Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ پوشتاسىنا شەتەلدەگى قازاق اقىنى سۇراعان راحمەتۇلىمەن بولعان سۇحبات كەلىپتى. سۇحباتتىڭ نەگىزگى تاقىرىبى: «سۇراعان راحمەت ۇلى. قازاق – ويدىڭ ىشىندەگى حالىق». 

– سۇراعان اعا، سارىارقا تورىنە قوش كەلدىڭىز. ءسىزدى الاش جۇرتى «قازاق پوەزياسىنىڭ قارا نارى» دەپ پوەزيامىزعا جاڭا سۇرلەۋ قوسقان بەلگىلى اقىنداردىڭ ءبىرى دەپ قابىلدايدى. العاشقى سۇراعىم، البەتتە، اقىندىق تۋرالى بولماق. ءسىز ءۇشىن اقىن دەگەن كىم؟

– الەمدىك دەڭگەيدە دە، قازاق پايىمىندا دا اقىنعا قاتىستى وتە كوپ تولعامدار بار. الەمدىك تىلمەن ايتاتىن بولساق، اقىن دەگەنىمىز – اۆانگاردتا جۇرەتىن رۋحاني جاۋىنگەر. ال قازاق پايىمىندا اقىن دەگەنىمىز – حاكىمدىككە جاقىن ادام. جالپى، اقىن ولەڭدى جازۋ ءۇشىن كەلمەيدى، اقىن – پوەزيانى الەمگە پاش ەتۋ ءۇشىن كەلەتىن ۇلكەن عارىشتىق رۋح يەسى. سوندىقتان اقىننىڭ جۇرگەن جەرى قاي ۋاقىتتا دا توي-دۋماننان گورى، كوسەمسوز، فيلوسوفياعا جاقىن. اقىننىڭ ايتقان ءسوزىنىڭ بارلىعى – ءتاڭىردىڭ لەپەسىندەي ساف. سونداي ءبىر ەرەكشە قۇبىلىس يەسى اقىن. اقىن بولىپ تۋۋ دەگەنىمىز – ءبىر تاڭداۋعا نەمەسە قانداي ءبىر جاساندى جاعدايلارعا قاتىسى جوق. اقىن ءوز دەگەنىمەن كەلەدى، ءوز دەگەنىمەن كەتەدى. اقىننىڭ ايتارى بار. ايتارى جوق اقىن بولمايدى. اقىن ايتاتىن بولسا، حالىقتىڭ ماڭداي الدىندا تۇرىپ ايتادى، حالىققا جاسىرىنىپ تۇرىپ حالىقتىڭ كولەڭكەسىندە ايتپايدى. اقىن سوندىعىمەن اقىن. شىنى كەرەك، ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى ماڭداي الدىمىزداعى ءبىزدىڭ جۇلدىزىمىز، قازاقتىڭ باس اقىنى جانە دە قازاقتىڭ ۇلى تۇلعاسى – اباي. سول ابايدىڭ كەسكىنى، ابايدىڭ بۇگىنگى ديدارى، ابايدىڭ ايتىپ جۇرگەنى، ابايدىڭ ايتىپ كەتكەنى جانە ابايدىڭ وي تۇيگەندەرىنىڭ بارلىعى اقىندىققا قاتىستى تاڭعاجايىپ التىن تامىرلى لەپەلەر.

– قازاق ەلى – ءسوز پارقىن ءجىتى تانىعان حالىقتىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى دەسەك بولادى. ءبىز جىراۋلار پوەزياسىندا وزىندىك ۇنىمەن تانىلعان اقتامبەردى، بۇقار جىراۋلار، قازتۋعان جىراۋلاردىڭ تەگەۋرىندى تولعاۋلارىن جاتتاپ وستىك. ونەگەسىن بويىمىزعا ءسىڭىرىپ وستىك. وسى ۇلى تۇلعالاردىڭ كەزىندەگى ايتىپ كەتكەن يدەيالارى نەمەسە قوزعاپ كەتكەن ماسەلەلەرى بۇگىنگى تاڭدا دا وزەگىن جويعان ەمەس. ءسىز – وسى جىراۋلار پوەزياسىن تولىققاندى زەرتتەگەن، تولىققاندى تانىعان ادامداردىڭ ءبىرىسىز. قازىرگى تاڭدا جىراۋلاردىڭ پوەزياسى قانشالىقتى ناسيحاتتالىپ جاتىر؟ جانە ءبىزدىڭ ۇلتتىق رۋحانياتىمىزعا جىراۋلار پوەزياسىنىڭ تيگىزگەن اسەرى قانداي؟

