«قازاق ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتەن ارتىق مەرەكە جوق. ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدىگى – ەڭ قاسيەتتى ۇعىم. تاۋەلسىز مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى – ۇلكەن باقىت»، - دەيدى قىتايدا ءتۋىپ-وسىپ، ال بۇگىندە وتانى – قازاقستان ءۇشىن ەڭبەك سىڭىرگەن عالىم ءنابيجان مۇحامەتحان ۇلى. قىتايدا ءجۇرىپ قازاقستان تاريحىنا قاتىستى تالاي قۇندى دەرەكتەردىڭ كوزىن اشقان تاريحشى ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ فاكۋلتەتى ستۋدەنتتەرىمەن كەزدەسۋدە تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرى بيىكتە، ال ماعىناسى تىم تەرەڭدە ەكەنىن ءتۇسىندىردى. راسىندا، تاۋەلسىزدىك ۇعىمى ادامزات ءۇشىن ءقادىرلى. الايدا ءبىز تاۋەلسىز ەلدىڭ ۇرپاقتارى ونىڭ قادىرىنە جەتە الدىق پا؟ ءنابيجان مۇحامەتحان ۇلى جەتتى. قىتايدا جۇرگەن كەزىندە-اق تاۋەلسىز وتانىن اڭساعان جان ءۇشىن قازاقستاننىڭ ءار توپىراعى، ءشوبى، اعاشى، ءتىپتى اۋاسىنا دەيىن ءقادىرلى، قاسيەتتى. ءتىپتى قازاقستان تاۋەلسىزدىك الماي جاتىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ تۋارىنا ول سەنگەن. قىتايدا ءجۇرىپ قازاقستاندى اڭساعان عالىم ەلگە كەلگەنگە دەيىنگى ءومىرىن بىلاي باياندايدى.

قىتايداعى ءنابيجاننىڭ كۇنى

قىتايداعى قۇلجا قالاسىندا ءتۋىپ-وستىم، سوندا وقىدىم. تاۋەلسىزدىك كىمگە بولسا دا قىمبات قوي. اسىرەسە، شەتەلدەگى قازاقتار ءۇشىن تاۋەلسىزدىك قۇنى ءتىپتى جوعارى. ءوز ومىرىمنەن مىسالدار ايتايىن. 1966 جىلى 6-سىنىپقا بارعاندا قىتايدا 10 جىلعا سوزىلعان «مادەنيەت توڭكەرىسى» باستالدى. ورتا مەكتەپتەگى كۇنىمىز قىتايدىڭ سول كەزدەگى باسشىسى ماو سزەدۋننىڭ قاناتتى سوزدەرىن جاتتاۋمەن وتەتىن. العاشىندا ماتەماتيكانى وتە جاقسى وقىعان مەن ورتا مەكتەپتەن كەيىن ەسەپ-قيساپتان جاڭىلا باستادىم، نە كەرەك ماتەماتيكادان ساۋاتسىز بولدىم. شىنىن ايتايىن، ءقازىردىڭ وزىندە ءتورت امالدان باسقانى بىلمەيمىن. سول كەزەڭدەردە وتباسىمىز ساياسي رەپرەسسياعا ۇشىرادى. اكەم ايدالدى. ال ءبىر ۇيدە 6 بالامىز. اجەم دە بار. تىرشىلىك جاساپ، اقشا تابۋىم كەرەك بولدى. "قىتايدا اۋىلدا كەدەي تومەن ورتانىڭ تاربيەسىن الۋ كەرەك" دەگەن زاڭدىلىق بولدى. سول كەزدە عانا ۋنيۆەرسيتەتكە قابىلداناسىڭ، تۇسە الاسىڭ. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە قابىلدانىپ كەتتىم.

ەلدە «قالاداعى زيالىلاردى كوكتەن جەرگە ءتۇسىرۋ، مۇرىندارىن شۇيىرتپەۋ، جازالاۋ» دەگەن زاڭ شىقتى. ۇرىمشىدەن، ىشكى ولكەلەردەن كەلگەن 16-18 جاستاعى بالالار ءبىزدىڭ اۋىلدا مادەنيەت ۇيىندە جاتاتىن، ىشىپ-جەرگە اسى جوق، اش ءجۇرۋشى ەدى. جاستارى مەنىمەن قاتار بولعاندىقتان، حالدارىن سۇراپ، ءجيى باراتىن بولدىم. دوس بولىپ، ۇيگە شاقىراتىنمىن. ول كەزدە ءۇيىمىزدىڭ جاعدايى ءماز ەمەس، تاماق از. ءبىراق ءبىر قاباعىن شىتىپ، رەنجىگەن انامدى كورمەدىم. ولار ءتىپتى ءبىزدىڭ ۇيدە قونىپ قالاتىن. ەسەسىنە مەن جۇڭگو ءتىلىن جەتىك مەڭگەرىپ الدىم. سونىڭ ارقاسىندا گۋانجوۋداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسىپ كەتتىم. العاشقى جىلدارى قيىن بولدى، 3 جىلدان باستاپ جۇڭگو تىلىندە ماقالا جازا باستادىم.

