اڭگىمە

جەلتوقسانشىلاردىڭ رۋحىنا باعىشتايمىن.

تاۋ باسىندا جالعىز قويشى وزىمەن ءوزى ەكىگە جارىلىپ سويلەسىپ وتىر...   

-وسى مەن نەگە مالمەن بىرگە مال بولىپ، ونىڭ بوعىن يىسكەمەسەم تۇرا المايتىن بولدىم.

-نەسى جامان، سەنىكى قاراپايىم باقىتتى ءومىر، وزىڭمەن ءوزىڭ ىڭ-دىڭسىز كۇن كەشۋ.

-اي، قويشى، وتىرىك ماقتاۋ، اناۋ، تەلە جاشىكتە سويلەپ تۇرعاندار قانداي باقىتتى، سوزدەرى قانداي،  وزدەرى قانداي؟!!!

-ولاردى قوي، بيىك تاۋدى الىستان كورىپ تامسان، جانىنا بارساڭ وي-شۇڭقىرىن كورىپ، قارنىڭ اشادى، ولار ەلدىڭ الدىندا ادەمى سويلەگەنىمەن، سەندە بار نارسە، وندا جوق، ءبىر كيللو ەتتى پالەنباي اقشاعا ساتىپ الادى، قىتايدان كەلەتىن پاراشوك ەزىندىسىن ءسۇت دەپ ءىشىپ وتىر، ايراندى سۇراما.

-ا، سولاي ما.

-باقىت دەگەن ءىشىپ –جەۋ مە ءوزى.

-باقىت دەگەن كىم نەگە قىزىعادى، سوعان ماڭداي تەرىن توگۋ، سولاي ءار ءساتتى ىشكى ەركىندىكتە وتكىزۋ.

-ولاردا قالاعان جۇمىسىندا ءجۇر-عوي.

-يا، ولاردىكى دە قالاعان جۇمىس، ءبىراق كوبىسى كۇن كورىس قامى، بايىعاندارى ب ا ق، تاق، دۇنيە تالاسى جاندارىن جەگىدەي جەپ، وزدەرىمەن وزدەرى جانار تاۋداي اتىلايىن دەپ ءجۇر.

-ا، سولاي ما.

ء-يا، ولار ءوزارا يتشە ىرىلداساپ، جالعىز كەزدە ىشتەرى قاسقىرشا ۇلىپ، ايەلىن تۇلكىشە الداپ،  باستىعىنىڭ الدىندا مايمىلشا بۇلاڭداپ، كەيبىر كەزدە وزىنەن تومەندەرگە ايۋشا اقىرىپ، ەل الدىندا ارىستان كەيىپ تانىتادى.

قويشى توبەسىندەگى بۇلتقا قولىن سوزا ەسىنەدى، ەتەككە قۇلداعان قويلارىن  كوردى، قولىن اۋزىنا سالىپ ءبىر ىسقىردى، سار باس، الاياق  سىپرا كىلت توقتاپ ورگە قاراي بۇرىلدى، بارلىق قويدا ونىڭ ارتىنان جوعارى قاراي ورلەدى. كۇن قيعاش قاراپ، كولەڭكەسىن ەكى ەسەگە ۇزارتتى، جان-جاعىنا قاراپ تۋعان جەرىنە ۇزاق كوزسالدى...