– جىراۋلار پوەزياسى دەگەنىمىز – قازاقتىڭ ساف تازا كەزىندە، قازاق رۋحىنىڭ ءور كەزەڭىندە، رۋحى ولمەي تۇرعانداعى ۇلكەن قۇبىلىس. قازاق دۇنيەسىندەگى جىراۋلار – الەمدىك دەڭگەيدەگى جاۋھارلار. بۇگىنگى قازاق سول جىراۋلاردىڭ ۇلكەن تۇرەنىن جامىلىپ، سول ۇنمەن كەلە جاتقان حالىق، قايمانا توپ. سول قايمانا توپتىڭ جۇرەگىندەگى جازۋ – قازاقتاردىڭ كوتەرەتىن تۋى جىراۋلار پوەزياسىندا انىق كورىنەدى. انىق كورىنۋىنىڭ سەبەبى جىراۋلار – قازاقتىڭ ماڭگىلىك جانى. ول باسقا جەردەن كەلگەن جوق، باسقا ءبىر عارىشتان نەمەسە باسقا حالىقتاردان ارزان باعامەن ساتىلىپ، سول جەرگە قونىستانباعان قازاقتىڭ ءتول ونەرى بولعاندىقتان، جىراۋلار پوەزياسى دەگەنىمىز – بۇگىن اسا ءبىر قاسيەتپەن، كيەمەن اتالاتىن ۇلكەن دۇنيە. جىراۋلار پوەزياسىنداعى ءار ءسوزدى، ءار پاراقتى الىپ قاراساڭىز، بۇگىنگى الەمدىك دەڭگەيدەگى نارىقتىڭ اينالىمعا سالاتىن ۇلى دۇنيەلەر جيىنتىعى. جىراۋلاردىڭ ءار ءسوزى – قاعيدات، ءار ءسوزى – يمانيلىقتى تەربەيتىن جادىگەرلەر. قازاقتىڭ ءبىر كەرەمەتى سول جىراۋلىق، شەشەندىك، وي ساناساتىن، وي جارىستىراتىن وي الاڭىنداعى ەڭ ۇلكەن عاجايىپ تۇلعالار جىراۋلاردا بولدى. جىراۋلارىمىز قازاق الەمىن قانشاما رەت سىلكىندىردى. ءبىراز ۋاقىت بويى جىراۋلاردان اداسقان كەزىمىز بولدى. اداسۋ دەگەنىمىز – سول جىراۋلاردى تاستاپ كەتۋ ەمەس. قازاق دۇنيەسىندە، قازاق رۋحانياتىندا، قازاقتىڭ جانىندا قانشاما ۋاقىت بويى جىراۋلار عۇمىرى جاسىرىن جاتتى. ءبارىبىر سول جىراۋلار ءقازىر دە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىر. ۇلتتىڭ جانىن، جۇرەگىن، دۇنيەتانىمىن ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە قوزعايتىن وسىلار. شالكيىزدەر، دوسپامبەتتەر، اتاقتى مارقاسقا – وسىلاردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ بۇگىنگى جەتكەن جەتىستىگىمىز. بۇگىنگى جەتكەن شىڭىمىز – بۇگىنگى ءبىزدىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ادەبيەتتىڭ تۇرەنىنە قوسىپ بەرەتىن الاقانىمىزداعى التىنىمىز. باسقا التىن جوق بىزدە. قۇداي تاعالانىڭ بىزگە بەرگەن ەڭ ۇلكەن سىيى – جىراۋلىق. جىراۋلىق قازاققا تەگىن كەلگەن جوق. قازاق تەك قانا زار مەن شەردى ايتقان جوق. قازاقتىڭ جىراۋلارى قازاق دۇنيەتانىمىن، قازاقتىڭ ءۇنىن ءۇر دۇنيەگە پاش ەتكەن ەدى. وسىنداي ءبىر كەرەمەت ءۇن!.. قازاقتىڭ ىمى دا، قازاقتىڭ ءۇنى دە، قازاقتىڭ ايتقان ءار ءسوزى دە سول جىراۋلىق پوەزيانىڭ ىشكى قوزعالىسىندا جاتىر. ءار ۋاقىتتا دوسپامبەتتى، ماحامبەتتى وقىعان سايىن ءبىر ءدۇبىرلى وركەنيەتتى دۇنيەگە كەزىگەسىڭ. ءبىر شەتتەگى ادەبيەتتەن تابىلمايتىن، سىرت ادەبيەتتەرىنەن ومىردە كەزىكتىرە المايتىن ءبىر كەرەمەت سوزدەردى، كەرەمەت ويلاردى وسى جىراۋلار پوەزياسىنان تاباسىڭ. بۇل – مەنىڭ قازاعىم!.. بۇل – مەنىڭ ءۇنىم. بۇل – مەنىڭ اتا-بابامنىڭ جۇرگەن جولىنداعى بارلىق قاسىرەتتەر مەنەن قۋانىشتاردىڭ نەمەسە قازاقتىڭ ۇلى ءداۋىرىنىڭ ءۇنى رەتىندە ساقتالىپ وتىر. بۇگىن جىراۋلار پوەزياسىن جىراۋلاردى ومىرگە كەلتىرگەن، سونى ۇمىتىپ بارا جاتقان كەزدە بىزدەگى ۇلكەن تۇرەنگە الىپ كەلىپ، كىسەندى جىلداردا، جارالى جىلداردا سونى اينالىمعا سالعان ءبىزدىڭ كلاسسيك جازۋشىلارىمىز بار. اسىرەسە، مۇحتار ءماعاۋيننىڭ اتىن ەرەكشە اتاۋ كەرەك. ول بىزگە بەس عاسىردىڭ ءۇنىن جەتكىزدى. اسىرەسە، قازاقتىڭ ءوزىن تانىماي كەتكەن قيىن ساتتەردە وسى جىراۋلاردىڭ ءۇنىن اينالىمعا سالدى. قازاقتىڭ تاڭىرىندە جاسىن بولىپ ويناعان جىراۋلاردىڭ ءبىر كەزەكتەگى ۇلكەن ءۇنى ۇيقىداعى قازاقتاردى جۇلقىلاپ وياتتى. سول وياتۋدىڭ ناتيجەسى 1986-شى جىلعى جەڭىسكە، جەلتوقسانداعى ازاتتىق اڭساعان قوزعالىسقا اكەلدى. قازاقتار سول كەزدە ۇلى جىراۋلاردىڭ ءۇنىن الەمدىك دەڭگەيگە «لاقتىردى». سول كەزدە قازاقتىڭ ۇنىنەن، ءارتۇرلى ويىنان سەسكەنگەن بيلىك ىشتەي جىك-جاپار بولدى. سول بيلىككە قىننان شىعارىپ، جارقىلداتاتىن التىن الداسپان ءبىزدىڭ جىراۋلاردىڭ جىرلاپ كەتكەن ويلارى ەكەنىن تۇسىندىك. ونى ستۋدەنتتەر مەن جاستار، سول كەزدەگى زيالى قاۋىم، سونىمەن قاتار اقىندار بارلىق دەڭگەيلەردە ءتۇيسىندى. ءتۇسىنۋ بىلاي تۇرسىن، قايتادان جاڭعىرۋعا اكەلدى. ءار جەرلەردە، اۋديتوريالار مەن مەكتەپ قابىرعالارىندا جىرىندى اقىندار، جاقسى زيالى قاۋىم وكىلدەرى ءۇزىپ-جۇلىپ ايتىپ ءجۇردى. ەندى نە دەيمىز؟ بۇگىن ەشقانداي كەدەرگى جوق بىزگە. سونى ۇلكەن دەڭگەيگە شىعارۋ، ءتارجىمالاۋ نەمەسە ونى قايتا ناسيحاتتاۋ، قايتا جاڭعىرتۋ – ءبىزدىڭ قولىمىزدا. قولىمىزدى ەشكىم قاعىپ تۇرعان جوق. سوندىقتان بۇل بۇگىنگى دەڭگەيدەگى اقىنداردىڭ ءۇنى، اقىنداردىڭ ۇلكەن تۇرەنى، قوزعالىسى، مي قاتپارىنداعى ولەڭ بولىپ كەلە جاتقان دۇنيەلەردىڭ بارلىعى – سول جىراۋلار پوەزياسىنىڭ شىراعى. بۇگىن قايتادان جاڭعىرىپ جاتىر دەپ ايتساق، بۇعان ەشقانداي شەك كەلتىرۋدىڭ كەرەگى جوق. ويتكەنى بۇرىنعى وتكەن جىراۋلاردىڭ الپىس ەكى تامىرىن يىتكەن، تامىرىنداعى بۇلقىنىستار، ويىنداعى ارماندارىنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ قانىمىزدا تۋلاپ ءجۇر. بۇل ءبىزدىڭ نامىس. ياعني، بۇل ءبىزدىڭ ءومىر سۇرەتىن جادىمىزدىڭ ەڭ ءبىر قالىپتاسقان كيەلى تۇسى. وسى تۇس – جىراۋلار.

بيلىك، مەملەكەت، ۇكىمەت – قازاق پوەزياسىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى جارناماشىسى بولۋ كەرەك

– جۋىردا ءسىزدىڭ «قالامۇش الەم» اتتى ۇلكەن زەرتتەۋ ەڭبەگىڭىز قولىما ءتۇستى. سوندا ءسىز الەمدىك ادەبيەتتەگى ءىرى تۇلعالاردى، اقىن-جازۋشىلاردى زەرتتەپ، حالىققا جاڭا قىرىنان تانىتقان ەكەنسىز. قازاق ادەبيەتى الەمدىك ارەناعا شىقتى ما؟

