءدىني ۇيىمداردىڭ  قىزمەتىن جانە  ازاماتتاردىڭ ءدىني  ۇيىمدار ۇستىنەن  جازعان ارىز-شاعىمدارىن  قاراۋ، شەت ەلدىك ءدىني ۇيىمنىڭ باسشىسىن  قىزمەتكە  تاعايىنداۋ، شەت ەلدىك ءدىني ادەبيەتتەرگە  ساراپتاما جاساۋ، ءدىنتانۋلىق ساراپتاما قورىتىندىسىن بەرۋ، ءدىني  ۇيىمداردى  تىركەۋگە ۇسىنىس  بەرۋ، ءدىني ءبىلىم بەرۋ  ۇيىمىن اشۋعا  ۇسىنىس بەرۋ، جەرگىلىكتى بيلىك ورنىمەن  بىرگە ءدىني عيمارات قۇرلىسىنا رۇقسات بەرۋ. تۇركىمەنستاندا ورازا  ايتتا ءبىر كۇن، قۇربان  ايتتا ءۇش كۇن دەمالىس بەرىلگەن. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، كوشپەندى  ءومىر سالتىن  ۇستانعان بايىرعى تۇركىمەندەردىڭ  بۇگىنگى  بۋىنى  ءدىننىڭ  عيباداتتىق  فورماسىن ەمەس، حالىقتىق ءدىندارلىقتى  ۇستانادى. الايدا  كەدەيشىلىك، ەركىن ويشىلدىقتى  قۋدالاۋ، مەشىتتەردى  جاپپاي باقىلاۋ، سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى ءدىني جاعدايعا  كەرى اسەر ەتۋى  مۇمكىن.

وزبەكستان  زايىرلى  مەملەكەت. نەگىزگى  زاڭدا بارلىق دىندەردىڭ  زاڭ الدىنداعى تەڭدىگى، مەملەكەت  پەن ءدىننىڭ  ءبولىنۋى  ناقتى ايقىندالعان. ەل  اۋماعىندا ءدىندى  ساياسي  ماقساتتا پايدالانۋعا  تىيىم سالىنعان. وزبەكستان  حالقىنىڭ  93 پايىزدان استامى سۇننيتىك  باعىتتىڭ حانافيي مازحابىن ۇستانادى. بۇقارا جانە  سامارقان  ايماقتارىندا شييتتىك (يراندىقتار  مەن  ءازىربايجاندار)    قاۋىمدار  بار. بۇل  ايماقتاردا  شييتتىك مەشىتتەر  جۇمىس  جاسايدى. شييتتەر  قۇلشىلىقتارىن  كوبىنە ۇيلەردە جانە سۇننيتتىك  مەشىتتەردە  وتكىزەدى. شييتتىك  يمامدار ءدىني  ءبىلىمدى ەلدەگى  مەدرەسەلەردەن الادى. ەل اۋماعىندا 16  كونفەسسياعا  تيەسىلى  2400 اسا  ءدىني بىرلەستىكتەر بار. ءدىندار  مۇسىلماندار ءومدب  قۇزىرەتىندە. Gallup international  اناليتيكالىق  ورتالىعىنىڭ  2008،2009 جانە  2015 جىلدارى جۇرگىزگەن  ساۋالناماسى بويىنشا وزبەكستان حالقىنىڭ 51% -دىنگە سەنەدى. 1992 جىلى  ەلدەگى  100 جۋىق  مەدرەسەنىڭ 20 عانا ءومدب  باعىنىشتى  بولاتىن. 1999 جىلى تاشكەنت  جانە  باسقا قالالاردا بولعان جارىلىستان  سوڭ   شەت ەلدەردىڭ  ءدىني  وقۋ ورىندارىندا وقيتىن  ستۋدەنتتەر ەلگە  قايتارىلدى.  وسىعان  وراي، ءدىني جاعدايدى قاداعالاۋ جانە  باقىلاۋدى كۇشەيتۋ قولعا  الىندى.جاستاردىڭ  الەۋمەتتەنۋ ۇدەرىسىندە ءدىن مەن ءدىني  قۇندىلىقتاردىڭ وسۋىنە وراي، كامەلەتتىك جاسقا تولماعانداردىڭ  مەشىتكە  بارۋى  كاتاڭ باقىلاندى. ەلدەگى شەت ەلدىك  ءدىني وقۋ ورىندار جابىلدى. 1990-2005 جىلدارى وزبەك قوعامىنىڭ قوعامدىق پىكىرىن  قالىپتاستىرۋدا ءدىن قايراتكەرلەرىنىڭ ىقپالى ارتتى. ءدىننىڭ ساياسيلانۋىنىڭ  كەيبىر  كورىنىستەرىنىڭ  قوعامدىق ومىردە ورىن العان  سوڭ ، بيلىك بەدەلدى ءدىن قايراتكەرلەرىن قوعامدىق-ساياسي قىزمەتتەن وقشاۋلادى .

