سوڭعى عاسىرلاردا بۇكىل قازاق قوعامىمەن جانە اياق جەتەر جەردەگى الىس-جاقىن شەت ەلدىكتەرمەن ءبىر اۋىزدان «اۋليە» دەپ مويىندالعان ادام – سوپىلىق ءىلىمنىڭ اسا كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى ماڭعىستاۋلىق اۋليە بەكەت-پىر اتا.
«اۋليە – اللانىڭ دوسى، اللانىڭ نۇسقاۋىنداعى ادام. «يسلام» ەنسيكلوپەدياسىندا «اۋليە - ءدىني نانىم بويىنشا تىرىلەردىڭ تاعدىرىنا ىقپال جاساي الاتىن، قاسيەتتى، كيەلى ادامدار» دەپ انىقتاما بەرىلگەن.
اۋليە تۋرالى قۇران كارىم «ءجۇنىس» سۇرەسىنىڭ 62 اياتىندا «اللانىڭ سۇيىكتى دوستارىنا (قۇلدارىنا) قورقىنىش تا، وكىنىش تە جوق» دەلىنگەن. «اللانىڭ سۇيىكتى دوستارى - اۋليەلەر».
قازىرگىلەر «اۋليە» دەگەن ءسوزدى ارابقا تەليدى. اقيقاتىندا، اۋليە – تازا قازاق ءسوزى. اۋليە – "اۋلەتتىڭ يەسى" دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. ارعى تەگى «اۋىل يەسى (يە)» دەگەن سوزدەن باستاۋ الادى. كۇنى بۇگىندە دە ءبىر اتانىڭ ۇرپاقتارىن «پالەنشە، تۇگەنشەنىڭ اۋلەتى» دەپ جاتامىز. سەبەبى، اۋليە – اۋلەتتىڭ باسى، اۋلەت – اۋليەنىڭ ۇرپاعى. شىندىعىندا دا، ءار ادامنىڭ ءوز اكەسى وزىنە «اۋليە» سانالادى. ءبىراق، اۋليە دارەجەسى كەز كەلگەن جانعا بەرىلە بەرمەيدى. ول ءۇشىن سوپىلىق جولداعى ادامزاتتىڭ كەمەل ادام دەڭگەيىنە كوتەرىلۋدىڭ دامۋ جولدارىنىڭ ءتورت ساتىسىنان: شاريعات، تاريحات، اقيقات جانە ماعريپات ساتىلارىنان ءوتۋى كەرەك. وسى ساتىلاردان وتكەندەر، ياعني اتا-بابالارىنىڭ تاريحىنان (جاقسىسىنان دا، جاعىمسىزىنان دا) حاباردار جاندار، ولار جىبەرگەن كەمشىلىكتەردى قايتالامايدى، تەك قانا جاقسىسىن جالعاستىرادى. وتكەن تاريحتى بىلگەن جان الدىن دا بولجاي الادى. ولاردى ءبىزدىڭ اتالارىمىز «كورىپكەل ءۋالي» دەپ تە اتاعان.
قازاقتا مىناداي ماقالدار بار: «اۋليە، قۇداي ەمەس، قۇدايدان بىلاي دا ەمەس»، «اۋليە اتتاعان وڭباس». و، باستا اللا تاعالا ادامدى اۋليە بولۋ ءۇشىن، وزىنە دوس-حاليفا، ياعني جەردەگى ورىنباسارى بولۋى ءۇشىن جاراتقان ەدى. ايتىلىپ وتىرعان اۋليەلەردىڭ بارلىعى دا وسى ءومىردىڭ وزىندە سول ماقساتقا جەتكەن، اللانىڭ ءۇمىتىن اقتاپ، جەردەگى ورىنباسارلىق دارەجەگە يە بولعان جاندار.
ماڭعىستاۋدىڭ «360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋ» دەپ ايتىلۋىنىڭ سىرى وسى.