– الەمدىك ادەبيەتتىڭ ەڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى – قازاق ادەبيەتى، قازاق پوەزياسى. الەمدىك ادەبيەت ۇلكەن ءبىر بايتەرەك بولسا، ونىڭ كورنەكتى بۇتالارى نەمەسە شەتىندە تۇراتىن، ورتاسىندا تۇراتىن، ناقتى كوزگە كورىنىپ تۇراتىن ءبىر كەرەمەت جاعى وسى – ءبىزدىڭ پوەزيا. ءبىز الەمدىك دەڭگەيگە جەتتىك پە، جەتكەن جوقپىز با دەگەندە، ويلاناتىن ءبىر عانا ماسەلە بار. الەمدىك پوەزياعا جەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ ءبىزدىڭ سۇيىكتى بيلىك، ۇكىمەت، مەملەكەت پوەزيانىڭ جارشىسى بولۋ كەرەك. بيلىك پوەزيانى قاي كەزدە ۇمىتپاسا، اقىندارىن ۇلىقتاسا، سولارعا قولداۋ كورسەتسە، سولاردىڭ جازعاندارىن الەمدىك دەڭگەيدە جارنامالاپ بەرەتىن بولسا، وندا قازاق پوەزياسى بۇگىنگى دەڭگەيدەن ارى قاراي اسىپ كەتەتىن مۇمكىندىكتەرى بار. بۇگىنگى جەتىپ تۇرعان دەڭگەيى – الەمدىك دەڭگەي. الەمدىك دەڭگەيدەگى اقىنداردان كەم جازبايتىن ءھام سولاردان اسىپ تۇسەتىن جاقسى اقىندار بار. ولاردىڭ بارلىعى بۇگىنگى، كەشەگى ءبىزدىڭ اقىندار – قادىر، تۇمانباي، مۇقاعالي، جۇمەكەن، فاريزالار. وسىلاردىڭ ءبارى الەمدىك دەڭگەيدە قالام تەربەگەندەر، قانمەن جازعاندار. اقىنداردىڭ بارلىعىن ايتىپ تاپتەشتەپ جاتۋدىڭ كەرەگى جوق. اقىنداردى نەبىر توبىمەن نەمەسە قانداي ءبىر تىزىممەن، تىركەۋمەن الەمدىك دەڭگەيگە كىرگىزبەيدى. ول ءوزىنىڭ ىنتا-جىگەرىمەن، ءوزىنىڭ ايتايىن دەگەن ويىمەن، ولەڭمەن الەمدىك سۇرىپقا جەتۋى ءتيىس. ال سوعان الەم قاناعاتتاندى ما دەگەن سۇراق بار. ارينە، قاناعاتتى دەپ ويلايمىن. نەگە دەسەڭىز، بۇل الەمدىك جاڭعىرۋ قازاققا كەلدى. قازاق اقىندارى بۇرىنعى ايتپاي جۇرگەندى ايتىپ جاتىر. بۇرىنعى جەتپەي جۇرگەن بيىكتەردى باعىندىردى. بۇل – باعىندىرۋدىڭ سوڭى ەمەس جانە باعىندىرۋدىڭ باسى ەمەس. بۇل بۇرىنعى ابايدىڭ كەزىنەن، ابايدان كەيىنگىلەر، بەياداۋات سوعىستا وتقا ورانىپ تۋعاندار، سوعىستان كەيىنگىلەر، بۇگىنگە دەيىنگى جىرلاپ جۇرگەن اقىنداردىڭ بيىگى سول. وكىنىشتىسى، ءبىر ساياسي كەدەرگىلەر، ءارتۇرلى كازارمالىق تارتىپتەر، قيىن-قىستاۋ ساتتەر، قۋعىن-سۇرگىن – وسىلاردىڭ بارلىعى قازاقتىڭ تاعدىرىن اينالىپ وتكەن جوق. سودان كەيىن ءبىراز جىلدار بويى توقىراعان بولۋىنا كۇمان جوق. ءبىر جۇيەنى ماقتاعان كەزدەرى دە ابدەن بولۋى مۇمكىن. ءبىراقتا سول جۇيەنىڭ ىشىندە دە قانشاما اقىندار تۋدى، قانشاما جاقسى ولەڭدەر قاز تۇردى. جۇبان مولداعالييەۆتىڭ تىلىمەن ايتساق: «مەن قازاقپىن – مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن!». بۇل جەردە اقىن بيولوگيا عىلىمىنا قاتىستى ءولىمدى ايتىپ وتىرعان جوق، اقىن رۋحاني دۇنيەنى، رۋحاني ءولىمدى، رۋحاني ءتىرى ولىكتى مەڭزەپ وتىر. وسىلاردىڭ بارلىعىن قاراپ وتىرعان كەزدە قازاق پوەزياسى – الدەقاشان الدىڭعى قاتارعا جەتكەن پوەزيا. بۇل ءۇشىن تالاسىپ، كەڭىردەك جىرتۋدىڭ كەرەگى دە جوق، بۇل ءۇشىن ماسكەۋمەن اقىلداسۋدىڭ كەرەگى جوق، بۇل ءۇشىن ءبىز ورىس ادەبيەتىنىڭ ۇستىندەمىز بە، الدە استىندامىز با دەپ ءارقيلى جاعىنان قاراۋدىڭ قاجەتى جوق. بىزدەگى ەڭ قيىن دۇنيە بۇل – كازارمالىق تارتىپتە جۇرگەندەگىدەي جارىمەستىك، جارتىكەش كوپتىلدىلىك جوق بولدى. ياعني، يسپان تىلىنە، اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلۋى ءتيىس ەڭ جاقسى دەگەن پوەزيامىز ءتارجىما كورمەي قالدى. سوندىقتان الەمدىك دەڭگەيدەگى شىعارمالار تەكتى وقىرمانعا جەتپەي قالعان جاعدايلار كەزدەستى. ال ءقازىر كەدەرگى جوق. ءبىراق تاعى دا ايتايىن بيلىك، مەملەكەت، ۇكىمەت – قازاق پوەزياسىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى جارناماشىسى بولۋ كەرەك. جاپون پوەزياسى بۇگىنگى تاڭدا الەمدىك دەڭگەيدى قالاي باعىندىرىپ ءجۇر؟ نوبەلدىك سىيلىقتاردى قالاي الىپ ءجۇر؟ وسىلاردىڭ بارلىعىن ناسيحاتتاپ بەرەتىن ءوزىنىڭ مەملەكەتى، بيلىگى، جاناشىرلارى.

– ادەبيەتتە پوستمودەرنيستىك، مودەرنيستىك جانە رەاليستىك سەكىلدى بىرنەشە اعىمدار بار. وسى تۇرعىدان زەر سالساق، بولاشاقتا پوستمودەرنيستىك باعىتتاعى ولەڭدەر وزا شابا ما، الدە رەاليستىك تۋىندىلاردىڭ ءباسى جوعارى تۇرا ما؟

