قازاق-قازاق بولعالى، قازاقتىڭ ەڭ جاندى جەرى «جەر داۋى مەن جەسىر داۋى» ەكەنى بەلگىلى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى:
«جەر ساتۋ الەمدىك تاجىريبەگە، ەكونوميكانىڭ سان قاتپارلى تالاپتارىنا تولىقتاي ساي».
ءۋاج: جەردى جالعا بەرگەن، ساتقان جانە كەپىلدىككە قويعان ەلدەردىڭ ەشقايسىسى جەرىن قايتارىپ الا الماعان، ءتىپتى الپاۋىت ەلدەردىڭ ءوزى دە.
الاش كوسەمدەرى كەزىندە تاتار مەن باشقۇرت حالقىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ، جەردى جەكەمەنشىككە باسىبايلى بەرۋدىڭ زالالى مەن زاردابىن دالەلدەپ بەرگەن. «جەكەمەنشىك جەرلەرىن تاتار مەن باشقۇرت باۋىرلار بانكىگە كەپىلدىككە قويىپ، نەسيە العان، ونى قايتارا الماي، كوپ جەردەن ايىرىلىپ قالعان». (بۇل دەرەك الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ جازبالارىنان الىندى).
«نيكولايدىڭ (رەسەي پاتشاسى – رەد.) كەزiندە ارەنداعا بەرiلگەن جەر قايتپادى. قازاق جەرiنiڭ ءتۇبiنە جەتكەننiڭ بiرi – وسى ارەندا ەكەنى بەلگىلى. حالىقتىڭ سىرتىنان بيلەپ ۇيرەنگەن قازاقتىڭ باي شونجارلارى ارەنداعا جەر بەرە بەرەتiن. 1904 جىلى جەكەندi وزەنiنiڭ بويىنداعى ويىل جارمەڭكەسi كەزiندە الگi جۋاندار ەلدiڭ جايلاۋىن ورىستارعا ارەنداعا بەرگەن. سول جەردiڭ ءبارi كەيىننەن ورىستارعا ءوتiپ كەتiپ، كوشپەلi قازاقتىڭ كۇنi قاراڭعا اينالدى».
كەدەي قازاقتىڭ جەرiن سول جۋاندار سىرتىنان جالداپ جiبەرەتiن، اقىرىندا ول جەر ارەنداعا العان كiسiنiڭ تۇپكiلiكتi مۇلكi بولىپ قالاتىن. وسىلايشا وتارشىلدار قازاقتىڭ جەرiن ابدەن تالادى، بۇعان قازاقتىڭ ءوز جۋاندارى مەن بايلارى دا قولعابىسىن تيگiزدi. (تەلجان شونان ۇلى: «نيكولايدىڭ (رەسەي پاتشاسى – رەد.) كەزiندە ارەنداعا بەرiلگەن جەر قايتپادى». ورىنبور، 1923 جىل).
رەسەي دە كەزىندە الياسكانى اقش-قا 100 جىلعا جالعا بەردى، اقىرىندا ول جەردەن ورىستار تۇپكىلىكتى ايىرىلدى. بۇل وقيعانى دۇنيە ءجۇزى بىلەدى.
كۇردىستان مەملەكەتى كەزىندە جەرىن كەپىلدىككە قويىپ قارىزعا اقشا الدى. قارىزىن ۋاقتىلى قايتارا الماۋى سەبەپتى ءۇش ەل – ۇلىبريتانيا، فرانسيا جانە تۇركيا ونىڭ جەرىن ءبولىپ الىپ، كۇردىستان ەلى مەملەكەت رەتىندە تاريحتان جويىلدى. كۋردتار الەمدەگى جەرسىز، مەملەكەتسىز قالعان سانى كوپ حالىقتىڭ ءبىرى. «دۇنيە جۇزىندە جالپى سانى — 40 ميلليون شاماسىندا» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت). بۇل كۇردىلەر ءۇشىن ۇلكەن اۋىر قاسىرەت بولدى. ولار جەرىن كەپىلدىككە قويىپ، قارىز الىپ، اقىر سوڭىندا وسىنشاما كوپ حالىق مەملەكەتتىگىنەن ايرىلىپ، قاڭعىپ قالدى.
