بۇدان 40 جىلداي بۇرىن قاعباداعى قاجىلىق كەزىندە التى مىڭ قاجى كەپىلدىككە الىنىپ، بىرنەشە مىڭداعان ادام وپات بولعان. وقيعا قالاي بولىپ ەدى؟
...1979 جىلى 20 قاراشادا يسلام الەمىنىڭ باس مەشىتى – مەككەدەگى ءال-حارامدا الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن جۇزدەگەن مىڭ قاجىلار قاعبانى جەتى رەت اينالىپ، سافا مەن ءمارۋا دوڭدەرىنىڭ اراسىندا جۇگىرىپ، يسلامنىڭ بەسىنشى پارىزىن وتەپ جاتقان-دى. وسىلاردىڭ اراسىنان كەنەت بىلەكتەرىنە قىزىل شۇبەرەك بايلاپ العان بىرنەشە جۇزدەگەن ادام قويىندارىنان اۆتوماتتارىن سۋىرىپ الىپ، وق جاۋدىرعان. كوپشىلىككە قاراتىپ اتتى ما، جوق باستارىنا اسىرىپ وق جاۋدىردى ما، ول جاعىن ءدال ايتۋ قيىن، ءبىراق قۇلشىلىق جاساپ جاتقان مىڭداعان ادامنىڭ سۇمدىق ۇرەيگە بەرىلگەنى انىق. قاجىلىق كەزىندە ولگەن ادام بىردەن جۇماققا بارادى دەلىنەدى، دەي تۇرعانمەن كىمنىڭ ولگىسى كەلسىن. مىڭداعان قاجىلار مەشىت ەسىگىن بۇزا-مۇزا سىرتقا قاراي لاپ قويعان، قالعاندارى مەشىت ىشىنەن تىعىلار جەر ىزدەپ ساسقالاقتاعان. سونىڭ سالدارىنان، جۇزدەگەن ادام اياق استىندا تاپتالىپ قالعان. ال تەررورشىلار بۇل كەزدە الەمنىڭ ءتۇرلى ەلدەرىنەن كەلگەن التى مىڭ قاجىنى كەپىلدىككە الىپ، مەشىت استىنداعى جەر استى كوريدورىنا قاماپ قويعان.
ارينە، قاجىلاردىڭ ىشىندە ءقاۋىپتى فاناتتار بولاتىنىن جاقسى بىلەتىن ساۋدتىق پوليسەيلەر مەن ۇلتتىق گۆارديا ولاردىڭ جولىن كەسۋدىڭ ايلا-امالدارىن بۇرىننان جاقسى بىلەتىن. اسىرەسە ۇلكەن قاجىلىق كەزىندە ولار باستى مىندەتتەرىن جاقسى سەزىنىپ، وتە ساق قيمىلدايتىن. بۇل جولى جاعداي مۇلدەم وزگەشە ەدى. تەررورشىلار مۇسىلمان الەمىنىڭ باس مەشىتى – قاعبانى قورشاي ورنالاسقان ءال-حارامدى باسىپ العان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە ساۋد ارابياسىنىڭ باسقا دا ايماقتارىنان الاڭداتارلىق حابارلار تۇسە باستاعان. كورول سارايىنىڭ الدىندا بومبا قويىلعان كولىك جارىلعان. ونى قويشى، ەڭ باستى مىندەت – ءال-حارام مەشىتىنە باقىلاۋ ورناتۋدى قولعا الۋ بولعان.
ۇلتتىق گۆارديانىڭ تەررورشىلاردى باس مەشىتتەن قۋىپ شىقپاق بولعان العاشقى كۇنگى ارەكەتى ساتسىزدىككە ۇشىرايدى. ونداعان جاۋىنگەرى ولگەن ۇلتتىق گۆارديا اسكەرى امالسىز كەرى شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. كەلەسى كۇنى قايتا مەشىت قاقپاسىنا شابۋىلداعانمەن، تاعى دا ونداعان اسكەرىنەن ايىرىلىپ، بەتى قايتادى.
