بيىلعا جازدا كاسپيي جاعالاۋى ەلدەرىنىڭ V ءسامميتى بولىپ، وندا ەڭ ۇلكەن سۋ قويماسىنىڭ مارتەبەسىن بەس ەل باسشىلارى ناقتى ايقىندادى. بۇعان دەيىن سامميت اشحابادتا (2002)، تەگەراندا (2007)، باكۋدە (2010) جانە استراحاندا (2014) وتكەن بەلگىلى. بيىلعى كەزدەسۋ 2008 جىلدان بەرى اتالىپ ءوتىپ كەلە جاتقان كاسپيي كۇنىنە تۇسپا-تۇس كەلدى. سول كەزدەن باستاپ تەڭىزدىڭ تابيعي ورتاسى مەن ەكولوگياسىن قورعاۋ تۋرالى حالىقارالىق كونۆەنسيا كۇشىنە ەنگەن. ەكولوگيالىق ماسەلەلەر زاڭ ارقىلى رەتتەلگەنمەن، ونىڭ ساياسي جاعدايى سوندا دا شەشىلمەي كەلە جاتقان ماسەلە ەدى. وعان دەيىن قارىم-قاىناس كەڭەس وداعى مەن يران اراسىندا 1921 جانە 1940 جىلداردا قول قويىلعان كەلىسىم بويىنشا رەتتەلىپ كەلگەن. ءتۇيىندى ماسەلە كاسپيي جاعاسىندا 1991 جىلدان كەيىن 2 مەملەكەت ورنىنا 5 مەملەكەت پايدا بولعاننان كەيىن تۋىنداپ ەدى. يران كوپ جاعدايدا كاسپيي تەڭىزىن پايدالانۋ تۋرالى ەشقانداي كەلىسىمگە قول قويماي كەلە جاتسا، تۇركىمەنستاننىڭ دا كوپ جاعدايدا كەلىسپەيتىن پوزيسياسى بولدى. وسىلايشا بۇل بۇگىنگى كۇنگە دەيىن باسى اشىق ماسەلە كۇيىندە قالدى.
1992 جىلدان 1996 جىلعا دەيىن اتالعان 5 ەلدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى تەڭىزدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن ايقىنداۋدىڭ العاشقى كەزەڭىن وتكىزدى. ودان كەيىن شارا مينيسترلەردىڭ ورىنباسارلارى دەڭگەيىندە كوتەرىلىپ، قارقىندى جۇمىستار باستالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1997 جىلى بارلىق جاعالاۋلىق ەلدەردىڭ ۇسىنىستارىن ەلەپ-ەسكەرگەن كونۆەنسيانىڭ العاشقى جوباسى پايدا بولدى. ءبىراق ءار ەلدىڭ ۇستانىمدارى ءار ءتۇرلى.
يران «كاسپيي تەڭىزى تەڭدەي بەسكە ءبولىنىپ، ءار ەلگە 20 % مولشەرىندە بەرىلۋى كەرەك» دەگەن قاعيدانى ۇستاندى. رەسەي «كوندومينيمۋم رەتىندە ءار ەلگە جاعالاۋدان ەسەپتەگەندە 10 تەڭىز ءميلى تيەسىلى بولادى دا، قالعان بولىك ورتاق پايدالانۋدا بولادى» دەگەن پايىم ايتتى. ءازىربايجان ەلى تەڭىز قايراڭى پروپورسيونالدى تۇردە ءبولىنىپ، ول سۋدىڭ بەتىندە دە سونداي ءبولىنىس ورناعانىن قالادى. قازاقستان بولسا باسىنان باستاپ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ تەڭىز كونۆەنسياسىن ۇستانۋعا شاقىردى. ياعني، ءار ەلگە تيەسىلى جاعالاۋلىق تەرريتوريا، بالىق اۋلاۋ ايماعى جانە ارى قاراي ورتاق كەڭىستىك بولۋى كەرەك. ايتا كەتەتىن باستى ماسەلە – ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۇستانىمى تۇپتەپ كەلگەندە تەڭىزدىڭ مارتەبەسىن ايقىنداعان سوڭعى قۇجاتقا ارقاۋ بولىپ، نەگىزگە الىندى.