– پوستمودەرنيزم – ەشكىمگە قاجەتسىز دۇنيە ەمەس. مۇنىڭ شىرقاۋ شەگى بار. شىنى كەرەك، بۇل اعىم – تۇنىپ تۇرعان شەبەرلىك. پوەزيانىڭ ىشىندەگى اعىمداردان جاتىرقاۋعا بولمايدى. پوەزياعا قاراپ وتىرعان كەزدە پوستمودەرنيزمگە جانە مودەرنيزمگە دەيىنگى نەمەسە مودەرنيزمنەن كەيىنگىلەر دەپ ەكى جىككە ءبولۋ ءجون سەكىلدى. ال ەندى مودەرنيزم دەگەنىمىزدىڭ ءوزى – تاپ-تازا شەبەرلىكتىڭ شىڭى. بۇلاردىڭ ىشىندە ءارتۇرلى قيسىنسىز اعىمدار بولۋىنا تالاسىم شامالى. كوشە اۋەندەرى سەكىلدى ءارتۇرلى جاعدايلار كەزدەسۋى عاجاپ ەمەس. الايدا پوستمودەرنيزمنىڭ وكىلدەرى بۇگىن الەمدىك سۇرانىسقا يە. ءبىر تاڭعاجايىپ ولەڭدەر جازىپ جۇرگەن، سولاردى قازاق تىلىنە ءتارجىمالاپ جۇرگەن اقىنداردان وسى سۇراقتى ۇنەمى سۇراپ وتىرۋ كەرەك پە دەپ ويلايمىن. مىسالى، 1958 جىلدان قۇبىلىس بولعان ارگەنتينالىق حورحە لۋيس بورحەستىڭ اتاقتى «اۋىتقۋ» ولەڭى بار. ەزرا پاۋندىنىڭ ولەڭدەرى قانداي كەرەمەت. سول سەكىلدى لاتىن امەريكاسى جانە دە فرانسۋز ادەبيەتتەرىندەگى قۇبىلىس بولعان اقىنداردىڭ ولەڭدەرى قازاق تىلىنە ءتارجىمالانعان جوق. كوبىن ورىس پوەزياسىنان، ورىس اقىندارىنىڭ ايتقانىمەن ءبىز تۇسىنەمىز، قارايمىز، وقيمىز. ال ءتول تىلدە وقۋ ول ءبىزدىڭ قولىمىزعا ءالى جەتە بەرمەۋى مۇمكىن. ءبىراقتا ءقازىر اعىلشىن ءتىلىن وقىپ جۇرگەن جاستار بار. اسىرەسە الەم ادەبيەتى بۇگىن ءبىزدىڭ قولىمىزدا تۇر. شىعارمالارى ءتارجىمالانىپ تا جاتىر. قازاق اقىندارىنىڭ ولەڭدەرى يسپان، جۇڭگو، حيندي ت.ب. تىلدەرگە اۋدارىلۋدا. وسىلاردىڭ بارلىعى بۇگىن الەمدىك ساناتقا قوسىلىپ جاتقان قۇندىلىقتار. ەندى ادەبيەتتەگى اعىمداردى ىشىنەن سالىستىرىپ نەمەسە كەيىنگى داستۇرگە قارسى قويىپ ەشقانداي جاقسىلىق تاپپايمىز. جىراۋلار پوەزياسىنداعى، ءتىپتى قارا ولەڭدەردەگى پوستمودەرندىك ۇلكەن دۇنيەلەردى قايدا قويامىز؟ بادىك ولەڭدەردەگى بەيقيسىنداردى قالاي ورنىنا قويامىز؟ ونى قاي اعىمعا جاتقىزامىز؟ مىسالى، تۇمانبايداعى تىلسىم سىرلاردى نەندەي نەگىزگە جاتقىزا الامىز؟ جۇمەكەندەگى ءبىر كەرەمەت يىرىمدەردى قانداي اۋانعا تەڭەپ، نەندەي قيسىندارعا جاتقىزا الامىز؟ قادىر مىرزا اليدەگى تاپقىرلىقتاردى قالاي جوريمىز؟ وسىلاردىڭ بارلىعى وتە بولەك ءىرى-ىرى دۇنيەلەر. جاقىپبايەۆتىڭ جالىندى جىرلارى قانداي! اق ولەڭمەن جازىلعان اڭگىمەلەر دە بار. وسىلاردىڭ بارلىعى بۇگىنگى قازاق پوەزياسىن ءوسىرىپ كەلە جاتقاندار. اعىمدار قازاق پوەزياسىن ءوشىرۋ ءۇشىن كەلمەيدى، ءوسىرۋ ءۇشىن، العا باستىرۋ ءۇشىن كەلۋ كەرەك. ابستراكتىلى تۇردە مۇنى جارنامالاۋ نەمەسە ونىڭ بارلىعى دۇرىس دەۋدەن اۋلاقپىن. ءبىراق كەلگەن اعىم – ءوزىنىڭ ءىزىن تاستايدى. كەلگەن اعىمنان جاتىرقاپ، جان-جاققا قاشۋدىڭ قاجەتى جوق. كەزىندە سوسياليستىك رەاليزمدى ءبىز قالاي قابىلداپ الدىق؟ «باتىر بالا بولاتبەكتەن» باستاپ ءبىز نە جازدىق؟ سولاردىڭ بارلىعىن ەكشەپ قاراساڭىز، قايسى ومىرشەڭ ەكەنى كوزگە كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟ سوندىقتان اۆانگاردتا جۇرگەن اقىندار ءوزىنىڭ ولەڭىن، پوەزياسىن بەلگىلى شىڭعا قاراي سۇيرەپ، قازاق رۋحانياتىن جاڭعىرۋعا اكەلە جاتقان اقىنداردىڭ بارلىعىنا باس يۋ كەرەك. بۇلار – ۇلكەن اقىندار. ويتكەنى الەمدىك ادەبيەتتەگى ءارتۇرلى يىرىمدەرگە مالتىعا اۋناعان، سوعان بارعان، سولاردى وقىعان ادامدار عانا وسى اعىمدارمەن ويناي الادى. ال ەندى قاراپايىم اقىنداردىڭ كەيبىر ولەڭدەرىن قاراپ وتىرعان كەزدە، ارينە، ءبىراز جاعدايلار كوزگە تۇسەدى. ءبىر ىڭعايسىز جاعدايلار دا كەزدەسۋى مۇمكىن. ولاردىڭ بارلىعىن تەكتى وقىرمان ءوزى ەلەپ-ەكشەيدى. وقىرماننىڭ جادىسىندا، سەزىمىندە قالماعان، ونى قابىلداماعان ولەڭدەر ءوز ۋاقىتىندا ءوزىنىڭ مىندەتىن اتقارىپ قالۋى مۇمكىن. مىسالى، شىڭ باسىنداعى كەرەمەت ءبىر جاۋھار سەكىلدى ولەڭدەر كەزدەسەدى. شىبىننىڭ جاسىنداي عانا ولەڭدەر كەزدەسۋى مۇمكىن... مودەرنيزم، پوستمودەرنيزم جانە باسقا اعىمدار تۋرالى جازىپ جۇرگەن سىنشىلار كوپ. وتە ءبىلىمدار ازاماتتاردىڭ قيسىندى وي ورامدارى دا بار. وسىلاردىڭ جازىپ جۇرگەن ەڭبەكتەرىن ناسيحاتتاۋ، وقۋلىقتارعا ەنگىزۋ، ۇلكەن ادەبيەت ساراپتامالارىن ادەبيەت اينالىمىنا سالۋ جونىندە قازاق الەمى جارامدى جۇمىستار جاساپ جاتىر. جاساماي جاتقان جوق. اسىرەسە، «مادەنيەت پورتالى»، «ادەبيەت پورتالى»، ادەبيەتتىڭ جالپى تۇرەنىن كوتەرىپ جۇرگەن گازەت-جۋرنالدار، سايتتار قازاق پوەزياسىن الەمدىك دەڭگەيگە شىعارۋ جولىندا ەلەۋلى ەڭبەك جاساپ ءجۇر. «قازاق ادەبيەتى» اسىرە ساياسيلانۋدان شىعىپ، ادەبيلەنىپ كەلەدى. ال جەتپەيتىنى، جوعارىدا ايتتىق، بۇل – مەملەكەت تاراپىنان جاسالاتىن جارنامالار. الەمدىك دەڭگەيگە قاراتىپ جاسايتىن ۇلكەن يگىلىكتى جۇمىستار. وسىلاردى ءبىز قالاي تۇسىندىرەمىز، قالاي ايتامىز؟ سول ءۇشىن بىزگە ەڭ كەرەگى – الەمدىك دۇرىس جارناما. الەمدىك قيسىنداعى تازا شىعارمالار كەرەك. بىرەۋدىڭ اۋزىمەن ەمەس، قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ۇنىمەن، قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ۇكىمەتى، قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ساراپشىلارى الەمدىك دەڭگەيگە بەرگەن ۇسىنىس ارقىلى قابىلدانعان ۇلكەن ەتيكالىق سىني ماتەريالدار بولۋ كەرەك.

– XX عاسىردىڭ باسىندا ابايدان كەيىنگى ءىرى اقىنداردىڭ تولقىنى پايدا بولدى. ءمىرجاقىپ، احمەت، ماعجاننىڭ شوقتىعى بيىك تۋىندىلارى جازىلدى. ولار قازاقتى وياتۋعا، قاراڭعىلىقتان قۇتقارۋعا تىرىستى. وسى شاقتان بەرى قاراي ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ قازاق وياۋ ما، الدە ءالى دە ۇيقىدا ما؟