اۋليەلەر ولمەيدى، ولار ءتىرى. ول تۋرالى قاسيەتتى قۇران كارىمدە مىناداي اياتتار بار:
«اللا جولىندا ولگەندەر ءولى دەپ ويلاما، ارينە ولار ءتىرى. راببىلارىنىڭ جانىندا ولار ريزىققا بولەندىرىلەدى». تاعى ءبىر اياتتا «اللا جولىندا ولگەندەردى ءولى دەمەڭدەر، ولار ءتىرى، ءبىراق سەندەر سەزىپ بىلە المايسىڭدار». (باقارا سۇرەسى، 154 ايات ).
قازاق حالقىنىڭ تۇسىنىگىندە اۋليەلەر قاسيەتتى قۇران كارىمدە ايتىلعانداي «ءتىرى» سانالعان. اۋليەلەردىڭ ءتىرى ەكەندىگىن بازار جىراۋدىڭ مىنا جىر شۋماقتارىنان كورە الامىز:
مىنا ءبىر شولاق دۇنيەدەن
«اۋليە ولمەس» دەر ەدىم؛
وتقا سالسا، كۇيمەگەن،
زالىمداردىڭ ءومىرى
ءبىر شارپۋى تيمەگەن،
ارامدى كوڭىلى سۇيمەگەن؛
ءدىن مۇسىلمان بالاسىن
كەرەمەتپەن بيلەگەن؛
ساھار تۇرىپ جىلاعان
حاقتان مەدەت سۇراعان؛
ول ەرلەردىڭ تاعاتى
قۇدايىنا ۇناعان،
بابا تۇكتى شاشتى شاشتى ءازيز،
ەر سەيتپەنبەت، ماعزامنان،
مارال يشان، سوفى ءازيز –
سولاردان دا وتكەن سۇم دۇنيە...
الپامىس باتىر جىرىندا ءبىر پەرزەنتكە زار بولىپ جۇرگەن ءبايبورى باي جاراتقاننان بالا سۇراپ بۇكىل اۋليەنى قىدىرىپ، بابا تۇكتى شاشتى ءازيز اۋليەنىڭ باسىندا تۇنەپ جاتقاندا تۇسىنە اۋليە كىرىپ:
ەي، بيشارا، مۇگەدەك،
جانىڭىزعا نە كەرەك؟
دەيسىڭ عوي: «ماعان ۇل كەرەك!»
اۋليەنى قىدىردىڭ
جەردىڭ ءجۇزىن سىدىردىڭ،
ماڭدايىڭا توبەلەپ.
ءارقايسىنىڭ ءارتۇرلى
مارتەبەسى ءبىر بولەك.
سەن ءۇشىن ءبارى قينالدى،
ءبىر جەرگە تەگىس جينالدى.
«ءبىر ۇل بەر دەپ، - دەپ وسىعان»
ءبىر جاراتقان قۇدايدىڭ
دارگەيىنە جىلادى.
مەن دە تۇردىم ىشىندە،
اۋليەنىڭ كۇشى دە.
جاراتۋشى جالعىز-اق،
دارگەيىنە ۇنادى،
ۇناعانىن سونان ءبىل؛
ءبىر قىز قوسىپ سىيلادى.
سەكسەن سەگىز سەرۋلەر،
توقسان توعىز مىڭ ماشايىق
ءبارىنىڭ كوڭىلىن قيمادى.
مەنىڭ اتىم شاشتى ءازىز،
قىلامىن دەسەڭ ىقىلاس،
جارىلقادى جاراتقان،
ەي، بيشارا، كوزىڭدى اش! – دەپ ءبايبورىنىڭ تىلەگىنىڭ قابىل بولعاندىعىن، جاراتقان يەنىڭ ۇل بەرەتىندىگىن وعان قوسىپ ءبىر قىز سىيلاعاندىعىن ايتادى...
اناۋ ءبىر جولى اتتانعان
اسكەردى قىرعىز قىرعاندا،
باسىنان وبا قىلعاندا،
ول حاباردى ەل ءبىلىپ،
كوپ باتىرمەن سەن ءجۇرىپ،
كوزىڭنىڭ جاسىن كول قىلىپ،
قىسىلعان اسكەر باسىنىڭ
قاسىنا بارىپ تۇرعاندا،
اقبوز اتتى شالعاندا،
موينىڭا كىسە سالعاندا،
بابا تۇكتى شاشتى ءازىز،
سودان باتا العاندا،
تىلەۋىڭ قابىل بولعانىن،
باسىڭا قىدىر قونعانىن،
ۇمىتتىڭ با سونى ابىلاي؟!