قازاق تاريحىنا نازارىم 3 كۋرستان باستاپ اۋدى

«وتانىم – قازاقستان. "ءوز وتانىمنىڭ تاريحىن ءبىلۋ كەرەكپىن" دەگەن وي كۇنى-تۇنى مازالايتىن. ول كەزدە سوۆەت تاريحى دەگەن بار. وعان ءبىر-اق ساعات بولىنگەندىكتەن نە وقىپ، نە قويعانىمىزدى دا تۇسىنبەي قالاتىن ەدىك. ساعان كەرەك دەرەكتى ايتىپ بەرەتىن ەشكىم جوق. ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن سوڭ، ىلە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات بولىمىنە جۇمىسقا ورنالاستىم. 1979 جىلى جۇڭگو  عىلىمي قىزمەتكەر قابىلداۋعا بايقاۋ جاريالاندى، ەش سۇرىنبەي ودان دا ءوتتىم. سول جىلدارى شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنا كىردىم. عىلىم اكادەمياسىنا بارۋ، وندا جۇمىس ىستەۋ، وزگە عالىمدارمەن ارالاسۋ – مەن ءۇشىن كەرەمەت سەزىم ەدى. «عىلىمي قىزمەتكەرمىن» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى تەبىرەنتەتىن. سوندا ءجۇرىپ، 1982 جىلى ءبىرىنشى رەت «پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاقستاندى وتارلاۋى، قازاق حالقىنا قارسى كۇرەسى» اتتى كولەمدى ماقالا جازدىم. كەيىن «ابىلاي حان تۋرالى زەرتتەۋ»، «ابايدىڭ الەۋمەتتىك يدەياسى» سىندى تاقىرىپتاردى قاۋزاپ ءجۇردىم. بۇل ەڭبەكتەردى قىتايلىقتار ءالى كۇنگە دەيىن پايدالاندى. ايتەۋىر قىتايلىق جاستار اراسىندا ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ ءجۇردىم. «شىڭجاڭ جاستار اسسوسياسياسىنىڭ» تۇراقتى مۇشەسى بولدىم. ارادا 5 جىلداي وتكەن سوڭ، بەيجىڭ ۋنيۆەرسيتەتىنە ماگيستراتۋراعا تاپسىردىم، وقىدىم. بىتىرگەن سوڭ ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولدىم. كەيىن مەملەكەتتىك جاستار قۇرىلتايىنىڭ VII كەزەڭىنىڭ دەپۋتاتى بولدىم. 1991 جىلى قىتايداعى ەڭ ۇزدىك 10 جاستىڭ قاتارىنا ەندىم. جۇڭگو جاستار سىيلىعىن الدىم. 1989 جىلى ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ عىلىمعا جاۋاپتى ورىنباسارى بولدىم. سوندا جاستار جينالىپ، الەمدە بولىپ جاتقان ساياسي قۇبىلىستاردى تالقىلايمىز. سوۆەت وداعى ىدىراۋى جايىن تالقىعا سالعانىمىز بار ەدى. «وداق ىدىراپ كەتسە، قازاقستان تاۋەلسىزدىك السا، ءبىز نە ىستەيمىز؟». سوندا قىتايلىقتاردىڭ بىلاي دەگەنى ەسىمدە: «قازاقستان تاۋەلسىزدىك السا، ەل ىشىندە مىندەتتى تۇردە ۇلتارالىق سوعىس بولادى». بۇعان كۇيىنگەن مەن ىشىمنەن «اۋزىڭا قارا جىلان جۇمىرتقالاعىر! سەن نە ايتىپ تۇرسىڭ؟» دەدىم دە، سىرتتاي «سوعىس بولمايدى!» دەدىم. مەنەن دالەل سۇرادى. ءۇش ءتۇرلى نەگىز بار دەدىم.