– قازاقتىڭ ۇيقىداعى ءداۋىرى – ول ءبىزدىڭ قاسىرەت. قازاقتىڭ ويانعاننان كەيىنگى ىستەپ جۇرگەن دۇنيەلەرىن، باعاسى بۇگىن ەمەس، ەرتەڭ بەرىلۋى مۇمكىن. ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ مىندەتى جوعارى. قازاق قاي كەزدە دە سەرگەك بولعان. «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى، كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى» دەپ سوناۋ «ەلىم-ايدان» باستاپ كەلە جاتقان ۇلكەن ۇراندار، شىعىس تۇركىستانداعى سۇلۋبايدىڭ بۇركىتبايدىڭ ءانى، ومارعازى ايتاننىڭ ولەڭدەرى، قازاق الەمىندەگى بارلىق اقىنداردىڭ ايتايىن دەگەنىنىڭ بارلىعى – قازاقتىڭ جان دۇنيەسى. بۇل جاي عانا ايتىلا سالعان شەر نەمەسە زار سياقتى دۇنيەلەر ەمەس، بۇلاردىڭ ايتايىن دەگەنى – قازاقتىڭ دۇنيەسىن الەمدىك دەڭگەيگە قازاقتىڭ سارىنىن، فيلوسوفيالىق تۇيىندەرىن جەتكىزۋ. سول جولدا قازاقتار قاعىلەز بولدى. قيىن كەزەڭدەردە قىزىل تۋ تىككەن جەردى ماقتاۋ، سول تۇعىرنامالىق، ساياسي دۇنيەلەردى ماقتاعان ودالار، جارتىكەش دۇنيەلەر بولدى. سونداي-اق ونىڭ دا وقىرمانى بولدى. ءبىراق ءبىر قىزىقتىسى – بارلىعى ەكشەلىپ قالدى. ال ەندى قازىرگى جاعدايدا قازاق – قاعىلەز. وياندى!.. ءۇنى شىعىپ جاتىر. قازاق دەگەن مەملەكەت ءوزى اينالىمعا ءتۇستى. ساياسي-الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق نەمەسە گەوستراتەگيالىق جاعىنان قازاقتار الەمدىك اينالىمعا تولىقتاي ءتۇستى. وسىعان بايلانىستى قازاق پوەزياسى قالىس قالمايدى. مىندەتتى تۇردە كوش جۇرە تۇزەلەدى. سونىمەن بىرگە قازاقتىڭ ءۇنى دە بولادى. قازاق جۇرگەن جەر تەك قانا توي-دۋمانمەن شەكتەلمەيدى. قازاق – ويدىڭ ىشىندەگى حالىق. قازاق – اقشا بۇلتتاردان كەلەتىن ءارتۇرلى جاۋھار تاماشا تامشىلار سياقتى. قازاق – قۇستىڭ داۋسىمەن ويانىپ، كوككە قاراپ قول جايىپ، قۇستىڭ داۋىسىن ولەڭ قىپ جىبەرەتىن سونداي تامىرلى اقىن حالىق. قازاق انالارى – بەسىك جىرىن بەسىكتەگى بالاسىنا انمەن، ىممەن، ۇنمەن، مانمەن ايتقان ەرەكشە ۇلت. سوندىقتان وسى اقىندىق دۇنيەلەرى قاي ۋاقىتتا دا ماڭگى جاسايدى. ماڭگى جاساۋى ءتيىس. ال ەندى كەيدە مۇنى مارازمعا شالدىققان ۇيقىلى-وياۋ، ەسەڭگىرەگەن جۇرتشىلىق بولادى. وسىلاردىڭ ءبارى قۇرىپ كەتىپ جاتىر. ءۇنى وشكەن حالىق – سول قالپىمەن قالادى. ال قازاقتا ءقازىر ءۇن بار. تىلدىك جاعدايلاردا كەدەرگىلەر بولۋى مۇمكىن. ول ەندى باسقا ماسەلە. ونىڭ وبالى دا، ساۋابى دا بار. ءتىلدىڭ تاعدىرىن اقىن عانا قانمەن جىلاپ تۇرىپ ءوز ويلارىن ايتادى. بۇل – قازاقتىڭ ۇيىقتاۋى ەمەس، بۇل – سەرپىلۋى. ءتىل تۋرالى ولەڭ ايتۋ دەگەن سول. ماعجان مەن سۇلتانماحمۇتتىڭ كەزى – باسقا ءداۋىر. ولار باسقا دۇنيەدەن، باسقا جاعدايلاردان وياتقىسى كەلدى. مۇندا قازاقتار وزدىگىنەن ۇيىقتاعان جوق، ونى الديلەپ ۇيىقتاتقان جوق، ونى سول كازارمالىق مىرزاقاماق پەن تۇرمەدە قامادى. قاپاستا ۇستادى. سول كەزدەردە اقىنداردىڭ اششى داۋىسى شىققانى بار. باسقا نە ىستەۋ كەرەك؟ قىرىلۋ كەرەك پە؟ قىرىلعان تۇستار بولدى. باسقا ءبىر سوعىستارعا، باسقا ءبىر ماسەلەلەر توڭىرەگىندە وربىگەن مايدانداردىڭ ىشىندە ءجۇردى. قانشاما قازاقتار قىرىلدى. قانشاما جاستار كەتتى. قولدان جاسالعان رەپرەسسيا، قۋدالاۋ، اشتىق – وسىلاردىڭ بارلىعى قازاقتىڭ باسىنان وتكەن قايعىلى جىلدار. قايعىلى جىلداردىڭ بارلىعىندا قازاقتىڭ اقىندارى جان-جۇرەگىمەن جىلادى. بۇل – ۇيىقتاۋ ەمەس!

ەڭ كەرەمەت سىنشى، ەڭ ءادىل سىنشى – تەكتى وقىرمان عانا

– جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ ءبىر ولەڭىندە: «تىم اششى ايتسام، كەيىمە، ىسىنبەي كەت، تىم ءتاتتى ايتسام، ءمان بەرمە، تۇسىنبەي كەت، ءتاتتى سوزدەن اقىل-وي اۋىرادى، ءتاتتى جەگەن ءسابيدىڭ تىسىندەي بوپ»، – دەگەن ەدى. قازىرگى تاڭدا قالامگەرلەرگە سىن ايتۋ قانشالىقتى ماڭىزدى؟ ءسىز وزىڭىزدەن كەيىنگى جاس بۋىن اقىن-جازۋشىلارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

– سىن دەگەنىمىز – شىن دەگەن ءسوز. قاتتى ايت، ءتاتتى ايت، سىنىڭ شىن بولۋ كەرەك. شىن ايتىلماعان جەردە سىن ايتۋدىڭ كەرەگى جوق. بۇگىن پوەزياداعى ءارقيلى جازىپ جۇرگەن اقىنداردىڭ كەيبىر دىمكاستىگىن قارايسىڭ، بايقايسىڭ. بىرىنە-بىرى سوقتىعىپ جاتقان بوس ءسوز بار. بوس سوقتىعۋ! ەشقانداي دايەكسىز، دەرەكسىز سوقتىعۋ كەزدەسەدى. بۇل ادەبيەتتىڭ ءوسۋ كەزەڭىندەگى ءارتۇرلى ساتتەر بولۋى مۇمكىن. سىن كوپ جاعدايدا ماقتاۋمەن باستالادى دا، ماقتاۋمەن اياقتالادى. مۇنىڭ ىشىندە ايتىلاتىنى بار-اۋ... ايتىلمايتىن دۇنيەلەر دە ايتىلادى. ماقتاۋعا كەلمەيتىن بىردەڭەلەر بار. قۇرتىپ جۇرگەنى وسى! قاتتى ايتىلسىن، ءتاتتى ايتىلسىن ءبارىبىر سىن دەگەنىمىزگە شىن جاناشىر كوزبەن قاراۋ كەرەك. راس، كوڭىل تولاتىن، تولمايتىن اقىندار بار. شىنى كەرەك، ەڭ كەرەمەت سىنشى، ەڭ ءادىل سىنشى – تەكتى وقىرمان عانا. ادەبيەتتانۋشى مەن سىنشىلار سىندى جازىپ بەرەدى. ارينە، ول باسقا ماسەلە. ال سول ادەبي ساراپتان كورى تەكتى وقىرمانداردىڭ سارابى – بۇگىن عاجايىپ سىن. ول – سىننىڭ سىنى. الگى اقىندار تۋرالى ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلدى. مۇقاعالي مەن جۇمەكەننىڭ ءداۋىرى – ەكەۋى دە ەكى بولەك دۇنيە. ءبىراق ءبىرتۇتاس قازاقتىڭ ءۇنى! ەكەۋى ەكى سارىنمەن شىعىپ وتىر.

«اتاق دەگەن نەمەنە، اق جورعا ما دەپ قالام،

ءار تاقىمدا ءبىر شاۋىپ، ءبىر قازىققا توقتاعان.

بايلىق دەگەن نەمەنە، ساراڭدىق پا دەپ قالام،

جايعان قولعا توقتاماي، جۇمعان قولعا توقتاعان.

باقىت دەگەن نەمەنە، سۇلۋ قىز با دەپ قالام،

ءار جىگىتپەن ءبىر بيلەپ، ءبىر جىگىتكە توقتاعان».

وسىدان ارتىق نە ايتۋ كەرەك؟ جۇمەكەن وسىنى قالاي كەرەمەت ايتادى! ال ەندى ءتارجىمالاپ كور. يسپان تىلىنە، جۇڭگو تب. تىلگە، ءبىر ميلليارد ادام تۇتىناتىن اعىلشىن تىلىنە وسىنى ءتارجىمالاپ كور. ەرتەڭ تاڭەرتەڭ الەمدىك اقىن بوپ ويانۋىڭ مۇمكىن...