ءۇيسىن تاۋى باتىستان شىعىسقا قاراي يرەلەڭدەي، ورقاش-ورقاش بيىك شىڭدارىمەن اتاقتى، وڭ بەتىندە مۇڭعىلكۇرە قالاشىعى، اتزاۆوت، شابىرتى، ۇزىنبۇلاق،  تاسبۇلاق، شولاق مىس، ورتا مىس، شەت مىس، قالقاتى،  شيلى وزەك، قوبى، تەكەس. وعان پارەلەل جىلقى پىشىندەس اتتاۋى جاتىر، باتىسى قارا توبەدەن باستالىپ شىعىسى قوبىعا بارىپ تىرەلەتىن تاۋدىڭ كۇنگەي بەتى جانعا جايلى، قىستا مال قىستاتۋعا ىڭعايلى سايلارى وڭ تۇستىكپەن سول تۇستىككە سوزىلادى، ايىر كەزەڭنەن جىلقى موينى سياقتى باستالىپ قاسىم ساي، نۇرجۇما ساي (كىشكەنە سۋلى ساي)، قۇسايىن ساي، ءابدىراقپان ساي، تالدى ساي، قىزىلتاس ساي، جەلدى ساي( بۇل سايدىڭ جەلى توقتاۋسىز سوعاتىندىقتان سۋىق جەل ادامداردىڭ كوبىن كەرەڭ جاساعان، بىلايعى جۇرت كەرەڭدەر سايى دەپ تە اتايدى)، بورلىساي (وسى سايعا دەيىنگى ەل جازدا بالىقسۋدىڭ جايلاۋىنا كەتەدى)، كەڭىسايعا كەلگەندە اتتىڭ جالى سياقتى تاۋ تىك قىرداي بولادى، اتتاۋىنىڭ ۇستىنە وسى ايعىر جالدان وتە شىعادى (وسىدان باستاپ شىعىسقا قاراي جالعاسقان سايداعى قورالار جازدا تاۋ ۇستىنە جايلاۋعا شىعادى)، قاراعايلى ساي، تەرەكتى ساي،  سۋلى ساي، قالماق پاشكە ساي، شاكىر ساي، زىكىر ساي، قىزىل مويناق، ءار سايدىڭ ءىشى تولعان ەل، باس-اياعى وتىز شاقىرىمنان اسادى، مالدارىن ايداپ قاراشانىڭ  ورتاسىندا  سايلاردىڭ اراسىنا كىرىپ، ناۋىرىزدىڭ سوڭىنا الا ەتەگىندەگى جازىققا كوكتەۋگە كوشەدى. بىرىمەن ءبىرى بىلاي قاراعاندا سونداي كەرەمەت، ەل اراسى سىرتتاي تاتۋ بولعانمەن، قىس بويى «قوي ۇرى، قويشى وتىرىكشى» ۇساق وكپە رەنىشكە تولى. جازدا ءشوپ شاباتىن  مەزگىلدەن باسقا ۋاقىتتا  بۇندا پەندە بولمايدى. تاۋدىڭ ۇستىندە از كۇن ات شالدىرىپ،  ادامدارى مەن تىنىققان قاراكەرەي قابانباي اتتاردىڭ تەز سەرگىپ كۇيلەنگەنىنە قاراپ «ات تاۋى» دەپ اتاپتى دەسەدى بۇنداعى جۇرت. اتتاۋىنىڭ شوقىسى تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى جيرما بەس شاقىرىمداي، ءۇستى جازىق، سونشا بيىكتىگىنە قاراماستان بىلقىلداعان ساز جانە باستاۋلار مالمەن جانعا جەتىپ ارتىلادى، ۇزىنى ون شاقىرىمداي، ەنى بەس شاقىرىمداي. شوقىنىڭ وڭ قاپتالىنداعى قىز مويناقتىڭ استىندا اتاقتى تەكەس وزەنى سارقىرىپ اعىپ جاتىر، قىرعىز اۋلى شولاق تەرەك پەن كوك تەرەككە تەك وسى جەردەن اسادى، اسۋ اتتىڭ ەر توقىمى سىپىرلىپ تۇسەردەي شانشىلما تىك جانە كەلگەن ادام بىر-بىرلەن شىعادى، ۇستىندە تەسىك تاس بار، سول جەردە قىرعىزدىڭ باتىر اتەكەنى قابانبايدىڭ اتقانىن شالداردىڭ اۋزىنا تالاي ەستىگەن. تەرىستىگىندە قوبىنىڭ سۋى سىلدىراپ اعادى.

