قازاق – ءداستۇرى دىنمەن ساباقتاسىپ جاتقان سالت-داستۇرگە باي، سىيلاستىقتى ءبىرىنشى ورىنعا قويا بىلگەن حالىق. ال ادامدارمەن سىيلاسۋ، ارالاسۋ قاشان دا امانداسۋدان باستالادى.

قازاق حالقى، سونىمەن قاتار، جالپى مۇسىلمان حالىقتارى بىر-بىرىمەن «اسسالاۋماعالەيكۋم!»، ياعني «اللانىڭ ساعان نۇرى جاۋسىن» دەپ امانداسادى، وعان جاۋاپ رەتىندە «ۋاعالەيكۋماسسالام!» - «ساعان دا اللانىڭ نۇرى جاۋسىن!» دەپ جاۋاپ بەرىپ جاتادى. بۇلاي امانداسۋ قازاق حالقىنا يسلام دىنىمەن بىرگە كەلگەنى بارشامىزعا ءمالىم.  عالىمتاي تولەپبەرگەنوۆ ەسىمدى ءدىن سالاسى مامانىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىندە قازاق دالاسىنا يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋى جايىندا بىلاي دەپ جازىلعان: «قازاقستاندا – يسلام ءدىنىنىڭ ورنىعۋ تاريحى وزگەشە، ءارى تالاي عاسىرلارعا سوزىلعان بىرەگەي ۇدەرىس. ءحىى ع. موڭعولداردىڭ باسىپ كىرۋى ناتيجەسىندە يسلام ءدىنى ءبىراز السىرەگەنىمەن كەيىنگى وردالىق حانداردىڭ ساياساتى ناتيجەسىندە نىعايا ءتۇستى. يسلامنىڭ نىعايۋى التىن وردانىڭ پاديشاحتارى بەركە حان تۇسىندا (1255-1266)، كەيىن تۋدەمەنگى مەن ۋزبەك حاندار تۇسىندا مۇسىلماندىقتى قابىلداۋىنا جانە ونى مەملەكتتىك ءدىن رەتىندە قازاقستان جەرىندە ەكىنشى مارتە جاريالاۋعا الىپ كەلدى.قازاقستانداعى يسلام ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن جانە تۇراقتىلىعىن ون ەكى عاسىرعا سوزىلعان ءجۇرىپ وتكەن جولىمەن دالەلدەدى. سەبەبى، ەجەلگى تۇركى دالاسىنا ءدىن رەتىندە ەنگەن يسلام، كەيىن قازاق دۇنيەتانىمىنا مادەني نەگىزدە تولىققاندى ەندى».

ال قازاق حالقى «اسسالاۋماعالەيكۋمعا» دەيىن قالاي امانداسقان؟

رەسمي دەرەكتەردە: «بايىرعى قازاق ءداستۇرى امانداسۋلاردىڭ الەۋمەتتىك تەگىنەن، بايلىعىنان جانە جالپى ومىردەگى الاتىن ورنىنان بەلگى بەرەتىن بولعان. ەرتەدە حان نەمەسە ءىرى سۇلتاندارعا تومەنگى تاپتاعى ادام ەكى قولىن كەۋدەسىنە قويىپ جانە تومەن قاراي يىلمەسە، ولارعا جاقىنداي الماعان. ال ەگەر ول قايىرىم رەتىندە وعان قولىن سوزسا، وندا ول ءبىر تىزەرلەپ جەرگە وتىرىپ، ونىڭ قولىن ەكى قولىمەن قىسادى. الەۋمەتتىك دارەجەسى ورتاشا ادام ءوزىنىڭ امىرشىسىنە قولىن كەۋدەسىنە قىسپاي، ءبىراق، باسىن ءيىپ كەلگەن. حان نەمەسە كۇشتى ءامىرشى، ءوزىنىڭ قاراۋىنداعىلاردىڭ سالەمىنە جاۋاپ رەتىندە ونىڭ يىعىنا قولىن قويىپ، سىيلاستىعى بولسا قولىن قىسىپ امانداساتىن بولعان. ەگەر حاندى جولاي كەزىكتىرسە، وندا جولدا توقتاپ تۇرىپ، ونىڭ ءوتىپ كەتۋىن كۇتۋى كەرەك، ءارى باسىن ءيىپ، قولىن كەۋدەسىنە قويىپ داۋىستاپ سالەم بەرۋى شارت. قاراشا حالىق وكىلى سۇلتاندارعا سالەمدەسكەندە تىزەسىن بۇگىپ كوبىنە «الديار تاقسىر!» دەپ سالەم بەرگەن. بيلىگى جوق تورەلەر مەن سۇلتانداردىڭ سىرتىنان بولسا دا ىزەتتىلىك كورسەتۋ ءوز دارەجەسىندە بولماعانىمەن، ءامىرى كۇشتىلەر الدىندا ىزەتتىلىك شارالارى قاتاڭ ساقتالدى»، - دەلىنگەن.