– جوعارىدا ءبىز ءىرى اقىنداردىڭ قاتارىنا جۇمەكەندى جاتقىزدىق. جۇمەكەننىڭ ءبىر ولەڭىندە: «اۋىرلىعى – تابىتتاي، جەڭىلدىگى – كوبىكتەي» دەگەن ولەڭ جولى بار. ەندى وسى جۇمەكەن – ءبىزدىڭ ينتەللەكتۋالدىق پوەزيامىزدىڭ باستاۋى دەپ ايتۋعا كەلە مە؟

– ارينە، ينتەللەكتۋالدىق پوەزيانىڭ باستاۋى دەپ ايتىلۋى كەرەك. مۇنى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. العاشقىدا قينالىپ، ادامدار «بۇل نە؟» دەپ جۇرگەن جاعدايلار بولدى. ءبىراق وقىرمانىن تاپتى. وقىرمانىن تاپتى دەگەن ءسوز – جۇيەسىن تاپتى دەگەن ءسوز. ءسوز جۇيەسىن، ءۇن جۇيەسىن تاپتى. ولەڭ – ەسىن تاپتى. سوندىقتان بۇگىن سول ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيدەگى اقىنداردىڭ كوش باسىندا جۇمەكەندەر بار. تەك قانا جۇمەكەن ەمەس، جۇمەكەندەر بار. وسىلاردىڭ بارلىعىن قاراپ وتىرعان كەزدە ەسىمە تۇمانباي كەلەدى. تۇمانباي مولداعالييەۆ! تۇمانباي تۋرالى ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلادى. جۇمساق، كەي جاعدايلاردا باسقا پىكىرلەر ايتىلادى. تۇمانبايدىڭ پوستمودەرنيزمگە قوسقان ۇلەسى، سول تۋرالى جازعاندارى قانداي ەكەنىن بىلەسىز بە؟ بۇل عاجايىپ! بۇل قۇبىلىس! تەك قانا «كۋا بول-دى» قارا. عارىشتان تۇسكەندەي ادەمى ءان، ءماتىن، ىم، ءۇن... كەرەمەت شىعار؟.. «كوزىمدى جۇمسام دا كورەم سەنى». مۇنان ارتىق قالاي ايتۋ كەرەك؟ وسى قاراپايىم ءسوزدى بارلىعىمىز بىلەتىن سياقتى كورىنەمىز. ءبىراق اناۋ شەتتە وتىرعان پارتۋگالدار، فرانسۋزدار، اعىلشىندار، مىنا كورشى جۇڭگو بىلمەيدى عوي؟

كوزىمدى جۇمسام دا كورەم سەنى،

سوعادى ارمانىمنىڭ قوڭىر جەلى.

كۋا بول ارمان، كۋا بول الاتاۋ، باقىتىما كۋا بول،

كوك تەرەك كولەڭكەلى.

وسىنى قاراساڭىز، عارىش بار، جەر بار، اۋا بار، ءبارى بار. بۇل – تۇمانبايدىڭ الەمى. تۇمانبايدى ءبىز ءجىتى زەرتتەي الماي ءجۇرمىز. تۇمانبايدىڭ جەتكەن شىڭىن، بيىگىن باعالاي الماي جۇرگەن جاعدايلارىمىز بار. سوندىقتان جاس اقىندارعا، سىنشىلارعا امانات، سەرت رەتىندە قابىلداۋ كەرەك. تۇمانباي – وسى زاماننىڭ ۇلى اقىنى. تەك قانا سىرتقى پوشىمى مەن قاراپايىم يميدجىنە قاراپ نەمەسە سول اقىننىڭ جايدارى-جايساڭ سونداي ءبىر سۇلۋ مىنەزىنە قاراپ بۇگىن باعا بەرىلمەيدى. باعا دەگەنىمىز – ولەڭنىڭ ىشكى قۋاتىنا بەرىلۋ كەرەك. پوەزيانىڭ پوەزياسىنا بەرىلۋ كەرەك. ايقايعا ەمەس، جوعارىداعىداي كەرەمەت يىرىمدەرگە بەرىلۋ كەرەك. ول كىسىنىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. تۇمانباي تۋرالى ساراپتامالار از كەزدەسەدى. ءبىراق حالىق بۇگىنگە دەيىن ايتىپ ءجۇر. اناۋ ۇنگە وراپ، انگە وراپ «لاقتىرعان» تۇمانبايدىڭ ۇلى دۇنيەسى بار. «كوكتەمدى قوندىرىپ قاناتىنا، قۇس قايتىپ ورالدى الماتىما». ەندى نە ىستەۋ كەرەك باسقا؟ قانداي عاجاپ دۇنيەلەر بۇل؟ بىلەسىز بە؟ كەزىندە كوپ ادام ولەڭ جازعان. ماركس تە، ماوزەدۋن دا ولەڭ جازعان. ماركستىڭ ولەڭدەرىن وقۋ مۇمكىن ەمەس. ءقازىر ادامدار ولاردىڭ قاعيداتتارىن عانا بىلەدى. ال ەندى ولەڭدەرىن كىم وقىدى؟ كەرەمەت ولەڭدەر بار. ماونىڭ قانشاما عاجايىپ ولەڭدەرى بار. سوندا بۇل اقىندىق دەگەنىمىزدىڭ ءوزى جاراتىلىستان، مىناۋ عارىشتان كەلەتىن ءھام كەلتىرىلەتىن دۇنيە سەكىلدى. سىزدەر، جاس اقىندار، ءبىر كۇنى جاستانىپ جاتىپ سول تۇمانبايدىڭ تەك قانا ساز رەتىندە، ءان رەتىندە جازىلعان ماتىندەرىن قاراپ كورىڭىزدەر، وقىڭىزدار. تاڭ داۋىرىندەگى جۇڭگو اقىندارىنىڭ ءبىرى ليبايدان ۆان ۆەيدەن باستاعان كەرەمەت ولەڭدەر بار. بۇلتپەن، شۋاقپەن ارالاسقان ءبىر مۇناردىڭ ىشىندە جۇرەتىن... ەندى سول سياقتى، سودان دا وتكىر، سودان دا جايساڭ، سودان سىرلى، اۋەزدى دۇنيەلەر بۇگىنگى مەنىڭ تۇمانبايىمدا بار. ينتەلليكتۋال اقىن دەپ ايتاتىن، كوش باسىندا تۇراتىن كەرەمەت اقىننىڭ ءبىرى – سول تۇمانباي مولداعالييەۆ.

– موڭعوليا وڭىرىندە كۇلتەگىن بابامىزدىڭ تاسى بار. ءبىزدىڭ قازاق جازۋى – سول كۇلتەگىن داۋرىنەن باستاۋ الدى دەسەك، قاتەلەسپەسپىز. بۇل، ارينە، شىندىق. قازىرگى تاڭدا كۇلتەگىن جازۋى ءوز دەڭگەيىندە زەرتتەلىپ جاتىر ما؟