ءۇيسىن تاۋىنىڭ كۇنگەيى مەن اتتاۋىنىڭ تەرىسكەي بەتىنىڭ اراسى ميداي جازىق. بالىقسۋ باسى شابىرتىداعى ساز بالشىقتان باستالىپ، شىعىستان باستىساقا قاراي يرەلەڭدەپ اعادى، سۋدىڭ ءار ءيىرى ۇساق بالىقتارعا تولا، سولاي قاراتوبەنىڭ تۇبىنە بارىپ قۇيعاننان تەكەسكە قۇيادى. ەل بۇل ماڭعا ماۋسىمنىڭ باسىندا كەلىپ، قازانعا دەيىن جايلايدى، سۋدىڭ ەكى جاعىن جاعالاي اق شاڭقان كيىز ۇيلەر، ماساتىداي قۇلپىرعان جازىق مال مەن جانعا تاپتىرمايتىن قۇت مەكەن. بالىقسۋ جايلاۋىندا جاز بويى قىز قۋار، تەڭگە ءىلۋ، جامبى اتۋ، كوكپار ت.ب، جايلاۋ قىزىعى ەش تاۋسىلمايدى. سۋ ىشىندە ءۇيىر-ۇيىر جىلقى شۇرقىراسىپ، شىبىنداپ باستارىن يزەكتەيدى، سۋ جاعاسىنداعى جەلىدە قاتار-قاتار تيەكتەلگەن قۇلىندار اندا-ساندا ءبىر كىسىنەپ قويادى، قىمىزدان كەكىرەلەپ، كەپەنىڭ سىرنەسىنە تويىپ، سۋعا ءبىر سۇڭگىپ، قويىنا قوستان كوز سالىپ، پورقىراپ ۇيقىعا باسادى، «ءشوپ شابىتىن ۋاقىت بولماسى ەكەن»-، دەپ جىگىتتەر مەن كەلىندەر تامىز تاياعان سايىن تاڭنىڭ اتقانىن قالامايدى. جىگىت اعالارى ءشوپتىڭ الدىندا تالدىسايعا، قوتىرقايعا، اتزاۆىتقا  جانە ۇزىنبۇلاق پەن اۋدانعا ءبىر بارىپ ماساڭداپ ۇيلەرىنە زورعا ورالادى، ونىسى ءبىر ايلىق ءشوپ شابىسققا اساۋ ءناپىسىن كوندىرگەن ءتۇرى. 

بالىقسۋدىڭ كوپىرىنەن وتە قالماقتاردىڭ قۇداي (بۇرحان) شوقىسى، ءار جىلى كوكتەمدە جەردەن شىققانداي موڭعولدار قۇدايلارىنا سيىنىپ مالىن سويىپ، قالىڭ شۇپىرەكتى تاۋ باسىنا بايلايدى، ول جالاۋلار الىستان مەن مۇندالايدى، بوكتەرىندە ات جول كەرلەپ اسىپ جاتىر، ارجاعى كوپ جاساردىڭ بۇلاعى، مىڭعىرعان مال، بارلىعى قازاق. بالىقسۋدىڭ كوپىرىنەن وتە قايقيعان جول باتپاقتىڭ بولماشى اسۋىنان وتە سازدى قامىستى جاعالاپ يرەلەڭدەپ وتىرىپ، تالدىساي اساۋىنىڭ ەڭ بيىك جوتاسىنا شىعادى، اسۋدىڭ ۇستىنە شىققان ادام ءبىر دەمالىپ، اقىندار ولەڭ وقىپ، قايتا كولىكتەرىنە مىنەدى، قويشى ولاردىڭ توبەسىنەن قاراپ وتىر. انە-مىنە دەگەنشە تاۋدىڭ قاتپار-قاتپار قويناۋىنا سۇڭگيدى، قاپتالدى كەسىپ جاساعان كەر جول كوپ ايلانبا قابات بولىپ تومەن قۇلدايدى، بالا جۇرگىزۋشى جانىنداعى ءتىس قاققان اعاسىنا تىزىگىندى ەركسىز ۇستاتادى، ءۇش مىڭ مەتردەي تومەندەگەن كولىك ءمۇسىلىمنىڭ قىستاۋىنان كەيىن جاتاعانعا ءىلىنىپ ەڭىستەي بەرەدى، ەڭىستەي بەرەدى، تالدىسايدىڭ اۋزىنداعى اقدالا بارىپ ءبىراق تىرەلەدى.