راۋان بايدالى ەسىمدى تاريحشى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا قازاق حالقىنىڭ امانداسۋ داستۇرىنە كەڭىنەن توقتالىپ ءوتىپ، قازاق سالەم بەرۋ مانەرى كەزەڭ-كەزەڭىمەن قالايشا وزگەرىسكە ۇشىراعانىن ايتىپ ءوتتى.

«سالەمدەسۋ – قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرى، ادەت-عۇرپىنداعى وزىندىك ورنى بار ونەر دەپ ايتۋعا بولادى. كىشىنىڭ ۇلكەنگە امانداسۋى، جاقىن ادامداردىڭ، بىر-بىرىمەن قاتار  ادامداردىڭ امانداسۋى – دوستىق قارىم-قاتىناستى بىلدىرەتىن قازاق حالقىنىڭ وزىنە ءتان ءسالت-داستۇرى. جالپى، بىزدەن باسقا حالىقتاردا دا وزىندىك امانداسۋ داستۇرلەرى بار. مىسالى، افريكا حالىقتارىنىڭ مۇرىن مەن مۇرىن ءتۇيىستىرۋى سياقتى.

قازاق حالقىنىڭ سالەمدەسۋى ۋاقىت وتە كەلە وزگەرىسكە ۇشىرادى. العاشىندا قازاق حالقى امانداسقان كەزدە، ەڭ الدىمەن، مال مەن جاننىڭ اماندىعىن سۇراعان: «مال-جان امان با؟» جانە «كۇيلى-قۋاتتى ما؟» دەپ ايتادى. ءبىزدىڭ شارۋاشىلىعىمىزعا، كوشپەندىلىككە بايلانىستى وسىلاي اماندىق-ساۋلىق سۇرايتىن بولعان.

يسلام داۋىرىنە دەيىن دەرەكتەر وتە از ساقتالعان. بىلەتىنىمىز، جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، قازاق حالقى سالەم بەرگەندە، ەڭ الدىمەن، مال مەن جاننىڭ ساۋلىعىن سۇرايتىن بولعان. سونىمەن قاتار، ەر ادامدار مەن ايەل ادامداردىڭ امانداسۋى ەكى ءتۇرلى، ال كەلىننىڭ قايىن جۇرتىمەن، اتا-ەنەسىمەن امانداسۋى بولەك بولدى.

كەيىننەن يسلام ءدىنىنىڭ كەڭىنەن تارالۋىنا بايلانىستى وزگەردى. نەگىزىنەن، «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ ايتا باستادى. وزگە مۇسىلمان ەلدەرىندە، بايقايتىن بولساق، ايەل ادامدار دا، ەر ادامدار دا وسى ءسوزدى قايتالايدى، ال ءبىزدىڭ قازاق قوعامىندا بۇلاي تەك ەر ادامدار عانا ايتادى. ودان بولەك، تاعى دا ۋاقىتقا بايلانىستى امانداسۋلاردىڭ تۇرلەرى كەزدەسەدى. مىسالى، «كەش جارىق!» - كۇن باتقاننان كەيىن ايتىلاتىن سالەم بەرۋدىڭ ءتۇرى. ايەل ادامدار باياعىدا بىر-بىرىمەن كەزدەسكەندە قولىن بەرىپ امانداسپاعان، باسىن يزەپ سالەم بەرسە، كوپتەن كورمەگەن اعايىن-تۋىستارىمەن قۇشاقتاسىپ، ءتوس قاعىسىپ كورىسكەن. ال جاس كەلىندەر قايىن اعاسى، قايىن اتاسىنا وڭ تىزەسىن ءيىپ سالەم بەرەدى. بۇل ءداستۇر قازىرگى تاڭدا باتىس قازاقستاندا ساقتالعان. ال بۇگىندە وڭتۇستىك جاقتاردا ءيىلىپ سالەم سالۋ ءداستۇرى تاعزىم جاساۋعا كوبىرەك كەلەدى»، - دەيدى تاريحشى.