– تاستاعى بادىزدەر تۋرالى بىتىكتاستىڭ بىلگىرى قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنان سۇراۋ ورىندى شىعار دەپ ويلايمىن. كۇلتەگىن جازۋىنا قاتىستى كوپتەگەن ويلاردى ايتۋعا بولادى. سول تاس جازۋ، ءبادىز الدىمىزدا تۇر. ونىڭ ماتىندەرى ءتارجىمالاندى. وقىلىپ جاتىر. الەمدىك اينالىمدا ءجۇر. جازۋ – ۇلى قۇندىلىق. قازاقتىڭ ماقتانىشى ءرامىز مەنىكى – بۇل مەنىڭ جۇرەگىمدەگى جازۋ. ياعني، مەنىڭ جان دۇنيەمدەگى قۇندىلىق. وسىلاردىڭ بارلىعىن بۇگىن تاۋەلسىز قازاقستان اكەلىپ جاتىر. ءماتىندى بىلايعى اقىندار، عالىمدار عانا ەمەس، قاراپايىم وقۋشىلار، شاكىرتتەر، بىلىمگەرلەر اينالىسىپ، وقيتىن جاعدايعا كەلدى. بۇلاردىڭ ءبارى بۇگىنگى كۇننىڭ قيمىلى. كەزىندە تاسقا قاشاپ كەتكەن وسىنداي كەرەمەت دۇنيە – بۇگىن اينالىمعا تۇسەتىن بولسا، ول ءبىزدىڭ كوكتۇرىكتەردىڭ، تۇرىكتىلدەس جۇرتشىلىقتىڭ، قاۋىمنىڭ، ۇلى تۇرىكتىڭ رۋحاني جادىسىنىڭ تەڭدەسسىز كۇشتى بولعاندىعى. بۇل بىزگە ماقتانىش! تەك قانا ماقتاپ قالماۋ كەرەك. دۇنيە جۇزىندە سونداي ءبىر كەرەمەت جازۋلار جوق. ال بولعاننىڭ وزىندە عۇمىر جاسى از بولدى. ەندى تۇركى جازۋى. الەمدىك دەڭگەيدە اتى شىققان ۇلكەن تۇركيا مەملەكەتى موڭعولياداعى تۇركى بادىزدەرىنە قاتىستى تاسقا جازىلعان سىنا جازۋدىڭ بارلىعىن قورعاۋعا الدى. كەلەشەكتە اينالىمعا ءتۇسۋى مۇمكىن. ونىڭ باعدارلامالارى، ت.ب. ادىستەمەلەرىنىڭ بارلىعى جاسالادى. بۇل اينالىمعا كەلە جاتقان رۋح دۇنيەسى. مىنەكەي، ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دالىزىندە كۇلەتىن ەسكەرتكىشىنىڭ ءتۇپنۇسقادان الىنعان كوشىرمەسى تۇر. وسىنى كورىپ وسكەن بىلىمگەرلەر، شاكىرتتەر جازۋعا ىنتاسى ويانادى. بۇگىن، شيرەك عاسىردان كەيىن نەمەسە ەلۋ-جۇز جىلدان كەيىن قولدانىسقا ەنەدى. ويتكەنى بۇل ءبىزدىڭ الاقانىمىزدا تۇر. الاقاننىڭ سىزىعىنداي انىق دۇنيە – كوكتۇرىكتەردىڭ تاسقا قاشاعان جازۋى. ءبادىز، رۋنالىق جازۋ. ونى ورىستار دا، باسقا مەملەكەتتەر دە ءبارى زەرتتەدى، ءبىراق موڭعوليادا تۇرعان سول تاستاعى جازۋدى موڭعول عالىمدارى مەن قازاق عالىمدارىنداي، سونىڭ ىشىندە قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنداي زەرتتەگەن عالىمدار، جانە ونى قورعاعان جادلى مەملەكەتتەر از. مىنە، بۇل ءبىزدىڭ ارتىقشىلىعىمىز.

قازاق – قازاقشا سويلەگەن تۇستا قازاق بولادى

– سۇراعان راحمەتۇلىن نە مازالايدى؟

– ءتىل! ءتىل ماسەلەسى. XVI عاسىردا الەمدىك دەڭگەيدە اينالىمعا تۇسكەن 16 مىڭ ءتىل بولاتىن. ءقازىر بار-جوعى 1620-داي ءتىل قالدى. دۇنيەجۇزىندەگى سول حالىقتاردىڭ 240-ى عانا بەلگىلى 11 تىلدە سويلەيدى. باسقالارىنىڭ بارلىعى كۇيرەپ، جوق بولىپ بارا جاتىر. سول 1600 ءتىلدىڭ بىرەۋىندە سويلەيتىن بىرنەشە-اق ادامدار بولۋى مۇمكىن. ەرتەڭ ولار دۇنيەدەن كوشكەن كەزدە سولارمەن بىرگە ءتىلى دە سول قالپىمەن قۇرۋى عاجاپ ەمەس. ءتاڭىر بىزگە ۇلى تاۋەلسىزدىكتى بەردى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر تۇعىرى – ءتىل. سول ءتىلدى ەندى ومىرشەڭ ەتۋ ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان ماقسات، پارىز، جۇرەگىمىزدىڭ تۇسىنداعى دۇعا. ءبىز مىنا تىلدەن ايىرىلساق، ءبارىبىر ۇلت بولماي قالامىز. سول قالعان 11 ءتىلدىڭ ەڭ باسىندا جۇڭگو ءتىلى، حيندي، اعىلشىن ءتىلى تۇر. اعىلشىن تىلىندە 1 ميلليارد ادام سويلەيدى. دۇنيەجۇزىنىڭ 43 مەملەكەتىندە 16-18 ميلليون قازاقتار بار. وسىلاردىڭ قانشاسى قازاق تىلىندە سويلەپ ءجۇر؟ ءقازىر ساناق وتكىزۋگە بولادى. قانشا قازاق قازاق تىلىندە سويلەيدى؟ قايدام، ءبىراق ارى كەتكەندە 5 ميلليون بولۋى مۇمكىن. قالعانى ورتا دەڭگەيدە، قالعاندارى قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ورىسقۇلدار بولسا، تاڭعالماڭىز. سوندىقتان، جالپى قازاققا قازاقتىڭ قاسىرەتىن بەتىنە باعا بەرۋگە بولمايدى. ودان اۋلاقپىن. قازاق – قازاقشا سويلەگەن تۇستا قازاق بولادى. سول كەزدە تاۋەلسىزدىك باياندى بولادى. سول كەزدە قازاق ۇلتى تولىققاندى ۇلت رەتىندە ەسەپتەلەدى. قازاقتىڭ ءتىلى ءقازىر جاقسارىپ كەلە جاتىر. بۇرىن جۇرتتىڭ 80 پايىزى ەش ۇندەمەيتىن. وندا ءتىل تۋرالى ماسەلەلەر وتە از ايتىلاتىن. ءقازىر كوپ ايتىلىپ جاتىر. كوپ ايتىلدى دەگەن ءسوز – سول 80 پايىز قازاقتىڭ جاناشىرلىعىنا قاراي ويىستى. سوندىقتان ءتىل ماسەلەسى بۇگىنگى ەڭ وتكىر، ءزارۋ ماسەلە رەتىندە كوتەرىلىپ جاتىر. ءار قازاق ءوز بەسىگىندە ءوزىنىڭ انا تىلىندە، ءسۇت تىلىندە سويلەيتىن قازاقتاردى تاربيەلەۋ. ال مۇنى تاربيەلەمەسە، باسقا تىلدە سويلەيتىن قازاقتى سىرتقى قابىنا قاراپ، ءبىز قازاق دەپ ايتۋىمىز مۇمكىن ەمەس. بۇكىل قازاقتار قازاق تىلىندە سويلەگەن كەزدە بارلىعى باياندى بولادى. بارلىعى قازاق تىلىندە ولەڭ وقىپ، سول اقىنداردىڭ جازعان ولەڭدەرىن جاتقا ايتىپ، سونىڭ اۋەزىمەنەن كۇلىپ، سونىڭ اۋەنىمەن ءان ايتىپ، سونىڭ ىشىندەگى مۇڭىمەن مۇڭدانىپ وتىراتىن ساتتە ءتىل ومىرشەڭ بولادى. وركەنيەتتىڭ كۇيرەۋى – ەڭ باستىسى تىلدەن. وركەنيەتتى ەلدەر ءبىرىن-بىرى جالماۋمەن كەلدى. ۇلكەن ءتىل كىشكەنە ءتىلدى جوعالتتى، جۇتتى. ءبىر ءجۇزجىلدىڭ ىشىندە قالعان تىلدەر جوق بولۋى ابدەن مۇمكىن. سوندا نە ىستەيمىز؟ دۇنيەجۇزىندە قالعان 6-7 تىلمەن سويلەيمىز بە؟ ورىس، جۇڭگو، اراب، پارتۋگال، اعىلشىن، فرانسۋز ءتىلى دەيمىز بە؟ وسىمەن سويلەسەمىز بە؟! وندا قازاقتىڭ ۇلتى قالا ما؟ ءۇش تۇعىرلى ءتىل دەگەننىڭ وزىندە بايقاپ، جان-جاعىمىزدى باجايلاپ ايتپاساق، مۇنىڭ ءوزى دە قاتەرلى. اعىلشىن تىلىندە سويلەپ ۇلگەرەسىڭ. قازاق – تىلگە بەيىم، ۇعىمتال حالىق. سوندىقتان مۇنى ەسكەرتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. جاپوندىقتار جاپون تىلىندە سويلەيدى. الەمدىك دەڭگەيدەگى تەحنولوگيالاردى يگەرگەنىمەن، اعىلشىن ءتىلى ولارعا قىزىقتى ەمەس. ال كەرىسىنشە، ءسۇت تىلىمەن، ۋىز تىلىمەن كەلگەن قاراپايىم ءتىل – اسا ءقادىرلى. سوندىقتان قازاقتا ءبىر عانا ءتىل بولۋ كەرەك. ول – قازاق ءتىلى. باسقا قوسىمشا تىلدەر كەرەك، ارينە. «وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە» دەگەن ءسوزدىڭ وزىندە قاتەلىك بار. قادىر اعامنىڭ ارۋاعى كەشىرسىن. «وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ۇيرەنىپ ال، ءوز ءتىلىڭدى جاي قۇرمەتتەپ قانا قويا سال» دەگەندەي. بۇلاي بولمايدى. «ءوز ءتىلىڭدى جاقسى ءبىل، وزگە ءتىلدى قۇرمەتتە» بولۋ كەرەك. ەڭ باستى ماسەلە سول. سوندىقتان ءتىل دەگەنىمىز بۇگىن قاسىرەتكە اينالماۋى كەرەك. ءتىلسىز ۇلت بولمايدى. بالاسىن جەتەكتەپ كەتىپ بارا جاتقان جاس انا بالاسىنا وزگە تىلدە سويلەپ بارا جاتىر. ەرتەڭ سول بالا سونى قايتالاۋى مۇمكىن. بۇل قاسىرەت... مازالايتىن دۇنيە.