ەلدەگى  ءدىني جاعدايدى رەتتەۋ ماقساتىندا  بارلىق  مەدرەسەلەر تىركەۋدەن وتكىزىلىپ ءومدب قاراۋىنا  بەرىلدى. مەدرەسەلەردىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق  بازاسىن  جەتىلدىرۋگە نازار  اۋدارىلدى. وزبەكستانداعى: كوكىلتاش، مير-اراب، ماحدۋم، مولدا  قىرعىز، ار-رازي، ءال-بيرۋني، قوجا  بۇحاري مەدرەسەلەرى  ورتا ءبىلىمدى  ءدىن  ماماندارىن دايارلايدى.تاشكەنت جانە بۇقارا  قالاسىندا قىزدارعا  ارنالعان  ورتا ارناۋلى ءبىلىم بەرەتىن  ءدىني  وقۋ  ورىندارى اراب ءتىلى  جانە احلاق مادەنيەتى وقىتۋشىسى  بىلىكتىلىگىن بەرەدى.2008 جىلى  ەل ۇكىمەتىنىڭ  قاۋلىسىمەن  اشىلعان يمام بۇحاري اتىنداعى  حالىقارالىق  ورتالىعى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە  يمامداردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ باعىتىندا جۇمىس جاسايدى.1999 جىلى اشىلعان تاشكەنت يسلام ۋنيۆەرسيتەتى زايىرلى جانە ءدىني  ءبىلىم بەرۋ ءداستۇرىن ۇيلەسىمدى ۇيلەستىرگەن. زايىرلى مەملەكەت  ومىرىندەگى  ءدىننىڭ  الاتىن  ورنى مەن اتقارار  ءرولىن تۇسىنەتىن جانە مىندەتتەردى شەشۋگە  قابىلەتتى زايىرلى  عالىمدار  مەن يسلام اقيداسىن، عيباداتىن، ءپالساپاسىن  تەرەڭ يگەرگەن باكالاۆر،ماگيستر اكادەميالىق دارەجەسىندەگى ءدىن  ماماندارى دايىندالادى.ۋنيۆەرسيتەت قۇرامىندا يسلام تاريحى مەن  ءپالساپاسى،ەكونوميكا جانە جاراتىلىستانۋ،بىلىكتىلىكتى  ارتتىرۋ  جانە كادرلاردى  قايتا دايارلاۋ فاكۋلتەتتەرى بار.ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتۋ وزبەك جانە  ورىس  تىلدەرىندە جۇرگىزىلەدى.وقىتۋ  پروسەسىندەگى  پاندەر اراقاتىناسى  60  % –ءدىني پاندەر،40  % زايىرلى پاندەر قۇرايدى.ەلدەگى بيلىكتىڭ  اۋىسۋىنا  وراي،ءدىن  سالاسىندا وزگەرىستەر  ورىن  الۋدا. 2017  جىلى جۇما مەشىتتەرىندە داۋىس  كۇشەيتكىشپەن  ازان  شاقىرۋعا  رۇقسات  ەتىلدى. 2017  جىلى وزبەكستان  كونستيتۋسياسىنىڭ  25  جىلدىعىنا  وراي  جۇرگىزىلگەن امنيستياعا وراي  تۇرمەلەردەن  ءبىرقاتار  ءدىندارلار  بوساتىلدى. 2017  جىلى تاشكەنتتە يسلام  وركەنيەتى  جانە سامارقاندتا يمام بۇحاري اتىنداعى حالىقارالىق  زەرتتەۋلەر ورتالىعى  جانە  يسلام  اكادەمياسىن قۇرۋ  تۋرالى قاۋلى قابىلداندى. وزبەكستان  بيلىگى  يمام  بۇحاري، يمام ناۋاي، يمام تەرميزي جانە يمام  ماتۋريدي مۇرالارىن زەرتتەۋ مەن  ناسيحاتتاۋعا   قولداۋ  كورسەتۋدە. 2017 جىلى  قاريلار  كونكۋرسىن  وتكىزۋ  قايتا قولعا  الىندى. ەلدەگى  يسلامتانۋلىق  ءبىلىم  بەرۋ  جۇيەسى  ءبىرىزدى  جانە ءبىرىڭعاي وقىتۋ  باعدارلاماسىن  ۇستانادى.  2017  جىلى مەشىتتەردە جاسىرىن  نەكە  قيۋعا  جانە  كوپ ايەل  الۋعا  تىيىم سالۋ  ماسەلەسى كوتەرىلدى. 2017 جىلى  جەلتوقساندا  مينيسترلەر  كەڭەسى  جانىنداعى قاجىلىقتى  ۇيىمداستىرۋ جانە  وتكىزۋ بويىنشا كوللەگيا ەلدەگى قاجىلىق پارىزىن ورىنداۋعا  تىلەك  بىلدىرۋشىلەر ءۇشىن تالاپتاردى  بەكىتتى.اتاپ ايتساق،ۇمىتكەرلەر سوڭعى ەكى جىلدا ۋمرا  نەمەسە  سوڭعى  بەس جىلدا قاجىلىق پارىزىن  ورىنداماعان بولۋى  ءتيىس، ۇمىتكەرلەردىڭ  ماتەريالدىق  مۇمكىندىگى  مەن  دەڭساۋلىق احۋالى، قاجىلىق  پارىزىن  دۇرىس جانە  تولىق  ورىنداۋىنا قاجەتتى  ءدىني ءبىلىمى بولۋى كەرەك.بەس اي بۇرىن ىرىكتەلگەن  ۇمىتكەرلەر ءتىزىمى مەشىتتەردە  ىلىنەدى، 15كۇن  بويى  ۇمىتكەرلەر تۋرالى قوعامدىق  پىكىرلەر  زەرتتەلەدى.ۇمىتكەرلەر  قايىرىمدىلىق ءىس-شارالارعا،اداسقانداردى سالاۋاتتى ءومىر  سالتىنا  قايتا بەيىمدەۋ جۇمىسىنا ، ماحاللانىڭ  الەۋمەتتىك-رۋحاني  تىنىس-تىرشىلىگىن جاقسارتۋعا بەلسەڭە قاتىسۋى  نازارعا  الىنادى.سونىمەن قاتار،ۇمىتكەردىڭ ءدىني-اعارتۋشىلىق  قىزمەتى، مىنەز-قۇلقى،وتباسىلىق ءومىرى جانە بالالارىنىڭ  تاربيەسى دە ەسەپكە الىنادى. ەلدەگى  ءدىني احۋالدى  جاقسارتۋ ءىس-شاراسىنا  بەلسەڭدى  قاتىساتىن  بەلگىلى يمامدار  جەڭىلدىككە  يە. 2017 جىلى  جۇما مەشىتتەرىندە داۋىس  كۇشەيتكىشپەن ازان  ايتۋعا  رۇقسات بەرىلدى.  2018 جىلى اقپاندا ءدىني ەكسترەميزم بويىنشا تىزىمدە تۇرعان 18 مىڭ ادام ەسەپتەن شىعارىلدى. تىزىمنەن شىعاراردا يمامنىڭ،كورشىلەرى مەن تۋىستارىنىڭ،ماحاللا كەڭەسىنىڭ پىكىرلەرى نازارعا الىنادى.

