1999 جىلى ەنگىزىلگەن ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋ ءوزىن اقتاعان جۇيە رەتىندە ايتساق بولادى. ۇبت ارقاسىندا مەكتەپ بىتىرۋشىلەر ءۇشىن بىردەي مۇمكىندىكتەر پايدا بولدى. قازاقستان بويىنشا بارلىعى 154 تەستىلەۋ ورتالىعى بار. ولاردىڭ 49-ى جوعارى وقۋ ورىندارىندا بولسا، 105ء-ى اۋىلدىق جەرلەردە، ياعني اۋدان ورتالىقتارىندا ورنالاسقان.

ۇبت مىنانداي مۇمكىندىكتەر بەرەدى:

• ءبىرىڭعاي باقىلاۋ كورسەتكىشتەرى مەن ءبىرىڭعاي تەحنولوگيا بويىنشا ءادىل باعا بەرىلەدى.
• گرانتتارعا قولجەتىمدىلىكتى الەۋمەتتىك جاعىنان ادىلەتتى وتەدى.
• تۇرعىلىقتى جەردەن شىقپاي-اق جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسۋگە جانە سول ارقىلى قارجى ۇنەمدەلەدى.
• وقۋشىلار ۇبت پاندەرىن وقۋعا تالپىنادى.
• مۇعالىمدەر جۇمىسىن جەتىلدىرۋگە تىرىسادى.
• مەكتەپتەگى ءبىلىم دەڭگەيىن سارالاۋعا ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى.

ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋ قانشاما جىلدان بەرى ءساتتى وتكىزىلىپ كەلە جاتسا دا ول تۋرالى مىنانداي تەرىس تۇسىنىكتەر قالىپتاسقان.

• لوتەرەيا ويىنىنا ۇقسايدى.
• شىن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرمايدى.
• وقۋشىلاردا كوپ سترەسس بولادى.
• الەمدە كوپتەگەن ەلدەر تەستىلەۋ جۇيەسىنەن باس تارتۋدا.

ەندى وسى ماسەلەلەردى قوزعاپ كورەيىك.

بىرىنشىدەن، كەزدەيسوق جوعارى بالل الىپ كەتۋدىڭ ىقتيمالدىعى وتە تومەن. ارنايى دايىندالىپ، ماشىقتالماعان وقۋشى قالاي بولعاندا دا كەزدەيسوق جاعدايدا جوعارى بالل الا المايدى.

ەكىنشىدەن، وقۋشى ۇبت-عا دايىندالۋ بارىسىندا ۇستاز تاراپىنان ونى «سۇيرەلەۋ» بولمايدى. وقۋعا دايىندىق تۆورچەستۆولىق ادىسپەن جۇرگىزىلىپ، وقۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعى مەن شابىتى تۋادى. جىبەرىلگەن قاتەلەرمەن جۇمىس جۇرگىزىلىپ، تالدانادى. وسىدان كەيىن وقۋشىنىڭ العان ءبىلىمى پىسىقتالىپ، شىڭدالادى جانە جاقسى ناتيجەلەرگە جەتە الۋىنا مۇمكىندىگى كوپ بولادى.

ۇشىنشىدەن، ۇبت كەزىندە وقۋشى ءوزىن پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دۇرىس ۇستاي الۋى ءۇشىن مەكتەپ پسيحولوگتارى مەن مۇعالىمدەر قوسىمشا جۇمىستار اتقارادى. بىرنەشە رەت تەستىلەۋ جۇمىستارى مەكتەپ قابىرعاسىندا وتكىزىلىپ، بالالار پسيحولوگيالىق جانە تەحنيكالىق جاعىنان ماشىقتانتاندىرىلادى. وعان قوسا اتا-انالارىمەن دە قوسىمشا كەزدەسۋلەر وتكىزىلىپ، ولار تاراپىنان بولاتىن قولداۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تۇسىندىرىلەدى.