پالەستينا مەملەكەتى دە تۋرا بىزدەگىدەي، كەزىندە جەر ساتۋدى پارلامەنت تالقىسىنا شىعارىپ، جەردى شەتەلدىكتەرگە ساتۋ جايلى زاڭ قابىلدادى. سول زاڭنىڭ نەگىزىندە ولاردىڭ جەرىنىڭ ءبىر ۇلكەن بولىگىن ەۆرەيلەر ساتىپ الىپ، سول ايماققا قازىرگى يزرايل مەملەكەتىن قۇردى.
«يزرايل قالاي قۇرىلدى: سيونيستىك قوزعالىستىڭ اۆتورى اتانعان جۋرناليست تەودور گەرسلدىڭ (1896 جىلى) «ەۆرەي مەملەكەتى» دەپ اتالاتىن شاعىن كىتاپشاسى جارىق كورگەنى بەلگىلى. اۆتور وسى كىتاپتا ءار ەلدە جۇرگەن ەۆرەيلەرگە ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ تۋرالى ەڭ العاش وي تاستاعان. بۇكىل الەمدەگى جويتتەردى پالەستينادان نەمەسە ارگەنتينادان جەر ساتىپ الۋ ءۇشىن «اقشا جيناۋعا» شاقىرعان. بۇل ەڭبەگى جارىققا شىققاندا، پالەستينادا ولاردىڭ وتىز شاقتى ەلدىمەكەنى بولعان ەكەن. سيونيستىك ۇيىمدار ول جاققا بارعان قانداستارىنا جەتى سوتىق الۋعا قارجىلاي كومەك بەرىپ، اقشاعا قۇنىققان ارابتاردىڭ جەرىن كوتەرمە باعامەن ساتىپ الا باستايدى. ءقازىر ەندى، بارىنان ايىرىلىپ، جاۋ كەتكەننەن كەيىن قىلىشىن تاسقا سەرمەگەندەي بولعان پالەستينا ۇكىمەتى، ەۆرەيلەرگە جەر ساتقاندارعا ءولىم كەسەتىن ۇكىم شىعارىپ قويعان. بۇگىنگى ارابتار كەشەگى ىستەگەن وسى ەسسىز قىلىعىنا ءالى كۇنگە دەيىن وكىنەدى. ءبىز دە وكىنىپ قالمايىق، اعايىن…» (جولىمبەت ماكىش).
«قىتايدان قارىز العان تاجىكستان تاۋلى باداحشاندى بەردى» دەپ حابارلايدى – ب ا ق». (https://kaz.365info.kz/tazhik-tauly-badahshandy-berdi-khytajdyn-kharmagyna-ilingen-khyrgyz-endi-ne-istemek-315464).
«پەكين 28،5 مىڭ شارشى شاقىرىم تەرريتوريانى داۋلاپ كەلگەن. ول تاجىكستان جەرىنىڭ 20 پايىزىن قۇرايدى. ەكىجاقتى كەلىسىم بويىنشا شىعىس پامير تاۋلى اۋدانىنداعى 1،1 مىڭ شارشى شاقىرىم جەر جۇڭگو جاعىنا بەرىلدى». (http://almaty-akshamy.kz/t-zhikstan-damudy-k-rdeli-zholy-nda/).
مۇنداي مىسالداردى ونداپ، جۇزدەپ كەلتىرۋگە بولادى.
تاريح تاعىلىمى: الەمدىك تاجىريبەدە جەرىن ساۋداعا سالعان ەلدىڭ وڭعانى جوق. كەز كەلگەن ۇلتتىق مەملەكەت جەرىن ساتسا نەمەسە ۇزاق جىلعا شەتەلگە جالعا بەرسە، وندا ول جەردەن مىندەتتى تۇردە ايىرىلىپ، قاڭعىپ قالادى نەمەسە ۇلت رەتىندە تاريح ساحناسىنان كەتەدى.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى نە؟
جوعارىدا كورسەتىلگەندەردىڭ نەگىزىندە:
«جەر كودەكسىنىڭ» 6 بابىنىڭ 6 تارماعىندا بىلاي دەلىنگەن: «شەتەلدiكتەر، ازاماتتىعى جوق ادامدار، سونداي-اق شەتەلدiك زاڭدى تۇلعالار جەر قۇقىعى قاتىناستارىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىمەن جانە زاڭدى تۇلعالارىمەن تەڭ قۇقىقتاردى پايدالانادى جانە سونداي مiندەتتەر اتقارادى» دەلىنگەن.