«كاسپييدى كول دەپ تانيمىز با، الدە ول تەڭىز بولىپ قالادى ما؟» دەگەن دە ساۋال ونى بولىنىسكە سالۋدا ۇلكەن ءرول اتقاردى. ەگەر تەڭىز رەتىندە قاراساق، وندا بۇۇ-نىڭ 1982 جىلى قابىلدانعان جەنيەۆا تەڭىز قۇقى تۋرالى كونۆەنسياسى باسشىلىققا الىنادى دا، تەڭىز ءتۇبى جاعالاۋداعى ەلدەردىڭ تەرريتوريالارىنىڭ جالعاسى بولىپ بولىنەدى. ەگەر كول رەتىندە قابىلدانسا، بەس مەملەكەت قالاي بولىسكە سالاتىندارىن ءوزارا كەلىسىپ شەشەدى. قارت كاسپييدەن تەڭىزدىڭ دە، كولدىڭ بەلگىلەرىن بايقاۋعا بولعاندىقتان ماسەلەنىڭ شەشىمى ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان سياقتى. نەگە دەسەڭىز، كولەمى جاعىنان العاندا جاپون نەمەسە وحوت تەڭىزدەرىمەن بىردەي جانە تەڭىزگە ءتان قايراڭنىڭ بولۋى ونى تەڭىز رەتىندە قابىلداساق، وعان قۇياتىن وزەندەردىڭ بولۋى جانە تۇيىق سۋ قويماسى بولعاندىقتان ونى كول دەۋگە ابدەن مۇمكىندىك بەردى. ءبىراق ءبىزدىڭ ەلدە كاسپيي ىقىلىم زاماننان تەڭىز رەتىندە ايتىلىپ كەلەدى.
بىرلەسىپ اتقارعان جۇمىستار ناتيجەسىندە رەسەي جانە ءازىربايجان ەلدەرىنىڭ كوزقاراستارى ءبىزدىڭ ۇستانىمعا سايكەستەنىپ، ءۇش ەل ءوزارا ءبىر كەلىسىمگە كەلە السا، تۇركىمەنستان مەن يران ناقتى كەلىسىم بەرمەدى. بۇعان دەيىن وتكەن ءتورت سامميتتە كەلىسسوزدەر بولعانىمەن، ورتاق شەشىمگە كەلۋدىڭ اۋىلى الىس بولىپ جۇرگەن ەدى. ال، قازاقستان جوعارىدا ايتىلعان رەسەي جانە ازىربايجانمەن ەكىجاقتى كەلىسىم جاساۋ ارقىلى كوپ ماسەلەلەردى ءتيىمدى شەشكەن ەدى.
وسىلايشا بۇل تاريحي كەزدەسۋدە وسى ايماق ءۇشىن بازالىق حالىقارالىق شارت بولىپ تابىلاتىن كاسپييدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنسياعا قول قويىلىپ، جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋدىڭ باستى وقيعاسى بولدى. وسى قۇجات نەگىزىندە جاعالاۋ ماڭىنداعى ەلدەردىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلىن جان-جاقتى ودان ءارى قارقىندى تۇردە دامىتۋعا باعىتتالىپ، تەڭىزدىڭ جاڭا قۇقىقتىڭ رەجيمىن قۇرادى. اڭگىمەگە وزەك بولىپ وتىرعان كونۆەنسيا 20 جىلدان استام ۋاقىت دايىندالدى دەسە دە بولادى.