تورتىنشىدەن، الەمدەگى 193 ەلدىڭ 120-سىندا ءىلىم بەرۋدى باعالاۋ ءۇشىن تەستىلەۋ ءادىسى پايدالانىلادى. 1975 جىلى قۇرىلعان، قۇرامىندا 41 ەلدەن 400 مۇشەسى بار ءبىلىم بەرۋدى باعادلايتىن حالىقارالىق قاۋىمداستىق وسى ءادىستى قۇپتاعان. بۇل ۇيىمنىڭ قۇرامىنا قازاقستان 2007 جىلى كىرگەن. اقش حالقىنىڭ 90 %-ى وسى تەستىلەۋ جۇيەسىمەن ءبىلىم العان جانە وندا ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلار جىل ساين تەستىلەۋدەن وتەدى. رەسەي فەدەراسياسىندا ءبىرىڭعاي مەملەكەتتىك ەمتيحان دەپ اتالاتىن تەستىلەۋ جۇيەسى مەكتەپ بىتىرۋشىلەر ءۇشىن مىندەتتى ساناتىنا جاتقىزىلعان.

ءبىراز جىلدان بەرى ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنداعى باقىلاۋ كوميتەتى قۇرىلعالى بەرى ۇبت جۇيەسىندە كەمشىلىكتەر ازايۋدا. اتالعان كوميتەتتىڭ ايماقتىق دەپارتامەنتتەرى تەستىلەۋ كەزىندە، اسىرەسە كەمشىلىكتەر ورىن العان جەرلەردە قاتاڭ باقىلاۋ جۇرگىزىپ كەلەدى. ەرەجە بۇزۋشىلىقتار مەن تەحنولوگيالار قاجەتتى دەڭگەيدە جۇمىس ىستەمەيتىن جاعدايلاردا دەپارتامەنت ماماندارى جەدەل تۇردە انىقتاپ، ولاردى جويۋ ءۇشىن شارالار قولدانادى.

ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋدىڭ ۇيلەستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن وبلىستار مەن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى قالالاردىڭ ءبىلىم باسقارمالارىنىڭ نەگىزىندە شتابتار قۇرىلعان. ولار تومەندەگىدەي ۇيلەستىرۋ جۇمىستارىمەن اينالىسادى:

1. ۇبت وتكىزۋ جانە اپپەلياسيالىق شاعىمدارمەن جۇمىس ىستەۋ.
2. حالىق اراسىندا ءاقپاراتتىق-تۇسىندىرۋ جۇمىستارىن وتكىزۋ.
3. تەستىلەۋ كەزىندە مەتالل ىزدەگىشتەر، ۇيالى بايلانىس سيگنالدارىن ءوشىرۋ جانە بەينەباقىلاۋ قۇرالدارىنىڭ جۇمىسىن جۇرگىزۋ.

ۇبت وتكىزۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك كوميسسيالار قۇرىلىپ، ولار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى»، «مەملەكەتتىك قۇپيالار تۋرالى»، «جەمقورلىقپەن كۇرەس تۋرالى» زاڭدار جانە ۇبت ەرەجەلەرىن باسشىلىققا الادى. كوميسسيا قۇرامىندا 5 ادام جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ قۇزىرىنداعى جۇمىستار مىنالار:

1. ۇبت ماسەلەلەرىن حالىققا ءتۇسىندىرۋ.
2. جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك ورگاندارى جانە ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىمەن بىرلەسىپ تەست تاپسىرۋشىلاردىڭ تۇراتىن جەرلەرىن، تاماق ءىشۋىن جانە بارىپ-كەلۋىن قامتاماسىز ەتۋ.
3. مەديسينالىق قىزمەتكەرلەر جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋ.
4. ەلەكترمەن جابدىقتاۋ جانە تەلەكوممۋنيكاسيا قۇرىلعىلارىنىڭ توقتاۋسىز جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋ.
5. كەزەكشىلەر قۇرامىن بەكىتۋ.
6. كەزەكشىلەردىڭ تەستىلەۋدە بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ.
7. قوعامدىق ءتارتىپتى، تەستىلەۋ كەزىندە مەتالل ىزدەگىشتەر، ۇيالى بايلانىس سيگنالدارىن ءوشىرۋ جانە بەينەباقىلاۋ قۇرالدارىنىڭ دۇرىس جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋ.
8. ۇبت وتەتىن عيماراتتان جارىلعىش-تۇتانعىش زاتتاردىڭ بار-جوعىن تەكسەرىپ قاراپ شىعۋ.
9. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى وكىلدەرى مەن اپپەلياسيالىق كوميسسيانىڭ دۇرىس جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋ.
10. تەستىلەۋ وتەتىن ءدارىسحانالاردى سانيتارلىق-گيگيەنالىق نورمالارعا ساي ەكەندىگىن، تيىم سالىنعان زاتتاردىڭ بولماۋىن قاراپ تەكسەرۋ اكتىلەرى بويىنشا قابىلداپ الۋ.
11. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرىمەن مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادامدارعا ارنايى ءدارىسحانالار ءبولىنۋىن قامتاماسىز ەتۋ،
12. تەستىلەۋ وتكەن كۇنى سۇراقتاردىڭ دۇرىس جاۋاپتارىن، ەمتيحان اپپەلياسيادان وتكەن جانە وتپەگەن تىزىمدەمەلەرىن كورنەكى جەرگە ءىلىپ قويۋ.
13. ۇبت قورىتىندىسى بويىنشا سەرتيفيكاتتار بەرۋ، تەستىلەۋ بىتكەندىگىن حابارلاۋ نەمەسە ەرەجە بۇزىلعان جاعدايلاردا شتابتى حاباردار ەتۋ.

ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋ تاپسىرۋ ءۇشىن 120 سۇراق بەرىلىپ، 3 جارىم ساعات ۋاقىت بولىنەدى. تەستىلەۋ قورىتىنىدىسى بويىنشا بارلىعى 140 بالل جيناۋعا بولادى. جوعارعى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ ءۇشىن وتپەلى بالل 50-دەن كەم بولماۋى كەرەك. بۇل تالاپ كەلەسى جىلدارى وزگەرۋى مۇمكىن. تەستىلەۋدى قايتا تاپسىرۋا بيىل تامىز ايىندا رۇقسات بەرىلدى. ءدارىسحانا ىشىنە تەست تاپسىرۋشىلاردان باسقا تەك ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ وكىلى مەن جوعارىدا ايتىلعان مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەلەرى عانا كىرە الادى.

تەست تاپسىرۋشى باسقا بىرەۋمەن سويلەسۋىنە، باسقا ورىنعا اۋىسىپ وتىرۋىنا، كوشىرۋىنە، تەست ماتەريالدارىن باسقا بىرەۋدىكىمەن اۋىستىرۋىنا، ءدارىسحاناعا تيىم سالىنعان وقۋلىق، شپارگالكا، ادىستەمەلىك ادەبيەت، كالكۋلياتور، ءموبيلدى قۇرىلعىلار مەن گادجەتتەردى الىپ كىرۋىنە رۇقسات ەتىلمەيدى. بۇل ەرەجەلەردى بۇزعان جاعدايدا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىڭ وكىلى تەست تاپسىرۋشى ناتيجەلەرىنىڭ كۇشىن جويادى. بۇدان كەيىن مەكتەپ ءبىتىرۋشى ءداستۇرلى ەمتيحان تاپسىرۋ ارقىلى اتتەستاسيا تاپسىرادى جانە كەلەسى جىلعا دەيىن جوعارى وقۋ ورنىنا تاپسىرۋ مۇمكىندىگىنەن دە ايىرىلادى

داۋلى جاعدايلار مەن قورىتىندى ناتيجەلەرگە كوڭىلى تولماي شاعىم بولعان كەزدەردە اپپەلياسيالاردى قاراۋ جونىندەگى رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى كوميسسيالار جۇمىس ىستەيدى. بەرىلگەن ارىز-شاعىمداردىڭ قانشالىقتى نەگىزدى ەكەنى تەكسەرىلىپ، قوسىمشا بالل قوسىلۋ-قوسىلمايتىنى تۋرالى شەشىمدى رەسپۋبليكالىق كوميسسيا شىعارادى.

وسى اتالعان جاعدايلاردىڭ بارلىعىن قورىتىندىلاي كەلە جانە الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋگە تيىسىنشە بالاما بولاتىن جۇيە ازىرگە بولماي تۇرعانىن ايتۋ ابزال.

سەكەن نازار