وسى كەز ءبىر تاماشا شاق، كۇن ىستىقتا سۋىق تا ەمەس، قويشىعا راقات قانداي قيالداسا الىسقا قيالى جەتەدى. كەنەت  قويلار  ءدۇر ەتىپ ۇركتى، انادايدا بورسىق بورسالاڭداپ كەتىپ بارا جاتتى.

***

جەلتوقساننىڭ  سۋىق جەلى ىسقىرا گۋلەدى، تاستاردىڭ اراسىنان باسقاشا دىبىس شىعادى. ورال تاۋىنىڭ باسىندا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، جاڭبىر تامشىلاي باستادى، ۇيتقي سوققان بوران جاڭبىردى تۇرە قۋىپ، ەل ورىنعا وتىرا قار بۇرقاسىنداتتى، تاڭ اتقانشا بار القاپ اپپاق كورپەسىن قىمتاپ قالىڭ جامىلىپتى. تاڭعى ازاننىڭ داۋسىمەن قويلار اياققا تۇردى، يت ۇيقىدا، قويشى قورانىڭ ەسىگىن اشىپ قويلارىن ورىسكە ورگىزۋگە كەلدى، ءبىر جىلدا ءبىر رەت، جالعىز قوزى تۋىپ، توقتاۋسىز سويىلىپ جاتسا دا، تۇقىمى ازايماي ارتا بەردى. ال يت جىلىنا ءتورت بەس رەت، ون كۇشىكتەن تۋسا دا، سانى وسپەيدى، ول بايقۇس تاڭ اتقانشا قورانى كۇزەتىپ، ازاندا قالعىپ كەتەدى. قالىڭ ءجۇندى قارا قوي ەرىنشەكتەنە قوي باستادى، قويشى تەكەنى الدىعا قاراي ايدادى، قويلار ونىڭ ارتىنان شۋاي ەردى،  اسپان كورىنبەيدى، قار ءالى قىلاۋلاپ جاۋىپ تۇر، كۇناسىز مەكەننەن قارا جەرگە پاك كۇيىندە كەلگەن تۇيرشىكتەر قويدىڭ تۇياعىنىڭ استىندا باسىلادى، جالعىز اياق جولدا تىزىلگەن قويلار ەكىنشى قاتارعا ەش شىقپايدى، قاردى بۇزىپ ساقالىن سىلكىپ قويىپ ەشكى جەڭىل باسادى، قويشى قانشا بيشىگىن ۇيىرە قۋالاسادا قويلار تىڭنان جول سالمادى.  كوك بەتكەيدەن اسىپ الدى كورىنبەي كەتتى، ارتى ءالى ەسىك الدىندا، قويشى اتىن جيىپ، تۇسكى اسىن الىپ، ۇيدەگى سوعىمعا بايلاعان تور بيەمەن بۋزالارعا سۋ بەرە سال دەپ دومبالشا كەلگەن قارا قاتىنىنا بۇيرىق بەرە سويلەدى، ول تىڭداعانى دا تىڭداماعانى دا بەلگىسىز ءبىر شەلەكتەگى ءسۇتتى، ەكىنشى شەلەككە قۇيىپ ءوز جۇمىسىمەن الەك،  قارا بالاسى ەسىكتى قيالاپ اشىپ: ''اكە، قاشان كەلەسىڭ؟» -، دەپ ايعاي سالدى، اكەسى ءۇنسىز اتىنا ءمىنىپ تازىسىن ەرتىپ قويدىڭ ارتىنان ىلەستى، بارلىق قويدا ەسىك الدىنداعى كوك تەرىسكەيدەن الدەقاشان اسىپ كەتكەن، جالعىز سەرىگى راديوسىن ۇمىتىپ ءبىر كەلىپ قايتا شوقىراقتاي جونەلدى، بالاسى ەتەگىن جەلگە تۇرگىزە دالباڭداپ بارا جاتقان اكەسىنە قاراپ ءماز بولدى. ارتتا قالعان از قويدى بيشىگىمەن سابالاي، تازىسىن قوسا قۋعىزىپ ايدادى، قار كورمەگەن توقىتىلار نە تاۋىپ جەيمىز دەگەندەي مەلشيىپ قاراپ تۇر، كارى قاقسال ساۋلىقتار جەردى تارپىپ، استىنداعى سار ءشوپتى جۇلىپ، باسىن كوتەرە توقتىلارعا موينىن بۇرا كۋرس-كۋرس شاينايدى، ونى كورگەن توقتىلار ولارشا جەردى ءبىر، ەكى تارپىپ ەشتەڭە جوققوي دەگەندەي وزانداتا ماڭىرايدى. قويدىڭ الدى ەتەككە جەتتى، قولىن اۋزىنا سالىپ قويشى ىسقىردى، ءبىراق قويلار ونى تىڭداماي تاستىڭ اراسىنداعى ءشوپتى قۋىپ بارادى، ەندى از قۇلداسا ەستايدىڭ قويىنا قوسىلادى، اتىن تاسقا بايلاي سالىپ بوربالاڭداي جۇگىرىپ، قويلارىن قايىردى. تاستىڭ ۇستىنە ات كورپەسىن قويىپ شوقيىپ وتىردى، تاۋسىلماس قيالىنا  ءمىنىپ ءبىراز جەرگە بارىپ قايتتى، جالىعىپ راديوسىن بۇرالادى. كەش باتا ۇسكىرىك اياز باستالىپ، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تۇمان شوكتى.