ەندى كاسپييدىڭ ءتۇبى ءوزارا كەلىسىم بويىنشا ءبولىنىپ، ونداعى ەنەرگورەسرۋستاردى پايدالانۋ ماسەلەسى قيىندىق تۋدىرماۋعا نەگىز بولادى. تەڭىزدىڭ قويناۋىندا بولجانعان 75 ملرد باررەل مۇناي مەن 13-15 ترلن تەكشە مەتر گاز قورى بار ەكەنىن ەسكەرسەك، ءار ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا كەلەر ينۆەستيسيالار ءالى دە ەسەلەنەرى ايدان انىق بولىپ وتىر.
تەڭىزدىڭ بەتىنە كەلسەك، ءار ەل ءوز جاعالاۋىنان كاسپييدىڭ ورتاسىنا قاراي 15 تەڭىز ميلىنە دەيىنگى قاشىقتىق سول ەلدىڭ تەرريتورياسى بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇدان ءارى بالىق اۋلاۋ ءۇشىن تاعى 10 ميلگە دەيىن اۋماق قوسىلادى. ال، سۋ قويماسىنىڭ قالعان ورتاڭعى بولىگى ورتاق پايدالانىلماقشى.
كاسپييدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە بايلىعى، ول بەكىرە تۇقىمداس بالىق قورى ەكەندىگى. دۇنيە جۇزىندەگى بۇل قوردىڭ 90-95 % وسى تەڭىزدە بولعاندىقتان، وعان دا اسا قاتتى قامقورلىق كەرەك ەكەندىگى تۇسىنىكتى. بۇل جەردەگى مۇناي مەن گاز قورى تاۋسىلعاننان كەيىن ارالدىڭ كەبىن كيىپ قالماۋ ءۇشىن قورشاعان ورتانىڭ ماسەلەلەرىنە دە ەرەكشە نازار اۋدارىلدى. بۇل باعىتتا ماسكەۋدە 2018 جىلعى 20 شىلدەدە ارنايى قورشاعان ورتاعا ترانسشەكارالىق تۇرعىدان جاسالاتىن اسەردى باعالاۋ جونىندەگى حاتتاماعا قول قويىلعان.
كونۆەنسياعا قول قويىلعاننان كەيىن التى اي مەرزىمنەن كەشىكتىرمەي كونسۋلتاسيالار وتكىزۋ تۋرالى دا شەشىم قابىلداندى. ءبىرىنشى كەزەكتە باستاپقى جەلىلەردى بەلگىلەۋ تۋرالى كەلىسىم جوباسىن ازىرلەۋ تاپسىرىلدى.
اتالعان سامميتتە جاعالاۋ ماڭىنداعى مەملەكەتتەردىڭ ونەركاسىپتىك، ساۋدا، ەنەرگەتيكالىق، كولىكتىك-لوگيستيكالىق، يننوۆاسيالىق، تۋريستىك، اقپاراتتىق جانە باسقا سالالارداعى ۇكىمەتارالىق كەلىسىمدەرگە قول قويىلدى. وسى كەلىسىمدەردى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا كاسپيي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ قۇزىرەتتى مەملەكەتتىك ورگاندارىنىڭ كەزدەسۋلەرى تۇراقتى تۇردە وتكىزىلمەكشى. كاسىپكەرلەر مەن بيزنەس قۇرىلىمدارى اراسىنداعى بايلانىستاردى دامىتۋ ءۇشىن 2019 جىلى تۇرىكمەنستاندا ءبىرىنشى كاسپيي ەكونوميكالىق فورۋمىن وتكىزۋ ۇسىنىسى ايتىلدى.
تەڭىزدەگى وقىس وقيعالاردىڭ الدىن الۋ تۋرالى ۇكىمەتارالىق كەلىسىمگە قول قويىلدى. مەملەكەت باسشىلارى قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى مۇددەلەردى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كاسپييدە تەڭىزدەگى اسكەري قىزمەت سالاسىنداعى كەلىسىلگەن سەنىم شارالارىن ازىرلەۋ جانە قابىلداۋ كەرەكتىگىن ايتتى.