ۇكىمەت اسكەرىنىڭ مەشىتتى الا الماعان ەكى ءساتسىز ارەكەتى ولاردى تاكتيكانى وزگەرتۋگە ءماجبۇر ەتەدى. 22 قاراشا كۇنى تاڭعى ساعات 10-دا ءۇش مىڭ جاۋىنگەر 12 برونەترانسپورتەردىڭ، 5 اسكەري تىكۇشاقتىڭ قولداۋىمەن يسلامنىڭ باس مەشىتىن قۇتقارۋ ءۇشىن شابۋىلعا كوشەدى. تەررورشىلار بۇعان دا دايىن ەكەن، راكەتالىق قوندىرعىمەن اتقىلاپ، ءۇش اسكەري كولىكتى ىستەن شىعارادى. اسپاننان اتقىلاپ جاتقان تىكۇشاقتىڭ ءبىرىن جارىپ جىبەرەدى. بۇل ۇكىمەت اسكەرىنىڭ تاعى دا ساتسىزدىككە ۇشىراۋى ەمەس، ناعىز اپاتتىق جاعداي ەدى. وسىدان كەيىن يسلامنىڭ باس مەشىتىن قورعاۋعا كورول اسكەرىنىڭ شاماسى جەتپەيتىنىنە كۇمان قالمايدى.
ءال-حارام مەشىتىن باسىپ العان سودىرلار ساۋد ارابياسىندا 1973 جىلدان پايدا بولعان راديكالدى يسلام وكىلدەرى بولاتىن. ولاردىڭ الدىنا قويعان سول كەزدەگى ماقساتى يران ۇلگىسىندەگى يسلام رەسپۋبليكاسىن ورناتۋ ەدى. (يراندا 1979 جىلى بولعان يسلام ريەۆولياسياسى شاح رەجيمىن قۇلاتقانى بەلگىلى). ولار ءال-حارام مەشىتىنىڭ ىشىنە تەك قانا اۆتومات الىپ كىرمەگەن، وراسان وق قورى بار اۋىر پۋلەمەتتەر مەن راكەتالىق قوندىرعىلار كىرگىزگەن. ازىق-تۇلىكتىڭ مول قورىن ايتپاعاندا، ولار مەشىت ىشىندە دارىگەرلەر مەن مەيىربيكەلەر ونداعان ادامعا قىزمەت ەتەتىن گوسپيتال دا جاساقتاپ ۇلگەرگەن. مۇنشالىق باقايىنا دەيىن قارۋلانعان سودىرلاردى مەككەدەگى باس مەشىتتەن قۋىپ شىعۋ وڭاي ەمەس ەدى.
ساۋد ارابياسى تەلەفون مەن تەلەگراف بايلانىسىن ءۇزىپ، سىر الەممەن بايلانىسسىز قالىپ، ۋاقىت ۇتۋ جاعىن ويلاسقان. ءبىراق جاماندىق جاتا ما، ەرتەڭىنە-اق بۇكىل الەم ەستىگەن. يسلام الەمىنىڭ باس مەشىتىنىڭ سودىرلاردىڭ قولىندا قالۋى جانە مىڭداعان قاجىلاردىڭ كەپىلدىكتە ۇستالۋى بۇل كەزدە مۇسىلمان ەلدەرىن تۇگەل دۇرلىكتىرگەن. ونىڭ ۇستىنە ءاسودىرلاردى باسۋعا اقش پەن يزرايل دەسانتتارى تارتىلادى ەكەنا دەگەن حابار ورتكە ماي قۇيعان. ساۋد ارابياسى ول حاباردى قايتا-قايتا جوققا شىعارعانىمەن، پاكىستان استاناسىندا اقش ەلشىلىگىن باسىپ العاندار بىرنەشە امەريكالىق ديپلومانتتاردى ولتىرەدى. پاكىستان ارميانىڭ ارالاسۋمەن عانا ءورت شىعا جازداعان سوعىستىڭ الدى الىنادى. مۇنداي تارتىپسىزدىكتەر باسقا دا مۇسىلمان ەلدەرىندە ەتەك باستالىپ، اقش ازاماتتارى قايعىلى قازاعا ۇشىرايدى.
ءال-حارام مەشىتىنىڭ ۇستىنەن ۇشاق ۇشۋعا تىيىم سالىنعان جانە مۇسىلمان ەمەس ادامدارعا جول جابىق. بۇرىن دا سولاي بولعان، ءقازىر دە سولاي. دەسەك تە، ساۋد ارابياسى سول كەزدە امالسىز قادامعا بارادى. ول ەلگە مۇسىلمان الەمىندەگى ەڭ اسكەرى مىقتى تۇركيادان كومەك سۇراۋىنا بولاتىن ەدى. دەسەك تە، ءتورت ءجۇز جىل وسمان مپەرياسىنىڭ قول استىندا بولىپ، ەسىن جيعانىنا جارتى عاسىر عانا بولعان بۇل ايماقتا تۇرىكشىلدىككە قارسىلىق ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعان-دى. سوندىقتان ساۋدتىق مونارح باس مەشىتتى قۇتقارۋ ءۇشىن امالسىز «كاپىر ەل» - فرانسيا پرەزيدەنتىنەن كومەك سۇراعان.
