ءقازىر ەلىمىزدە جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتتى 8،5 ملن ادام بولسا، ولاردىڭ 6،1 ميلليونعا جۋىعىنىڭ موينىندا نەسيەسى بار. بۇل - ەلدەگى ءار ءۇشىنشى ادامنىڭ بانك الدىندا قارىزى بار ەكەنىن كورسەتەدى. قازاقستاندىقتاردىڭ نەسيە بويىنشا بانكتەر الدىنداعى قارىزى 6 ترلن تەڭگەگە جەتكەن. ال نەسيە الۋشىلاردىڭ 2 ميلليوننان استامى العان قارىزدارىن قايتارا الماي بانكتەردەگى پروبلەمالىق نەسيە قورىن كوبەيتىپ وتىر. بۇگىنگى كۇنى ەلدەگى قايتارىلماعان نەسيە كولەمى 3 ترلن تەڭگەگە جەتىپ قالعان. دەمەك، حالىقتىڭ نەسيەگە العان 6 ترلن تەڭگەسىنىڭ تەڭ جارىمى قايتارىلماي جاتقانىن كورسەتەدى.
نەسيە جۇيەسىنە قاتىستى ەكونوميست-عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ نەسيەگە 24-28% ۇستەمە قوسۋ، قايتارىلماعان نەسيەلەرگە ەلدە جوق پايىزبەن ءوسىمپۇل قوسۋ – قازاقستاندا عانا بار ءۇردىس ەكەنىن العا تارتتى. ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، بىزدەگى بانكتەردىڭ ۇستانىپ وتىرعان ساياساتى دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنەن الدەقاشان الىنىپ تاستالعان.
بانكتەردى ەركەلەتتىك، ەندى تالاپ ەتۋ كەرەك
ەكونوميست-عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇكىمەتتەن قولداۋ قارجى ءبولىپ بانكتەردى دەمەپ كەلدىك. ەندى ۇكىمەت قاراپايىم حالىقتىڭ جايىن ويلاسا بانكتەردەن پايىزدىق ۇستەمەنى ءتۇسىرۋدى تالاپ ەتۋ كەرەك.
«2004-2005 جىلدارى شەتەلدىڭ قارجى ينستيتۋتتارى قازاقستانداعى بانكتەرگە 2 پايىزبەن قارىز بەرە باستادى. بىزدەگى بانكتەر سول 2 پايىزبەن العان قارىزدارىن حالىققا 22-24-28 پايىزبەن نەسيەگە بەردى. وسىنداي جاۋاپسىز ساياسات جۇرگىزۋ ارقىلى بانكتەر 10-12 ەسە پايدا كورەمىز دەپ ويلادى. ءبىراق 2008-2009 جىلدارعى داعدارىس كەزىندە بانكتەردىڭ پروبلەمالى نەسيە پورتفەلى وسە ءتۇستى. جەكە تۇلعالار العان قارىزدارىن قايتارا الماي ءبىرقاتار بانكتەر داعدارىسقا كەتتى. ءقازىر ەلدەگى قايتارىلماعان نەسيەلەر كولەمى 3 ترلن تەڭگەگە جەتتى. بۇل بانكتەر ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى جايت. جالپى، ەكونوميكاعا بولىنەتىن قارجى 20 ترلن تەڭگە بولسا، ءبىز ونىڭ 16 ترلن تەڭگەسىن بانكتەرگە بەرەدى ەكەنبىز. ال بانكتەر قاراپايىم تۇتىنۋشىلاردىڭ قالتاسىن قاعىپ وتىر. مۇنى دەرەۋ دوعارتۋ كەرەك. ۇكىمەت دەر كەزىندە ولارعا قولداۋ كورسەتتى. ەندى حالىقتىڭ جايىن ويلاپ، پايىزدىق ۇستەمەنى تومەندەتۋ تۋرالى تالاپ قويۋ كەرەك»،- دەيدى ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ.