2011جىلى وزبەكستان جوعارى سوتى  ەل اۋماعىندا Human rights  watch  ۇيىمىنىڭ قىزمەتىنە  تىيىم  سالدى. 2018 جىلى  اقش  مەملەكەتتىك  دەپارتامەنتى وزبەكستاندى ءدىني سەنىم بوستاندىعى ساقتالمايتىن  ەلدەر تىزىمىنە  قوستى. اقش  مەملەكەتتىك  دەپارتامەنتىنىڭ شەشىمىن  وزبەكستان  مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى  شىڭدىققا  ساي  ەمەس دەپ مالىمدەدى.

ورتالىق  ازيا ەلدەرىندە  يمامدار  يسلام ۋنيۆەرسيتەتەرى  مەن مەدرەسەلەردە  جانە  ارناۋلى  ورتا  ءبىلىم  بەرەتىن كوللەدجدەردە  دايارلانادى.

ەل  اۋماعىندا  يسلام ۋنيۆەرسيتەتى جانە يمام  بۇقاري اتىنداعى يسلام  ينستيتۋتى،  وننان اسا مەدرەسەلەر جۇمىس  جاسايدى. 2017 جىلى  يسلام وركەنيەتى  زەرتتەۋ  ورتالىعى  قۇرىلدى. ەلدەگى  يسلامتانۋلىق  ءبىلىم  بەرۋ  جۇيەسى  ءبىرىزدى  جانە ءبىرىڭعاي وقىتۋ  باعدارلاماسىن  ۇستانادى.

جاڭا بيلىك ەلدىڭ  الەمدىك قاۋىمداستىق  الدىندا  بەدەلىن جانە  ءپوزيتيۆتى  ءيميدجىن  جاقسارتۋ  ماقساتىندا  ءدىن  سالاسىن  رەتتەۋ مەن  قاداعالاۋ  مەحانيزمىڭ جاڭا  ادىستەرمەن  جەتىلدىرە  باستادى. 2017 جىلدان  ءدىن  سالاسىن  رەتتەۋ  مەن  قاداعالاۋ  ادام  قۇقىقتارىن  ساقتاۋ نەگىزىندە  جۇمسارا  باستادى. جۇما مەشىتتەرىندە داۋىس كۇشەيتكىشپەن  ازان شاقىرۋعا رۇقسات  بەرىلدى. باس  بوستاندىعىنان  ايىرىلعان ءبىرقاتار  ءدىن قىزمەتكەرلەرى  بوستاندىققا  شىقتى.رامازان  ايىندا  تاراۋيح  عيباداتىنا  جەتكىنشەكتەردىڭ  قاتىسۋىنا تىيىم  سالىنبايتىن  بولدى.

قىرعىزستان  زايىرلى مەملەكەت. ەلدەگى دىندەردىڭ  زاڭ الدىنداعى تەڭدىگى، مەملەكەت  پەن ءدىننىڭ  ءبولىنۋى نەگىزى زاڭدا  ايقىندالعان. قىرعىزستان  مۇسىلماندارى سۇننيتىك  باعىتتىڭ حانافيي مازحابىن ۇستانادى. Gallup international  اناليتيكالىق  ورتالىعىنىڭ  2008،2009 جانە  2015 جىلدارى جۇرگىزگەن  ساۋالناماسى بويىنشا قىرعىزستان حالقىنىڭ 72% -دىنگە سەنەدى.