قازاقتىڭ امانداسۋ ادەبى زامانىنا قاراي قالاي وزگەرىسكە ۇشىرادى؟

«قازاق دالاسىنا كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن قازاقتاردىڭ امانداسۋ ءادىسى دە وزگەرە باستادى. كەيبىر جاعدايدا تورەلەر باسىنداعى باس كيىمىن شەشىپ، باسىن ەڭكەيتىپ امانداسسا، قاراپايىم حالىق تىزەسىن بۇگىپ امانداساتىن بولدى. ءدال وسى 18 عاسىردا باي-قۋاتتى ادامدار، كەيبىر بيلەر امانداسقان ادامنىڭ سالەمىن ءتۇزۋ الماي، ەرنىن جىبىرلاتىپ، قولىنىڭ ۇشىن عانا سوزىپ امانداسا باستادى. بۇل كەيبىر قۇندىلىقتاردىڭ وزگەرە باستاعانىن كورسەتەدى.

كەيىننەن سالەمدەسۋ قىسقارا باستادى. بۇرىندارى قازاقتار امانداسقاندا قولىن بەرىپ، امانداسىپ، مال مەن جاننىڭ اماندىعىن، قال-جاعدايىن سۇراساتىن بولسا، كەڭەس ءداۋىرى كەزىندە تىم قىسقا بولا باستادى: «زدراۆي جەلايۋ» دەپ اسكەري تارتىپكە قاتىستى جانە «سالەم»، «پريۆەت» دەگەن سياقتى سوزدەر شىقتى. قال-جاعداي، دەنساۋلىق سۇراسۋ دەگەن سياقتى ۇعىمدار قالىپ قالدى.

برەجنيەۆ كەزىندە ەر ادامداردىڭ قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ امانداسۋى پايدا بولدى. 60-جىلدارى ەنگەن بۇل ءادىس، بىزگە 90-جىلدارى قايتىپ كەلدى جانە قازىرگى تاڭدا دا سالەمدەسۋدىڭ بۇل ءادىسى ساقتالعان. سونىمەن قاتار، قالا مەن اۋىلداعى جاعدايعا بايلانىستى سالەمدەسۋدىڭ باسقا دا ادىستەرى پايدا بولدى: كەتىپ بارا جاتىپ قولىن كوتەرە سالۋ، ەرنىن جىبىرلاتا سالۋ، ءوتىپ بارا جاتىپ باسىن يزەي سالۋ دەگەن سياقتى»، - دەيدى تاريحشى راۋان بايدالى.

وسىدان-اق قازاق ءداستۇرىنىڭ قانشالىقتى وزگەرىسكە تۇسكەنىن بايقاۋعا بولادى.

دەگەنمەن، ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقتاردىڭ بايىرعى امانداسۋ ءداستۇرىنىڭ كەيبىر تۇرلەرى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. مىسالى، قازىرگى تاڭدا ەر ادامداردىڭ بىر-بىرىمەن «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ ەكى قولىمەن امانداسۋى، كەلىندەردىڭ سالەم سالۋى، ارنايى ىزدەپ بارىپ امانداسۋ دەگەن سياقتى داستۇرلەر ءالى دە بار.

ادامداردىڭ جاقسى سىيلاسۋى اماندىق-ساۋلىقتان باستالادى. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، سالەمدەسۋ – ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى جانە ءار حالىقتىڭ امانداسۋ سالتى ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. اماندىق-ساۋلىق سۇراسۋعا قازاق حالقى ەرەكشە كوڭىل بولگەن، وعان قاتىستى بىرنەشە ماقالدار دا بار. مىسالى، "سالەم-سوزدىڭ اناسى"، "ادەپتىلىك بەلگىسى - ءيىلىپ سالەم بەرگەنى"، "سالەم تۇزەلمەي،الەم تۇزەلمەيدى" دەگەن سياقتى سوزدەردىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان جاتىر.

سالەمدە دە سىر بار دەگەندەي، اداممەن العاش امانداسقان ساتتەن-اق ونىڭ بۇكىل مادەنيەتىن، ادەبىن بايقاۋعا بولادى.