♦نەسيە الاردا نازار اۋدارارلىق 3 پۋنكت
ولسەڭ، قارىزىڭدى بالاڭ تولەيدى
ماماندار بىزدەگى «بانكتەر جانە بانك قىزمەتى» تۋرالى زاڭنىڭ دا سولقىلداق تۇستارى كوپ ەكەنىن العا تارتتى. مىسالى، قازاقستاندا بانكتەر قارىز العان ادام باقيلىق بولىپ كەتسە، ونىڭ نەسيەسىن بالا-شاعاسىنا قالدىرىپ زاڭدى ۇتىمدى پايدالانىپ وتىر. نەگىزىندە، كوپتەگەن ەلدەردە مۇنداي ساياسات جوق. بۇل رەتتە ەكونوميست-عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ «ولسەڭ، نەسيەڭدى بالاڭ تولەيدى» دەيتىن بانكتەرگە تىيىم بولۋى كەرەك ەكەنىن ايتىپ وتىر.
«دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردىڭ ءبىرازىندا نەسيە تۇتىنۋشىعا 2-3-4 پايىزبەن بەرىلەدى. سونداي-اق نەسيە الۋشىعا جازاتايىم جاعداي بولعاندا ساقتاندىرۋ كومپانيالارى قارىزىن وتەيدى. ال بىزدە بانكتەر نەسيە الاردا ساقتاندىرۋ قىزمەتىن ماجبۇرلەپ تۇرىپ تۇتىنۋشىعا ۇسىنادى. ول ءۇشىن تولەم الادى. ال جازاتايىم جاعداي بولسا ساقتاندىرۋ قىزمەتىنىڭ تولىق نەسيەنى وتەپ بەرەتىنىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. وزگە ەلدەردە قايتىس بولعان ادامنىڭ نەسيەسىن «بالا 18-گە تولعاندا تولەيدى» دەپ كامەلەت جاسقا تولماعان بالاسىنا جۇكتەپ قويۋ، ارتىندا قالعان تۋىستارىنا تولەتۋ دەگەن جوق. بىزدەگى نەسيە ساياساتى حالىققا ەمەس، بانككە عانا ءتيىمدى»،- دەدى ەكونوميست-عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ.
تالاپ مىقتى بولسا تۇتىنۋشى تونالماس ەدى
وسى ورايدا قارجىگەر ارمان مۋسين راسىمەن دە بانكتەر ۇسىناتىن ساقتاندىرۋ قىزمەتى كوڭىلدەن شىقپايتىنىن قوسا ايتتى.
«ءقازىر ەلدەگى بانكتەر كەز كەلگەن تۇتىنۋشىنى «توناپ الىپ» قويا بەرەدى. نەسيە الامىن دەسە، نەسيەسىنەن كوميسسيالىق تولەمدى ءبىر ۇستايدى، ساقتاندىرۋ كومپانياسىنىڭ قىزمەتىن ءبىر ۇستايدى. سوسىن تۇتىنۋشى قولىنا دىتتەگەن سوماسىن الا الماي دال بولىپ قايتادى. «ساقتاندىرۋ قىزمەتى قىمبات، مەن باسقاشا ساقتاندىرامىن» دەسە، ونى تىڭداپ جاتقان ەشكىم جوق. ءار مەملەكەت ءوزىنىڭ قارجىلىق ساياساتىن وڭتايلى جولعا قويىپ، حالقىنىڭ الەۋەتىن كوتەرۋ ءۇشىن وعان ارنايى ءبىر قۇرال-جابدىق قاجەت. مۇندايدا بىردەن-بىر پايدالاناتىن قۇرال بانك جۇيەسى ەكەنى بەلگىلى. ال ءبىز وسى سالانى الدىق تا، جەكە ادامداردىڭ قولىنا بەردىك. ول جەكەشەلەنگەن بانكتەر، البەتتە، حالىقتىڭ مۇددەسىن كوزدەگەن جوق. ولار تەك جەكەلەپ بايۋدى، ونداعى باسشىلار ءوز قازىنالارىن قوماقتى ەتۋدى عانا ويلادى. وسىدان بارىپ حالىق پەن بانك اراسىنداعى بايلانىس الشاقتادى. ونىڭ ناتيجەسىن بۇگىن ءوزىمىز دە كورىپ وتىرمىز. راس، ۇكىمەت پروبلەمالى، كاپيتالى از بار بانكتەردى ازايتۋدى جوسپارلاپ وتىر. قىسىلتاياڭدا بۇل دا بولسا جول تاۋىپ شىعۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. ءوز باسىم بۇل رەتتە ەلدەگى بانكتەردىڭ دەنىنە مەملەكەتتىك باقىلاۋدى، زاڭدى ورىنداۋدى تالاپتى كۇشەيتۋ قاجەت دەر ەدىم. سوندا تۇتىنۋشى تونالماس ەدى»،- دەدى ارمان مۋسين.