 قىرعىزستاندا 3700  اسا مەشىتتەر بولسا، 700  مەشىت وش وبلىسى اۋماعىندا  ورنالاسقان. وش  وبلىسىندا  ءدىني احۋال باسقا  ايماقتارعا  قاراعاندا وزگەشە. بۇل ايماققا فەرعانا  جازىعىنىڭ  احۋالى جانە ەتنوكونفەسسيونالدى ەرەكشەلىك  ىقپال  جاسايدى. قىرعىزستاندا  تۇركيا  تاراپىنىڭ  قولداۋىمەن  اشىلعان ءدىني وقۋ  ورىندارى جۇمىس  جاسايدى. قىرعىزستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىنىڭ «يسلام مادانياتى» گازەتى، دجالال-اباد كازياتتىنىڭ «مۇسىلمان»، باتكەن كازياتتىنىڭ «يسلام  اۆازى»  گازەتتەرى  يسلام  قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتايدى. يسلامدىق  ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋى  مەن  دامۋى  ەلدەگى  وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى [ق.مۋرزاحاليلوۆ،2008،س.187]. مەشىت يمامدارى-مىسىر، تۇركيا، پاكىستان، يوردانيا، سيريا  جانە ەلدەگى ءدىني وقۋ  ورىندارىن  بىتىرگەن. ەل  اۋماعىندا 114 ءدىني ءبىلىم  بەرەتىن وقۋ  ورىندارى   جۇمىس  جاسايدى.ءدىني  وقۋ ورىندارىندا وقيتىن  بىلىمگەرلەر  سانى - 6000  اسقان. مەدرەسەلەر  ءدىن ىستەرى بويىنشا  كومييسيا جانە قىرعىزستان  مۇسىلماندار ءدىن  باسقارماسى قۇزىرىندا. ءدىني وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋ  باعدارلاماسىن  ءدىن عۇلامالارى كەڭەسى  بەكىتەدى.كەيبىر مەدرەسەلەر  جانە مەشىت جانىنداعى  قۇجىرالاردى  قايىرىمدىلىق  قورلارى  جانە  جەكە دەمەۋشىلەر قارجىلاندىرادى.مەدرەسەلەر  ءدىن  ىستەرى  بويىنشا مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ  تىركەۋىنەن  ءوتۋى  ءتيىس.بيشكەك  قالاسىندا حازرەت ومار  اتىنداعى  يسلام  ينستيتۋتىندا يسلامتانۋشىلار  مەن  يمامدار ءبىلىم  الادى.ينستيتۋت  ستۋدەنتتەرىنىڭ  55-60% قىز-كەلىنشەكتەر.ەلدەگى مەشىت يمامدارى - مىسىر، ساۋد ارابياسى، تۇركيا، پاكىستان، يوردانيا، سيريا  جانە ەلدەگى ءدىني وقۋ  ورىندارىن  بىتىرگەن. ءدىن  ىستەرى  بويىنشا مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ  دەرەگى بويىنشا، 2016-2017 جىلدارى شەت  ەلدەردە ءدىني ءبىلىم الۋشىلاردىڭ  سانى - 322. اتاپ ايتساق،تۇركيا-87، مىسىر-26،يوردانيا-25، ساۋد ارابياسى-127، پاكىستان-9، كۋۆەيت-6 ادام  رەسمي رۇقساتپەن  ءبىلىم  الۋدا. ال  ءوز  بەتىمەن شەت ەلدە ءدىني  ءبىلىم  الۋشىلار  سانى بەيمالىم. ءدىن  ىستەرى  بويىنشا مەملەكەتتىك كوميسسياسى قىرعىز ازاماتتارى  ءۇشىن  ءدىني ءبىلىم  الۋعا  رۇقسات  ەتىلگەن  وقۋ  ورىندارىنىڭ  ءتىزىمى: ءال-فارابي  اتىنداعى  ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت، نۇر يسلام مادەنيەتى  ۋنيۆەرسيتەتى،يمام  بۋحاري  يسلام  ۋنيۆەرسيتەتى، يمام ءابۋ-حانيفا  اتىنداعى  تاجىكستان يسلام  ينستيتۋتى، رەسەي  يسلام ينستيتۋتى، قازان يسلام ينستيتۋتى،تۇركيا  ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ تەولوگيا  فاكۋلتەتتەرى،ءال-ازحار ۋنيۆەرسيتەتى. 2017 جىلى  قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ  ءدىن   ەركىندىگى جانە ءدىني ۇيىمدار  تۋرالى  زاڭىنىڭ  جوباسىندا شەت ەلدە  ءدىني  ءبىلىم  الۋ  ءتارتىبى  قاراستىرىلعان. شەت  ەلدىك  ءدىني  جوعارى  وقۋ ورىندارىنا  ورتا ءدىني ءبىلىمى  بار ازاماتتار  جىبەرىلەدى. قىرعىزستاندا تابليع  جاماعات (داعۋاتشىلار) ۇيىمى مۇشەلەرى  ىشكى  ىستەر مينيسترلىگىنەن رۇقسات الىپ،مۇسىلماندار  ءدىن  باسقارماسىندا  تىركەلىپ  ۋاعىز جۇرگىزەدى. داعۋات  توبى مۇشەلەرى ۇلتتىق ۇلگىدەگى  ايىر  قالپاق  جانە  ۇلتتىق  شاپان كيەدى. ەلدە ءدىني ءبىلىمدى پاكىستاننىڭ رايۆاند مەدرەسەسىندە،ءۇندىستاننىڭ نيزامۋددين مەدرەسەسىندە،بانگلادەشتىڭ كوكراييل مەدرەسەسىندە العان  ءدىندار جاستارىنىڭ  قاتارى كوپ. 2018 جىلى ءدىن  ىستەرى  بويىنشا مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن 7 مەدرەسە  جابىلدى.قىرعىزستان ءۇشىن تەررورلىق  ءقاۋىپ –قاتەر جانە راديكالدى ءدىني يدەولوگيانىڭ  تارالۋى  وزەكتى بولىپ  وتىر. ەل  اۋماعىندا 20  ءدىني  ۇيىمعا  تىيىم  سالىنعان. 2017 جىلى  تابليع  جاماعات  ۇيىمىنان  ءبولىنىپ شىققان  «ياكىن  ينكار»  توبىنا  تىيىم  سالىندى.ۇيىم  مۇشەلەرى  عىلىمي-تەحنيكالىق جەتىستىكتەردى جانە زايىرلى  بيلىكتى مويىندامايدى.ولاردىڭ  ارمانى  ورتا  عاسىرلىق  زامانعا،ياعني  شاريعاتتىق  زاڭمەن  ءومىر سۇرۋگە ورالۋ. ۇيىم  مۇشەلەرىنىڭ كوبى  اۋىلدان  شىققان  جۇمىسسىز جاستار.ولاردىڭ سىرتقى تۇر-كەلبەتى شاشى جانە  ساقالى ۇزىن،پاكىستاندىق  ۇلگىدە  كيىم. «ياكىن  ينكار» توبى  ىستىق  كول، شۋ، نارىن، باتكەن، وش، جالال-اباد وبلىستارىندا تارالعان.