– ارينە، ءسىزدىڭ ويىڭىزبەن تولىقتاي كەلىسەمىن. ەندى فيلوسوفيا الەمىنە ويىسساق. ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ يەسى ءتاڭىر تاعالا الەمدى جاراتىپ، مىڭ بوياۋلى تۇسكە بوياپ، ءوزىنىڭ اسەم تابيعاتىمەن ادامدى تامساندىرادى. وسى قۇبىلىس اۋەلى اقىننىڭ جانىن تەربەپ، جىر تۋۋىنا ىقپال ەتەتىندەي. ءبىز اق پەن قارا ءتۇستى كلاسسيكالىق تۇسكە تەڭەيمىز. قوڭىردى قازاقتىڭ ءوزى دەيمىز. سول سەكىلدى كوپتەگەن ايرىقشا تۇستەردى اتاۋعا بولادى. ءسىزدىڭ ءتۇسىڭىز قانداي؟

– قارا دەگەنىمىز – قارا ءتۇن، اق دەگەنىمىز – اعارعان تاڭ. ەكەۋىنىڭ اراجىگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان پەندەلەر. بۇل – ادامنىڭ عۇمىرى. مەنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن ءتۇسىم – قوڭىر. قازاق بارلىعىن دا قوڭىرعا تەڭەگەن. قوڭىر اڭ، قوڭىر اۋىل، قوڭىر ءۇن، قوڭىر ات، قوڭىر ساز... سوعان قاراپ وتىرعان كەزدە قازاقتىڭ قوڭىر ءسوزىنىڭ ءوزى ولەڭ سياقتى. قوڭىر، قوڭىر، قوڭىر دەپ ايتا بەرەتىن بولساڭ، مىنەكەي. قوڭىرقازدىڭ داۋىسى العاش بۇلتتان كەلىپ سالبىراپ تۇسكەن كەزدە، قوڭىرقازدىڭ داۋىسىن جەرگە لاقتىرعان ۋاقىتتا سونى قاعىپ العان قۇلاقتىڭ قۇرىنىشىنداعى قوڭىر اۋەن – قازاقتىڭ اۋەنى. دومبىرانىڭ قوڭىر ءۇنى!.. ءتول ءۇن، ءتول بوياۋ... بۇدان ارتىق ءوڭ جوق بولۋى مۇمكىن. ءبىراق ءوز تاراپىمنان اق پەن قارانى جاقسى كورەمىن. ءتىپتى، بىرنەشە كىتابىمدى دا سولاي شىعاردىم. بىرەۋگە جاقسى، بىرەۋگە جاقپادى. «اقتەگەرشىك»، «ورەن جۇيرىكتىڭ سىلەكەيى»، سوسىن داۋلەتكەرەي باۋىرىم باستىرىپ بەرگەن «تۇسكە ورانعان كۇز» كىتابى باسقا ءبىر وڭمەن، تىلدەسۋدىڭ ناتيجەسىندە جارىق كورگەنى بار. قوڭىر ءتۇستى ۇمىتپاۋ كەرەك. قوڭىر ءتۇسىڭ، قوڭىر كەشىڭ، بارلىعى قانداي دا ءبىر بوياۋدان تىسقارى بولىپ تۇراتىن دۇنيە. مۇمكىن رەپين، پيكاسسو، مۇمكىن سالۆادور دالي وسىنداي وڭدەردى جيىندىقتاپ، كەرەمەت سۋرەتتەرىن سالا الماعان شىعار. قازاقتارداي تەك قانا قوڭىر تۇسپەنەن بوياۋ جاعاتىن، قوڭىر تۇسپەنەن ءان ايتاتىن، قوڭىر تۇسپەنەن قوڭىر ءتۇس كورەتىن سىرشىل حالىق جوق دۇنيەدە. سوندىقتان وسى قازاقتاردى، مەنىڭ قازاعىمدى قوڭىر قازاق دەپ اتايمىز. دۇنيە دە سولاي قاراپ تۇرعان بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.

– مەنىڭ قولىمدا ءسىزدىڭ «تۇسكە ورانعان كۇز» دەگەن تاماشا جىر جيناعىڭىز بار. وسى جىر جيناقتان ءبىر ولەڭ وقىپ بەرسەڭىز.

– «تۇسكە ورانعان كۇزدى» كوپ جاس اقىندار وقىپ ءجۇر. ولەڭدەرىنىڭ باسى قايىرىلعان. اينالىمعا تۇسكەن ولەڭ. جارنامالاپ وتىرعان جوقپىن، ءبىراق بەلگىلى دەڭگەيدە وقىرمانداردىڭ قولىنا جەتكەن كىتاپ. كىتاپتىڭ ىشىندە مىنانداي ءبىر ولەڭ بار.

سەبەبى دەيسىڭ بە، سەبەبى دەسەڭ، ول بىلاي،

قانداي ءبىر كۇشتەن ميىمىز قالعان سورىماي.

جەر شارىن ساعان قاق ءبولىپ اشىپ بەرەر ەم،

قولىمدى قاققان ينەلىكتەردىڭ قورلىعى-اي...

بۇل – مەنىڭ قازاق دۇنيەسىنە، وسى قوڭىر قازاقتارعا ايتايىن دەگەن ويىمنىڭ ءبىر پاراسى بولعان. اقىندار قاي كەزدە دە ۋاقىتپەن بىرگە ءومىر سۇرەدى. اقىندى ۋاقىت، ۋاقىتتى اقىن تولىقتىرادى. اسىرەسە، قازاق اقىندارى. قازاق اقىندارى سونداي ساف، سونداي قوڭىر. سوندىقتان اقىندىق جاساي بەرسىن!

– سۇراعان اعا، بىزبەن جۇزدەسىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە، ادەبيەت جايلى اڭگىمەلەسكەنىڭىزگە ۇلكەن العىسىمىزدى بىلدىرەمىز. ەڭبەگىڭىز جەمىستى بولسىن.

سۇحباتتاسقان: ءبىرجان احمەر