اتالعان بۇل باپقا مىناداي وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەت: «شەتەلدiكتەر، ازاماتتىعى جوق ادامدار، سونداي-اق شەتەلدiك زاڭدى تۇلعالار اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەر قۇقىعى قاتىناستارىندا ەش قۇقىقتى پايدالانا المايدى».
وسى كودەكستىڭ 23-بابىندا:
«4. اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندiرiسiن جۇرگiزۋگە جانە ورمان ءوسiرۋگە ارنالعان جەردi قوسپاعاندا، وسى باپتىڭ 3-تارماعىندا كورسەتىلگەن ماقساتتار ءۇشىن جەر ۋچاسكەلەرi شەتەلدىكتەردىڭ، ازاماتتىعى جوق ادامداردىڭ جانە شەتەلدiك زاڭدى (مەملەكەتتiك ەمەس) تۇلعالاردىڭ جەكە مەنشiگiندە بولۋى مۇمكiن.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك شەكاراسىنىڭ شەكارالىق ايماعىندا ورنالاسقان جەر ۋچاسكەلەرى شەتەلدىكتەرگە، ازاماتتىعى جوق ادامدارعا، شەتەلدىكتەرمەن نەمەسە ازاماتتىعى جوق ادامدارمەن نەكەدە تۇرعان (ەرلى-زايىپتى) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنا، سونداي-اق شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالارعا جانە شەتەلدىك قاتىسۋى بار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدى تۇلعالارىنا مەنشىك قۇقىعىمەن تيەسىلى بولمايدى» دەلىنگەن.
وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، «شەكارا ايماقتارى عانا ساتىلمايدى» دەگەن ءسوز ايقىن ءارى ناقتى ايتىلىپ تۇر.
بۇل جاعدايدا، شەكارالىق ايماقتى كارتون قوراپپەن سالىستىرساق، دۇرىسى سول بولار. قوراپتىڭ ىشىندەگى بارلىق باعالى دۇنيەمىزدىڭ ءبارىن ساتىپ جىبەرسەك، ءىشى بوس قۋىس قوراپتى نە ىستەيمىز؟ ونى قانداي پايدامىزعا جاراتامىز؟ بالاما، رەتىندە ايتار بولساق، سول قوراپتىڭ ىشىندەگى وزىمىزدە ساتىلىپ كەتكەن جوقپىز با؟
وسى كودەكستىڭ 24-بابىندا:
«اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرگە مەنشiك قۇقىعى «شەتەلدىكتەر، ازاماتتىعى جوق ادامدار، شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالار، سونداي-اق جارعىلىق كاپيتالىنداعى شەتەلدىكتەردىڭ، ازاماتتىعى جوق ادامداردىڭ، شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالاردىڭ ۇلەسى ەلۋ پايىزدان اساتىن زاڭدى تۇلعالار اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەر ۋچاسكەلەرىن جيىرما بەس جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە جالداۋ شارتتارىمەن ۋاقىتشا جەر پايدالانۋ قۇقىعىمەن عانا يەلەنە الادى» دەلىنگەن.
بۇل باپ بويىنشا ايتارىمىز:
«اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەر ۋچاسكەلەرى شەتەلدىكتەرگە، ازاماتتىعى جوق ادامدارعا جانە جارعىلىق قورىندا شەتەلدىكتەردىڭ 1 پايىز ۇلەسى بولسا دا جەر ساتىلمايدى جانە جالعا بەرىلمەيدى.
اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەر ۋچاسكەلەرى شەتەلدىكتەرمەن جانە ازاماتتىعى جوق ادامدارمەن ارالاس نەكەدە (ەرلى-زايىپتىلىقتا) تۇرعان قازاقستان ازاماتتارىنا (ازاماتشالارىنا) جەر ساتىلمايدى جانە جالعا بەرىلمەيدى»، - دەپ شەگەلەپ تۇرىپ جازىلۋى قاجەت.
قوجىرباي ۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ
پىكىر قالدىرۋ