 تاجىكستان  زايىرلى مەملەكەت. ەلدەگى دىندەردىڭ  زاڭ الدىنداعى تەڭدىگى، مەملەكەت  پەن ءدىننىڭ  ءبولىنۋى نەگىزگى زاڭدا  ايقىندالعان. Gallup international  اناليتيكالىق  ورتالىعىنىڭ  2008،2009 جانە  2015 جىلدارى جۇرگىزگەن  ساۋالناماسى بويىنشا تاجىكستان حالقىنىڭ 85% -دىنگە سەنەدى.

 پارسى ءتىلدى تاجىك  مۇسىلماندارى سۇننيتىك  باعىتتىڭ حانافيي مازحابىن ۇستانادى. 2009  جىلى  ۇلى  يمام ءابۋ  حانيفا جىلى  دەپ جاريالاندى.تاۋلى  باداحشاندا شييت-يسمايليتتەر  قاۋىمى بار.يسمايليتىك  ءىلىمدى پامير (ۆاحاندىقتار، بارتانگدىق، رۋشان، يشكاشيم، شۋگنان)  حالىقتارى ۇستانادى. يسمايليتتەر اعىمى التىنشى شييت  يمامى  جافار  اس-سادىقتىڭ   ۇلى يسمايل ەسىمىمەن  بايلانىستى قالىپتاسقان. يسمايليتتىك  ءىلىمى بويىنشا يمامات  مۇراگەرلىكپەن  بەرىلەدى. يسمايليت-نيزاريتتەر قاۋىمىنىڭ ءدىني  جەتەكشىسى يمام IV اگا-حان. 2009 جىلى دۋشانبە  قالاسىندا  شييت-يسمايليتتەر  ورتالىعى اشىلدى. IV اگا-حان تاۋلى  باداحشانداعى شييت-يسمايليتتەر  قاۋىمىنا  گۋمانيتارلىق  كومەك  كورسەتەدى. وسى  تاۋلى  ايماق  ءتۇرلى مۇددەلى ەلدەردىڭ  قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىر. ورتالىق  ازيا  ەلدەرىندە اگا-حان  قورى ءبىلىم  بەرۋ جوبالارىن قارجىلاندىرادى. Aga Khan Development Network   اياسىندا ءبىلىم  بەرۋ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، مادەني ۇيىمدار جۇمىس جاسايدى. 2002 جىلى IV اگا-حان قورى تاجىكستان، قىرعىزستان  تاۋلى  ايماقتارىندا ورتالىق ازيا  ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  فيليالدارىن اشۋدى  ويلاستىردى. 2003  جىلى الماتى وبلىسىنىڭ تەكەلى قالاسىندا  ۋنيۆەرسيتەت فيليالىنىڭ  ىرگەتاسى  قالانعان  بولاتىن. ەل  اۋماعىندا 3000 اسا مەشىت  جانە  19  مەدرەسە بار. 2009  جىلى  تاجىكستاندا «سالافيا» قوزعالىسىنا سوت شەشىمىمەن  تىيىم  سالىندى. 2014  جىلى تاجىكستان جوعارى سوت قاۋلىسىمەن  «سالافيا» ءدىني اعىمىنىڭ قىزمەتى ەكسترەميستىك  دەپ تانىلدى. 2005  جىلى  تاجىكستان  ءبىلىم مينيسترلىگى مەكتەپتەردە حيجاب كيۋگە تىيىم  سالدى. 2011 جىلى مەشىتتەردە داۋىس كۇشەيتكىشپەن ازان  شاقىرۋعا تىيىم  سالىندى. 2013 جىلى يران، مىسىر، ليۆيا، ساۋد ارابياسى  ەلدەرىندەگى ءدىني وقۋ ورىندارىندا  وقيتىن ستۋدەنتتەرىن كەرى شاقىرىپ الدى. تەك ارنايى تەكسەرۋدەن  سوڭ  شەت  ەلدىڭ  ءدىني وقۋ  ورىندارىندا ءبىلىم  الۋعا  رۇقسات  ەتىلەدى. مەملەكەتتىك  جانە جەكە  بالا-باقشالار جانە مەكتەپتەردە، ۇيلەردە  ءدىني ۋاعىز جۇرگىزۋگە تىيىم سالىندى. ايەلدەر مەن كامەلەتتىك جاسقا تولماعانداردىڭ  مەشىتكە  بارۋىنا تىيىم سالىندى. ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ  وكىلدەرى  بارلىق ءدىني ءىس-شارالارعا قاتىسۋعا  وكىلەتتى  جانە مەشىت يمامدارىن  تاعايىنداۋ  ءدىن  ىستەرى  كوميتەتىمەن كەلىسىلەتىن بولدى. 2014 جىلدان مەشىت  يمامدارى  مەملەكەتتەن جالاقى الاتىن  بولدى. 2015  جىلى  ورتالىق ازيا  ەلدەرىندەگى بىردەن-بىر  ءدىني  پارتيا-تاجىكستان  يسلام  قايتا  ورلەۋ پارتياسىنا تىيىم  سالىندى. تاجىكستان  جاعدايىندا زايىرلى مەملەكەتتىك  قۇرىلىم  مەن  زايىرلى ءومىر سالت اتەيستىك جانە  ءدىني  ەمەس نەمەسە انتييسلامدىق دەپ قابىلدانباۋى  ءتيىس [ي.ۋسمونوۆ،2008،س.200]. ەل اۋماعىندا  تەررورلىق  جانە ەكسترەميستىك  سيپاتتاعى 15  ۇيىم  قىزمەتىنە  تىيىم  سالىنعان. 2017  جىلى جوقتاۋدى  داۋىستاپ  ايتۋعا، شاشتى  جۇلىپ  جانە  توپىراق  شاشىپ  جىلاۋعا تىيىم  سالىندى. ءدىندار  ازاماتتاردىڭ  ساقالى  3 سم اسپاۋى  ءتيىس.   تاجىكستانداعى ءدىني احۋالعا  اۋعانستانداعى  ءساياسي-دىني ۇدەرىستەر  اسەر ەتۋى  مۇمكىن. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ  ءدىني مادەنيەتى  مەن  ءدىندارلىق  مىنەز-قۇلقىنا شەت  ەلدىك ءدىني-ساياسي  يدەولوگيالىق  جوبالار  سالقىنىن تيگىزۋى مۇمكىن.الپاۋىت  مۇددەلى ەلدەردىڭ اۋعانستانعا قاتىستى  ۇستانىمدارىنىڭ شيەلەنىسۋى ءدىني سانانىڭ راديكاليزاسيالانۋىنا جاناما ىقپال  ەتۋى  مۇمكىن. پوستكەڭەستىك  مۇسىلمان ەلدەرىنە  سالافيزم  اعىمىنىڭ  ەكى  نۇسقاسى-مادحاليا جانە سۋرۋريا  تارالعان. 1990  جىلى يراكتىڭ  كۋۆەيتتى  جاۋلاپ  الۋىنان  سوڭ  ساۋد  ارابياسى  اۋماعىنا اقش  اسكەرىنىڭ ورنالاسۋىنا («شولدەگى  داۋىل» وپەراسياسى) قارسى بولعان  مۇحاممەت سۋرۋري باستاعان  توپ  جانە  شەت  ەلدىك اسكەريلەردىڭ ەلگە  كەلۋىن،ياعني  بيلىك ۇستانىمىن  جاقتاعان رابي يبن حادي ءال مادحالي  توبى پايدا بولعانى  بەلگىلى.قازىرگى ورتالىق  ازيانىڭ ءدىني  كەڭىستىگىندە   سالافييلىك  جانە سوپىلىق  توپتار اراسىندا  دۇنيەتانىمدىق  پىكىر-سايىستار  ورىن الۋدا. 1990 جىلعا  تامان كەڭەس  ۇكىمەتىنىڭ  باسشىلىعى  قايتا  قۇرۋ جانە  جاريالىق ساياساتى  اياسىندا مەملەكەت  پەن ءدىن  قاتىناسىنا ىقپال  جاسادى. بۇل  جاريالىلىق  پەن جاڭاشا ويلاۋ ساياساتى  جاڭا  داستۇردەن تىس  نانىم-سەنىمدەردىڭ  كەڭ تارالۋىنا  جول اشتى. كەيبىر  ءدىني-ساياسي ىلىمدەر  شەت ەلدىك قارجىلىق  جانە  ساياسي توپتاردىڭ، ارنايى  قىزمەتتەردىڭ قولداۋىمەن  ۇگىت-ناسيحات  جۇرگىزدى.