جىردا الاساپىران زاماندا ابىلاي حاننىڭ بابا تۇكتى شاشتى ءازيز اۋليەنىڭ باسىنا زيارات ەتىپ، اقبوز اتتى قۇرباندىققا شالىپ، بابا تۇكتى شاشتى ازىزدەن باتا العاندىعى، ودان سوڭ حاننىڭ باسىنا قىدىر قونىپ، تىلەۋىنىڭ قابىل بولعاندىعى باياندالادى. اۋليەنىڭ ءتىرى ەكەندىگىن، تىرىگە قولداۋ كورسەتەتىندىگىن بۇل جىردان دا انىق بايقاۋعا بولادى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ «ولەڭمەن بەرىلگەن ايات» اتتى ولەڭىندە اۋليەدەن مەدەت تىلەپ، باتا العاندىعى بىلاي باياندالادى:
شىعىپ ەك كەشەگى ايدا ەلىمىزدەن،
مەكەن-جاي، قونىس قىلعان جەرىمىزدەن.
حازىرەتتىڭ اق كۇمبەزىن زيارات قىپ،
قول جايىپ باتا العالى پىرىمىزدەن.
ءبىزدىڭ بۇل جولداردان كورەتىنىمىز، اللا قۇران كارىمدە «اۋليەلەر ولمەيدى» دەپ ەسكەرتكەنىندەي، تىرىگە ءتىرى قالاي كومەكتەسە الادى، اۋليەلەر دە سولاي كومەكتەسىپ، قولداپ، جەلەپ-جەبەمەك. دەمەك، قازاق قاريالارىنىڭ «اۋليەلەر قولداسىن» دەپ بەرەتىن باتالارى جانە سىيىناتىندارى بەكەردەن-بەكەر ەمەس.
اۋليەلەرگە دە، ولاردىڭ مولالارىنا دا قيانات جاساۋعا بولمايدى. م.ج.كوپەي ۇلى: «ولگەن ادامنىڭ ەشكىمگە قياناتى جوق، كىمدە-كىم ماعان قيانات جاساسا، 7 جىل جۇيكەسى توزىپ، 7 جىلدان كەيىن جۇلىنى ۇزىلەدى» دەپ ەسكەرتكەنىندەي، 50-جىلدارى اتامىزدىڭ ءقابىرىن بۇزعان وفيسەردىڭ كوپ ۇزاماي قايتىس بولۋى، تىپتەن ۇرپاقسىز كەتۋى تەگىننەن-تەگىن بولماسا كەرەك.
«اقىلى بار ادامعا اللانىڭ اۋليەلەرى تۋرالى جامان ويلاۋعا بولمايدى» (ال-يمام ان-ناۋاۋي).
ال ماڭعىستاۋلىق بەكەت اتا اۋليە دەپ كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق مويىندالعان:
اقتاۋعا كەلسەڭ، اق تىلەك ايتىپ تويلاپ كەل،
وتباسىن ەمەس، وردانىڭ قامىن ويلاپ كەل.
قازاقتىڭ ءپىرى – اۋليە بەكەت اتانىڭ
ارۋاعىمەن ويناپ كور!» (مەلس قوسىمبايەۆ، اقىن، ماڭعىستاۋ).
سوپىلىق ءىلىمنىڭ ءتورت ساتىسىنان ءوتىپ، اۋليە دارەجەسىنە كوتەرىلۋ، بۇكىل حالىقپەن ءبىر اۋىزدان اۋليە دەپ مويىندالۋ – وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. ۇلى جاراتۋشى اۋليە بولۋدى ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازباعان. اتامىز قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنەن ماقرۇم قالىپ، وزگە دىنگە، وزگە اعىمعا تابىناتىنداردىڭ سوپىلىق ءىلىمدى جاقتىرمايتىنى وسىدان.
قوجىرباي ۇلى مۇحامبەتكارىم
پىكىر قالدىرۋ