2010 جىلعى 18 قاراشاداعى كاسپيي تەڭىزىندەگى قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە سايكەس سىن-تەگەۋرىندەر مەن قاۋىپ-قاتەرلەرگە قارسى ءىس-قيمىل جاساۋعا، سونداي-اق تەرروريزمگە، ۇيىمداسقان قىلمىسقا قارسى كۇرەس تۋرالى، شەكارا ۆەدومستۆولارىنىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلى تۋرالى حاتتامالارعا قول قويىلۋى كەرەك.
اسكەري سالا بويىنشا ءار ەل تەڭىزدەگى ءوز تەرريتورياسىندا قورعانىس ماقساتىندا اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىن ۇستاي الادى. ءبىراق ورتاق كەڭىستىكتە اسكەري ءىس-قيمىلدار تەك 5 ەلدىڭ ءوزارا كەلىسىمىنەن كەيىن عانا جاسالۋى ءتيىس. 2015 جىلعى قاراشا ايىندا رەسەي قارۋلى كۇشتەرى سيريا باعىتىندا تەرروريستىك ۇيىمدارعا قارسى بىرنەشە راكەتانى وسى كاسپيي تەڭىزىنەن اتقان بولاتىن. بۇل وسى اۋماقتى تىكەلەي سوعىسقا ارالاستىرۋ بولىپ تابىلادى. ارينە، كاسپيي مارتەبەسى انىقتالماعان كەزدە، رەسەي وعان اقتالاتىن سەبەپ-سالداردى ايتاتىن شىعار. ءبىراق ۇلكەن دەرجاۆالىق ەلدەردىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءبىزدىڭ ەلدىڭ ونداي سوعىسقا كىرىسۋى اسا قاجەتسىز دۇنيە بولىپ ەسەپتەلەدى. وسى تۇرعىدان العاندا، كاسپييدىڭ قاۋىپسىزدىگى جاقسى قامتاماسىز ەتىلسە، قازاقستان تۇتاستىعى ءۇشىن ول ماڭىزدى فاكتور بولىپ تابىلادى.
كاسپييدىڭ ءتۋريزمىن دامىتۋ – قاي ەل ءۇشىن دە اسا ءتيىمدى ەكونوميكالىق فاكتور. تەڭىز جاعالاۋىندا تۋريستىك نىشانداردى حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي كوبەيتىپ، ءوزارا تۋريستىك قارىم-قاتىناستى رەتتەسە، ول جەردىڭ گۇلدەنگەن ايماق بولارى ءسوزسىز. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وبلىس ورتالىعى بولىپ تابىلاتىن اقتاۋ قالاسىنىڭ وزىندە تۋريزم ءتيىستى دەڭگەيىندە ەمەس. سول سەبەپتى دە ءبىز ءۇشىن كاسپيي جاعالاۋى ەلدەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتىپ، بارىس-كەلىستى كۇشەيتسەك، ەكونوميكاعا جاقسى سەرپىن بەرەدى جانە مادەني دامۋىمىزعا دا اسەر ەتەدى.
سامميتتە كاسپيي تەڭىزى بەيبىتشىلىك، كەلىسىم، تاتۋ كورشىلىك جانە ءتيىمدى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق تەڭىزى بولىپ تابىلاتىندىعى ەرەكشە اتاپ ءوتىلدى. ياعني، بەس ەل باسشىلارى بۇل ايماقتا قانداي ماسەلە بولماسىن ۇلكەن كەلىسپەۋشىلىك جوق ەكەندىگىن كورۋگە بولادى. تۇپتەپ كەلگەندە، اقتاۋدا قابىلدانعان كاسپيي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنسيا قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىن تاعى ءبىر كوتەرىپ، ەلىمىز ءۇشىن ساياسي، ەكونوميكالىق جانە اسكەري باعىتتاردا تەك قانا پايداسىن تيگىزىپ، ەل قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن تاعى ءبىر وپەلى كەزەڭنىڭ ارتتا قالعانىن كورسەتەدى.
سەرىكقازى كوكەناي
پىكىر قالدىرۋ