***

ماڭدايىندا قالى بار، كوك كوز كارى ارلان اۋزىن ارانداي اشىپ اسپانعا قاراپ، ءتاڭىرىسىن شاقىرىپ كوپ ۇلىدى، جاس بورىلەر جازداي قويدىڭ تەرىسىن جىرتىپ، ونى بىردەن ارقاسىنا لاقتىرىپ قاتتى ماشىقتاندى، قالىڭ قار جاۋىپ، تۇمان تۇسكەلى ولار باسقاشا قۋاندى، تاس قاراڭعى تۇندەگى مىنا داۋىستان قۇلاقتارى ەلەڭدەپ كارى قانشىقتىڭ جانىنا جينالا باستادى، تاۋ ءىشىن جاڭعىرتقان سۇمدىق داۋىستان كارى ارلاندى قالىڭ قاسقىر ىزدەپ تاپتى، مۇرىندارىن اينالاعا سوزا كوپ يسكەدى، كوزدەرى جانىپ، ارلان قاسقىردىڭ ارتىنان بۇلكەك جەلىسپەن ىلەسىپ وتىردى، كوك بەتكەيدىڭ باسىنا كەلىپ تۇمسىقتارىن الدىڭعى اياقتارىنا سالىپ كارى تارلان جاتا قالدى،  قالعاندارى دا ونىڭ ىستەگەنىن اينا-قاتەسىز قايتالاپ قاتار-قاتار ءتىزىلىپ جاتتى، قويشىنىڭ ءۇيىنىڭ جارىعى ءسوندى، ودان سوڭ ولار ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىنا مىقتاپ باتتى، قاسقىرلار ءالى تىنىش. ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ قورانىڭ تۇبىنە باسپالاپ جەتتى، ادەتتە ءۇي ماڭىنا ەشتەڭە جولاتپايتىن، قازان باس، ەڭسەگەي بويلى، جۇندەس سارالا سىرتان مەن تاناداي كوكسۇر توبەت قالىڭ قاسقىردى كورگەندە ۇرگەنگە شامالارى كەلمەي، قويشىنىڭ ۇيگە سۇيەپ قويعان ەسكى كەرۋەتىنىڭ استىنا كىرىپ، سول جەردە قالشىلداپ جاتتى،  قويشى قارا كەلىنشەگىن قۇشاقتاپ قامسىز جاتىر، قويلار ءدۇر ەتىپ ۇرىكتى، جىلقى كىسىنەپ، سير موڭىرەپ جىبەردى، قويشى ءتۇس كورگەندەي بولدى، ءبىر جاعىنا اۋناپ ءتۇستى، باج ەتىپ جىلاعان تەكەنىڭ ساقالىنان الا تۇسكەن جاس ءبورىنىڭ بىرەۋى اپ-ساتتە ونىڭ اششى داۋسىن ءوشىردى، اپ جىلانداي اتىلعان جاس بورىلەر مەن اشىرقانعان جاۋىز قاڭعىباس قاسقىرلار قويشىنىڭ قويىن تاماقتاپ، ورىپ جاتتى، كارى قانشىق پەن ارلان قورانىڭ سىرتىندا قاراپ تۇر، قويشى ورنىنان اتىپ تۇرىپ، دالاعا شىعۋعا ارەكەت جاسادى، ايەلى: “قوي، ءوزىڭدى جەپ كەتپەسىن”-، دەپ وعان ۇرەي سالدى. جامان قاتىنىن تىڭداعان قويشى دالاعا شىعۋعا قورىقتى، موماقان قويلار جازىقسىز دالا ءبورىسىنىڭ جەمىنە اينالدى. ونى جىل بويى باعىپ جۇرگەن قويشى ەڭ شەشۋشى كەزدە ءتىلىن تىستەپ، كورپەسىنىڭ استىندا بۇك ءتۇسىپ جاتتى، كۇيەۋى جوقتا، باقانعا ءمىنىپ سەرتتەسىپ، قاسقىردى ۇرىپ جىققان اپالارى قۇرلى ءبىر ەرلىك تە جاسامادى، قويشى ءتۇس كوردى، قوي باسى سارباس، الاياق سىپىرا الدىندا تۇر.