قازىرگى تاڭدا  ورتالىق ازيا   ەلدەرىندەگى  ءدىني جاعداي قالىپتى. ورتالىق ازيا   ەلدەرىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك  ساياساتى-زايىرلىلىقتى  ۇستانۋ، مەملەكەت پەن ءدىن  قاتىناسىن  زايىرلى تۇرعىدا جەتىلدىرۋ، ءدىني  جاعدايدى  قۇقىقتىق-زاڭنامالىق   رەتتەۋ،حالىقتىق  ءدىندارلىق  پەن ءداستۇرلى  ءدىني  قۇندىلىقتاردى  قولداۋ. 2007  جىلى ورتالىق  ازيا  ەلدەرىنىڭ مۇفتيلەر كەڭەسى  قۇرىلدى.2018 جىلى  استانادا  ەۋرازيا  ءدىن عۇلامالارىنىڭ  فورۋمى ءوتتى. ورتالىق ازيا   ەلدەرىندەگى مۇسىلماندىق  ەرەكشەلىكتەرى: حالىقتارعا  ورتاق حانافيي مازحابىنداعى  ءدىني  بىرەگەيلىك،ءداستۇرلى حالىقتىق-عۇرىپتىق ءدىندارلىق، ورتاق ادەپتىك-ەتيكالىق  ۇستانىم،شەت  ەلدىكتەردىڭ  قارجىلىق  قولداۋىنداعى  جاڭا  يسلامدىق  ىلىمدەر مەن  گەوساياسي  جوبالاردان  تۋىنداعان ءدىني ىلىمدەردىڭ  تارالۋى. ورتالىق  ازيا  ەلدەرىندەگى  الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە دەموگرافيالىق ۇدەرىستەر، قارقىندى ۋربانيزاسيا،الەۋمەتتىك  تەڭسىزدىك  پەن ادىلەتسىزدىك كورىنىستەرى، ءداستۇرلى قوعامنان پوستمودەرندىك جانە پوستيندۋستريالدى اقپاراتتىق  قوعامعا  قاراي سەكىرىس جاساۋ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەر كەدەيشىلىك، جەمقورلىق جانە باسەكەلەس  ەلدەردىڭ گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق  مۇددەلەرىنىڭ قاقتىعىسى ءدىني نەگىزدەگى  ەكسترەميزمنىڭ وسۋىنە ىقپال ەتۋى  مۇمكىن  العىشارتتار. ورتالىق  ازيا ءدىندارلار  ساناسىنىڭ  راديكاليزاسيالانۋىنىڭ الدىن  الۋ  ءىس-شارالارى  ەڭ  الدىمەن ءدىن  سالاسىنداعى  مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ پارمەندىلىگىن  ارتتىرۋ، جاستاردىڭ  الەۋمەتتەنۋ  ۇدەرىسىندەگى ءدىننىڭ  ورنى  مەن  ءرولىن زەردەلەۋ ،ءدىندار ايەلدەر  قاۋىمىن زايىرلى  مادەني ۇستانىمعا  تاربيەلەۋ،ازاماتتىق  قوعام  ينستيتۋتتاردىڭ ءتيىمدى جۇمىس  جاساۋىن ارتتىرۋ، جاستاردىڭ الەۋمەتتەنۋى مەن  قوعامدىق  ومىرگە    ات-سالىسۋىن جەتىلدىرۋ، ءداستۇرلى  ءدىل مەن  زايىرلى قاعيداتقا  ساي ءدىندارلىق  مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ، اسىرە دىنشىلدىكتىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرىن  ايقىنداۋ، الەۋمەتتىك  از قامتىلعان  توپتارمەن جۇمىستى  ءتيىمدى  جۇرگىزۋ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق  تەڭسىزدىكتى  ازايتۋ،حالىقتىڭ  ءال-اۋقاتىن  ارتتىرۋ،داستۇردەن تىس  ىلىمدەردىڭ قوعامدىق  سانا مەن  ومىرگە  تيگىزەر كەرى اسەرىن  كەشەندى تۇردە كورسەتۋ، ايماقتاعى  وزەكتى  الەۋمەتتىك  ماسەلەلەردى  شەشۋ، ءدىني جاعدايعا  قاتىستى  تاجىريبە الماسۋ، ايماقتاعى  ءدىني  جاعدايدى  تالداۋدىڭ  ەلارالىق  بىرىككەن  ورتالىعىن قۇرۋ، ورتا ازيالىق  عۇلاما عالىمداردىڭ (ماتۋريدي،بۇقاري،ناۋاي،تيرميزي،ناقىشباند،ياساۋي)  ەڭبەكتەرىن  اۋدارۋ جانە  ناسيحاتتاۋ،ءدىندار  جاستار اراسىندا ءابۋ حانيفا  جولىن  ناسيحاتتاۋ،سىرتقى  ءدىني  ىقپالعا توسقاۋىل  قويۋ،اۋعانستان مەن ش ۇ ا ر  ءدىني  احۋالدى  ءجىتى تالداۋ، ءىرى جانە  مونوقالالارداعى  ءدىني  احۋالعا  ۇنەمى  تالداۋ  جۇرگىزۋ. ورتالىق ازيا  ەلدەرىنىڭ  تۇراقتىلىعى  مەن زاماناۋي وركەندەۋ جولى-زايىرلى قاعيداتتا نەگىزدەلگەنىڭ بيلىكتىڭ    بەرىك  ۇستانۋى . ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ  ءدىني سانا  مەن كەڭىستىگىنە  ءتان ءدىني بىرەگەيلىكتىڭ جانە  ماسەلەلەردىڭ ورتاق  نەگىزى مەن  بەلگىلەرى:

تاريحي  قالىپتاسقان  مادەني-رۋحاني  جاعداي؛

تاڭىرلىك  تانىمنىڭ ءدىني رامىزدەرى؛

ۇلتتىق دۇنيەتانىمدا تۇركىلىك تەونومدار  مەن  ۇعىمداردىڭ ساقتالۋى؛

 ىرىم-تىيىمدار  جۇيەسى؛

ءداستۇرلى  ءدىني مادەنيەت؛

ورتاق كيەلى  ورىندار  مەن  اۋليەلەر  كۋلتى؛

 حالىقتىق جانە عۇرىپتىق ءدىندارلىق؛

سۇننيتىك باعىت (ماترۋديلىك اقيدا)؛

حانافيلىك  عيبادات مەكتەبى؛

ءدىندارلىقتىڭ  ساندىق  ولشەمىنىڭ  باسىمدىعى  جانە ساپالىق  ءمانىنىڭ  تومەندىگى؛

ءدىننىڭ  دۇنيەتانىمدىق جانە  رەتتەۋشىلىك،جۇباتۋشىلىق قىزمەتىنىڭ  قوعامدىق ءومىر مەن سانادا  كەڭ  كورىنىس  بەرۋى؛

ءدىننىڭ  الەۋمەتتىك ينستيتۋت رەتىندە قىزمەتىنىڭ ءوسۋى؛

قوعامدىق  ءومىردىڭ كلەريكاليزاسيالانۋ  قاتەرى؛

زايىرلى  مەملەكەتتىك  قاعيداعا  ساي ءدىني  ۋاعىز جۇرگىزۋدىڭ ادىستەمەلىك جۇيەسىنىڭ جوقتىعى؛