سوعىس بولمايدى. سەبەبى:

-سوعىس ورتا عاسىرلىق مەملەكەتتەردى ورىن الادى. قازاقستان ورتا عاسىرلىق ەمەس. ورتا ازيادا، سوۆەت وداعىندا ءبىلىم دەڭگەيى ەڭ جوعارى مەملەكەت؛

-قاقتىعىس كەدەي مەملەكەتتەردە بولادى. قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دەڭگەيى جوعارى؛

-قازاق حالقى كەڭ پەيىل، باسقالاردى قابىلداي بىلەدى. باسقالارىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن، اسىرەسە ورىس حالقىمەن. سوندىقتان ۇلتتار اراسىندا قاقتىعىس بولمايدى؛

«ەگەر قازاقستاندا قاقتىعىس بولسا، بوسقىنداردىڭ ءبارى دەرلىك جۇڭگو شەكاراسىنان وتەدى. ولارعا قانداي ساياسات قولدانۋىمىز كەرەك؟» دەگەن ماسەلەلەر دە تالقىلاندى. الايدا وداقتىڭ ىدىراپ، قازاقستان ءداۋىرى تۋارىنا مەن سەنىمدى بولدىم، سونى تىلەدىم. راسىندا، ىدىراپ كەتتى. كەۋدەنى قۋانىش كەرنەدى. «مەن قاتەلەستىم. وسى ماسەلەنى زەرتتەيمىن» دەپ كەشىرىم سۇراپ، وداقتىڭ ىدىراۋىن تويلاعانىمىز بار.

ال ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن قىزمەت ەتۋ كەرەك. قالاي؟ ەلگە بارۋ كەرەك.

ءسويتىپ 1992 جىلى قازاقستانعا جۇڭگو عىلىم اكادەمياسىنىڭ دەليگاسياسى باردى. اكادەميا اتىنان ەكى ورىستى جىبەرىپ ەدىك، قازاقستاندىق تاراپ قازاق ازاماتىن جىبەرۋىن سۇرايدى. ءسويتىپ اۋدارماشى بولىپ مەن باردىم. ەلدەگى كەي عالىمدار ورالۋىمدى سۇرادى. ا مەن ءبىر جاعدايدا عانا ورالا الاتىن ەدىم – ول ءۇشىن ماعان قازاقستانعا وقۋعا كەلۋ كەرەك. بۇل ماسەلە دە شەشىلدى. پروفەسسور ماناش قوزىبايەۆ دوكتورانتۋراعا شاقىرتۋ جىبەردى. 1993 جىلدىڭ ساۋىرىندە ەلگە كەلدىم. قازاقستاندا ءبىلىم الىپ جۇرگەنىمدە، جۇڭگو عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قايتۋىمدى سۇراپ، ۆيسە-مينيسترلىككە ۇسىنعانىن ايتتى. الايدا وتانىنان اسىعا جەتكەن مەن وعان قالاي كەلىسەدى ەكەم؟ «عىلىمعا قىزىعامىن، وقيمىن» دەگەن سىلتاۋمەن قازاقستاندا قالدىم.

سەنەسىزدەر مە، وتانعا ورالعان ينتەلليگەنتتەر سانالى تۇردە «ۇلت ءۇشىن قىزمەت ەتسەم» دەپ كەلەدى جانە سولاي ىستەيدى. ءتىپتى جان-جاقتان ستۋدەنتتەر اعىلا باستادى. سونىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە بۇگىندە 1 ميلليوننان استام ورالمان بار.

بىلەسىزدەر مە، قىتايدا مەن ءۇشىن ەڭ قيىنى نە بولدى؟

وندا ادامي قاسيەت بولمايدى. قارا كۇشىڭ ەڭبەككە كەتەدى. قىتايلىقتار تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇعىمنىڭ قاسيەتىنە بويلامايدى، شىنىندا وعان ۋاقىتى جوق. ەڭ جاقسى ءومىر – ءوز وتانىڭىزدا. تاۋەلسىزدىگىمىز بار، ءبىز باقىتتى ەلمىز. ءقازىر قىتايدا جۇرگەن وتانداستارىمىزدىڭ كوبى «قازاقتىڭ قوراسىن تازالاسام دا، ەلگە قايتسام ەكەن» دەپ ارماندايدى. مىنە، مەملەكەت بولۋ مەن بولماۋدىڭ ايىرماشىلىعى وسىندا. مەملەكەتتى جاقسارتۋ – ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. جۇدىرىققا جۇمىلساق، ءبارىن دە باعىندىرا الامىز. قانشاما ەلمەن جۇمىس جاسادىم، قازاققا جەتەتىن ينتەلەكتۋال، پاراساتتى حالىق جوق. تەك سونى دۇرىس جاعىنان پايدالانايىق.