فرانسۋز اسكەرىنىڭ تەررورعا قارسى ءبولىمى مەككەدەن بىرنەشە ونداعان شاقىرىم جەردەن قۇپيا تۇردە لاگەر قۇرىپ، ساۋدتىقتاردى وپەراسياعا قىزۋ دايىندايدى. وزدەرى، ارينە، مۇسىلمان بولماعاندىقتان ساۋديانىڭ استاناسى ەر-رياد پەن جيددا قالاسى بولماسا، مەككەگە كىرگىزىلمەگەن. سىرتتاي باقىلاپ، اقىل-كەڭەستەرىن بەرگەن.
بۇل كەزدە تەررورشىلار مەشىت توبەسى مەن مۇنارالارىنا مەرگەندەرى مەن پۋلەمەتشىلەرىن ورنالاستىرىپ، دايىن وتىرعان-دى. ساۋديانىڭ باتىس ەلدەرىمەن جاقىنداستىعىن، باتىس مادەنيەتى مەن قۇندىلىقتارىنىڭ ەنە باستاۋىن، مۇنايدى اقش-قا ساتۋىن ساتقىندىق دەپ باعالاعان بۇلىكشىلەر نەدەن بولسا دا تايىنبايتىن ەدى.
باس مەشىتتى قۇتقارۋ وپەراسياسى 4-جەلتوقساندا تاڭعى ساعات 10-دا باستالعان. تۇسكى ساعات 2-دە اياقتالعان. ۋلى گاز قولدانىلعان. جۇزدەگەن ۇكىمەت اسكەرى ولگەن. جۇزدەگەن تەررورشىنىڭ ىشىنەن ونداعان ادامدى عانا تىرىدەي قولعا ءتۇسىرۋ مۇمكىن بولعان. ال كەپىلدىكتە بولعان قاجىلاردىڭ قانشاسى ولگەنى دەر كەزىندە «رەسمي» تۇردە ايتىلماعان، كەيىن 255 قاجىنىڭ ولگەنى، 560-نىڭ جارالانعانى حابارلانعان. قىبىرلاعان قۇمىرسقانى ولتىرۋگە بولمايتىن قاسيەتتى قاعبانىڭ اينالاسىندا قانشاما قان توگىلگەن.
بۇلىككە مارقۇم «ءنومىرى ءبىرىنشى تەرورشى» ۋساما بەن لادەننىڭ تۋىستارىنىڭ قاتىسى بولعانى ايتىلادى. بەن لادەن ول كەزدە 22 جاستا بولىپتى. ال بۇلىكتى ۇيىمداستىرعان ۇلتتىق گۆارديانىڭ بۇرىنعى وفيسەرى جۋحەيمان ال-ۋتەيبي مەن ونىڭ 62 سەرىگى 1980 جىلى 9-قاڭتاردا ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، باستارى الىنعان. بۇلىكتىڭ رۋحاني جانە ءدىني جاعىن مۇحاممەد ابداللاح (ءال كاحتاني) باسقارىپ، ءوزىن اقىرزامان تايانعاندا جەر استىنان شىعاتىن ءمادىمىن دەپ جاريالاعان ەكەن.
وسى تراگەديادان ون جىلدان كەيىن، 1989 جىلى قاجىلىق كەزىندە دە قاعبانى جارىپ جىبەرمەك بولعان. قاسيەتتى مەشىت ماڭايىندا ەكى رەت جارىلىس بولىپ، سول كەزدە ءبىر ادام ءولىپ، 16 ادام جارالانعان. ساۋد ارابياسى "كۋۆەيتتىك قاجىلار يراندىق ەلشىلەردىڭ تاپسىرماسىن ورىندادى" دەپ ايىپ تاعىپ، بۇلىكشىلەردى ءولىم جازاسىنا كەسكەن.
2016 جىلى شىلدەدە ورازا مەيرامى باستالاردان ءبىر كۇن بۇرىن ءمادينا قالاسىنداعى پايعامبار مەشىتى الدىندا الدەبىرەۋ ءوزىن - ءوزى جارىپ جىبەرگەن. سول كەزدە ءتورت پوليسەي ءولىپ، بەس ادام جاراقاتتانعان.
سول 2016 جىلى يران قولدايتىن يەمەندىك حۋسيتتەر قاسيەتتى قاعبانى تۋرالاپ بالليستيكالىق راكەتا جىبەرگەن. دەگەنمەن ساۋديالىق اسكەريلەر راكەتانى زاماتىندا قاعىپ ۇلگەرگەن.
پىكىر قالدىرۋ