ءدىن  قىزمەتكەرلەرىنىڭ  قوعامدىق-ساياسي  جانە مادەني  ومىرگە  ارالاسۋى  جانە قوعامدىق  پىكىرگە  ىقپال  جاساۋى؛

ءدىن  مەن  عىلىمنىڭ  ۇندەستىگىن  تەولوگيالىق تۇرعىدان  دالەلدەۋ؛

ءدىني  مەيرامداردىڭ  زايىرلى  مەملەكەتتىك مەرەكەلەرگە قاراعاندا  باسىمدىققا  يە  بولۋى؛

مەشىت  يمامدارىن  مەملەكەتتىك  قۇرىلىمداردىڭ تاعايىنداۋى؛

ءدىن سالاسىن  باقىلاۋ  مەن  قاداعالاۋ قۇرىلىمدارىنىڭ سايكەستىلىگى؛

ءدىن سالاسىنداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ورتاقتىعى؛

ءدىن  قىزمەتشىلەرى  مەن  بيزنەس الەمىنىڭ  جىمداسۋى؛

دىنگە قاتىستى  سىني كوزقاراس پەن ەركىن ويلاۋدىڭ تومەندەۋى؛

زايىرلى ەتيكالىق جۇيە  مەن  ءدىني مورال ارا  سالماعىنىڭ  وزگەرۋى ؛

اتەيزم  مەن  اگنوستيسيزمدى  قاراڭعىلىق پەن  ناداندىق  رەتىندە باعالاۋ؛

اتەيزم  جانە  تەيزم  قاتىناسى  ارا  سالماعىنىڭ  وزگەرۋى؛

ءدىني  ەمەس  دۇنيەتانىم  اياسىنىڭ  تارىلۋى، جاستاردىڭ جاراتىلىستانۋ  عىلىمدارىنا  قىزىعۋشىلىعىنىڭ  تومەندەۋى؛

ونەر جۇلدىزدارىنىڭ جاستاردىڭ ءدىني تاڭداۋى مەن ءدىني مىنەز-قۇلىقىنا  ىقپالىنىڭ ءوسۋى؛

ءدىني  نەگىزدەگى  ساياسي قىزمەتكە  تىيىم  سالىنۋى؛

تەررورلىق  يدەولوگيانىڭ  تارالۋىنىڭ  الدىن  الۋ  جۇمىستارىنىڭ  ماقساتتى  جۇرگىزىلۋى؛

جاستار  دۇنيەتانىمى  مەن  مىنەز-قۇلقىنا  ىقپال  جاساۋشى ءدىني قۇندىلىقتاردىڭ  جانە تۇرتكىلەردىڭ ءوسۋى؛

ءدىن  سالاسىن  رەتتەۋ مەن  قاداعالاۋدا  كەڭەستىك امىرشىلدىك جۇيەنىڭ  سارقىنشاقتارىنىڭ  ساقتالۋى؛

مەملەكەت جانە  ءدىن قاتىناسىنا  سىرتقى  فاكتور  ىقپالىنىڭ  كۇشەيۋى؛

دىننەن  ادىلەتتىلىك  پەن  تەڭدىكتى،مەيىرىمدىلىك  جانە  تىنىشتىقتى  ىزدەۋ؛

ار-وجدان  بوستاندىعىن  قامتاماسىز ەتۋ سالاسىندا  ادام  قۇقىقتارىن ساقتاۋدىڭ  وزەكتى ماسەلەگە  اينالۋى؛

ءدىن سالاسىنداعى  مەملەكەتتىك  ساياساتتىڭ  ۇقساستىعى.

جاھاندانۋ  جاعدايىندا ءتۇرلى مۇددەلى الپاۋىت  ەلدەردىڭ جوبالارىنان  ساقتانۋ  ءۇشىن ورتالىق ازيا  ەلدەرى  ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ۇستانىمدارىن بىرلەسە جاڭعىرتىپ  وتىرۋى ءتيىس.ورتالىق ازيا  مۇسىلماندارىن  دوستىق  پەن  رۋحاني كەلىسىمگە  جەتەلەيتىن  باعىت-باعدار –سۇقباتتاستىق  پەن وزاراتۇسىنىستىك،وزاراارىپتەستىك  جانە وزاراكەلىسىم.

باعدات بەيسەنوۆ

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، الماتى

فيلوس.، ع.د.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر

د.بەلل.وت سۆياششەننوگو ك سۆەتسكومۋ//رەليگيا  ي وبششەستۆو.-م.:،1996.-س.702.

ش.وۆكوچيەۆ.سوۆرەمەننىە مودەلي رازۆيتيا  مۋسۋلمانسكيح ستران //سەكۋلياريزم ي يسلام ۆ  سوۆرەمەننوم  گوسۋدارستۆە:چتو يح وبەدينياەت؟-الماتى:كيسي،2008.-84س.

ق.مۋرزاحاليلوۆ.يسلام  ۆ كىرگىزستانە: ستانوۆلەنيە ي پەرسپەكتيۆى رازۆيتيا//سەكۋلياريزم ي يسلام ۆ  سوۆرەمەننوم  گوسۋدارستۆە:چتو يح وبەدينياەت؟-الماتى:كيسي،2008.-187س.

ي.ۋسمونوۆ.رازۆيتيە  سوۆرەمەننوگو وبششەستۆا ۆ تادجيكستانە. //سەكۋلياريزم ي يسلام ۆ  سوۆرەمەننوم  گوسۋدارستۆە:چتو يح وبەدينياەت؟-الماتى:كيسي،2008.-200س.