• سەن ەرتەڭ ار سوتىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەسىڭ!
• نەگە؟
• ءبىزدى ساعان، اللا امانات ەتىپ بەرگەن!
• سەن جاتىسىڭ مىناۋ!
• قاسقىرلار بىلگەنىن ىستەۋدە، ءتىپتى، كۇناسىز توقتىلاردى دا قىرىپ تاستادى.
• مەن...مەن... قويشى قارا تەرگە تۇنشىعىپ شوشىپ وياندى.
• سارباس قوي قويشىنى ءبىر سۇزگەندە باسى بولەك دومالاپ بارا جاتتى.

ءبىر قورا قويدى قىرعان قاسقىرلار قويشىنىڭ سوعىمعا بايلاعان سەمىز بيەسىن دە جارىپ كەتتى. ءبىر-بىر قويدان شالا ولگەن قويدى ارقالاعان سالعان بورىلەر بىلگەنىن ىستەپ، ءتىرى قالعان از قويدى الدارىنا سالىپ ايداپ، كوك بەتكەيدەن اسىپ زىم-زيا جوق بولدى.

تاڭ اتتى، قويشى تۇك بولماعانداي ورنىنان تۇردى، دالاعا شىقتى، ەكى يتىنە قاراپ: “ سەندەر امانسىڭدار ما”-، دەپ باجىرايا قارادى. تۇمان توقتاۋسىز سۋسىلداپ جىلجۋدا، ىزعىرىق اياز قويشىنىڭ قويىن-قونشىنا تولدى، كوك بەتكەيدە بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ ايتا الماي قويشىنى جەك كورە سىرىن جەلگە سىبىرلاپ ايتتى، “جازداعى جيعان ءشوبىڭدى ءوزىڭ جەيسىڭ بە”-، دەيدى قويشىعا قورانىڭ توبەسىندەگى ساۋىسقان توقتاۋسىز شىقىلىقتاپ... كۇندە كوك بەتكەيدىڭ استىنا كەلىپ قويشىنىڭ ءتۇرىن كورگىسى كەلمەي، كوپ توقتاپ تۇر...

حالىق بالىقبايەۆ