ال قارجىگەر ارمان ءمۋسيننىڭ ايتۋىنشا، پروبلەمالىق نەسيە كەز كەلگەن ەلدىڭ بانك جۇيەسىندە بار. ءبىراق ونىڭ پايىزدىق كورسەتكىشى بەلگىلەنگەن مەجەدەن اسىپ كەتپەۋى كەرەك.
«پروبلەمالىق نەسيەنىڭ كورسەتكىشى 1-2 پايىزدان اسپاسا وندا ءقاۋىپ جوق دەر ەدىك. بىزدە بۇل كورسەتكىش 8(!) پايىزدان اسىپ تۇر. سوندىقتان بۇل ارادا بانكتەر پايىزدارىن تومەندەتۋى كەرەك. نەگىزى ۇلتتىق بانكتەن قارجىنى العاندا ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر 9 پايىزبەن الادى. ال وزدەرى حالىققا 20-22-28 پايىزبەن نەسيە بەرەدى. ونىڭ ارتىندا نەسيەنى قايتارا الماي حالىق شىرىلدايدى دا، جاعىمسىز نەسيە قورجىنى كوبەيە بەرەدى. سوندىقتان بۇل ارادا حالىقتىڭ جايىنا دا قاراۋ كەرەك. زاڭعا وزگەرتۋلەر ەنگىزىپ تالاپ قويۋ كەرەك. مىسالى، تۇركيا، ۆەنگريا، ماجارستان، ءازىربايجان ەلدەرىندە نەسيە العان ادام مۇلدە جۇمىسقا جارامسىز بولىپ قالسا، موينىنداعى نەسيەسىنىڭ 40 پايىزىن جۇمىس بەرۋشى وتەيدى. 60 پايىزىن ساقتاندىرۋ كومپانياسى تولەيدى. سول ءتارىزدى نەسيە العان ادام باقيلىق بولسا ونىڭ قارىزى تولىق كەشىرىلەدى. جۇمىسىنان ايرىلسا الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ قورلارى كومەككە كەلەدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىز مۇنداي جۇيەگە جەتە الماي وتىرمىز. حالىقتىڭ قالتاسى بانكتەرگە تونالىپ جاتىر. بانكتەر قىسىلتاياڭ كەزدە ۇكىمەتتەن كومەك سۇرايدى. ولاردى دەمەۋ ءۇشىن ۇكىمەت تالاي مارتە قولداۋ قارجى ءبولدى. ءبىراق بانكتەر حالىققا ءتيىمدى وپەراسيالار جاساپ وتىرعان جوق. سوندىقتان بولاشاقتا بانكتەرگە حالىققا ءتيىمدى قىزمەت كورسەتۋگە قاتىستى تالاپتى توتەسىنەن قويىپ، پايىزدى تومەندەتۋدى ناقتى-ناقتى سۇراۋ كەرەك»،-دەدى قارجىگەر ارمان مۋسين.
قارلىعاش زارىققان قىزى
پىكىر قالدىرۋ