قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە باسپانالى بولۋدىڭ ءبىراز ءمان-جايى قاراستىرىلعان. سونىڭ ءبىرى تۇرعىن ءۇي كووپەراتيۆتەرى ارقىلى باسپاناعا قول جەتكىزۋ. كەي ادامداردىڭ سوزىنە سەنسەك، كووپەراتيۆ ارقىلى باسپاناعا قول جەتكىزىپ، كوپ كەشىكپەي قونىس تويىن تويلاعاندار دا بار. ال، ەكىنشى توپتىڭ ويىندا كۇمان مەن كۇدىك. بۇگىندە ەلىمىزدە بىرنەشە كووپەراتيۆتەر بار. ولاردىڭ ىشىندە «وتاۋ KZ»، «سۆوي دوم»، «بەرەكەلى باسپانا»، «شاڭىراق» سىندى تۇرعىن ءۇي كووپەراتيۆتەرىن ءجيى ەستىپ ءجۇرمىز. ولاردىڭ قىزمەتى قانداي؟
ماسەلەن، «وتاۋ KZ» تۇرعىن ءۇي كووپەراتيۆىنىڭ ءۇي الامىن دەپ كەلگەن كەز-كەلگەن تۇرعىننىڭ الدىنا قوياتىن تالابى مىناداي: ەگەر ءسىز 10 ميلليون تەڭگەگە ءۇي ساتىپ الاتىن بولساڭىز، باستاپقى جارنا 15% ياعني 1 جارىم ميلليون تەڭگە بەرەسىز. 500 مىڭ تەڭگە ول جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ ءبىر رەتتىك كوميسسيا اقىسى. ال، قالعان قارىزدى ماكسيمالدى مەرزىم 20 جىلعا دەيىن 0%-بەن ءبولىپ قايتارۋعا بولادى. كووپەراتيۆ ءسىزدىڭ جاسىڭىزعا شەكتەۋ قويمايدى جانە نەسيە تاريحىن قاراپ اي سايىنعى تابىستى ەسەپتەمەيدى. بۇل اتى اتالعان تۇرعىن ءۇي كووپەراتيۆىنىڭ ينستاگرام پاراقشاسىندا كورسەتىلگەن مالىمەتتەرى عانا.
«وتاۋ KZ» كووپەراتيۆىنە تەلەفون شالىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن قانشا ادام باسپانالى بولدى جانە جالپى قىزمەتتەرى تۋرالى جان-جاقتى اقپارات العىمىز كەلدى. الايدا اقبوتا ەسىمدى مامان جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتتى.
بۇگىندە «ءار قازاق باسپانالى بولۋى ءتيىس» اتتى اۆتورلىق ماستەر-كلاسپەن رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن ارالاپ، ءوزىنىڭ ءبىلىمىن پاش ەتىپ، قاراكوز قازاقتاردىڭ باسپانالى بولۋىنا ۇلەس قوسىپ جۇرگەن ەكسپەرت داۋلەت مۇقايەۆ بىلاي دەيدى:
«الدىمەن، تۇرعىن ءۇي كووپەراتيۆىنە سەنۋ-سەنبەۋ ءار ادامنىڭ ءوز ەركىندە. بۇل سۇراق سانالى تۇردە ويلانىپ شەشىم قابىلدايتىن دۇنيە. كووپەراتيۆ ارقىلى ءۇي الۋ، الا الماۋ ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، ول سول جەردە وتىرعان باسشىلىقتىڭ تىكەلەي ادال قىزمەتىنە بايلانىستى. ال، جۇمىسقا تياناقتى بولىپ، حالىققا ادال قىزمەت ەتسە، ءۇي الۋعا بولادى. ال، بىزدەگى جاعداي: كووپەراتيۆكە ءوتىنىش بەرگەن ادام كوبەيگەن سايىن ونىڭ بارلىعىن ۇجىم قامتي الماي قالادى. وشىرەت تە كوبەيەدى. سوڭىندا سالىمشىلار ءۇي الا الماي قالادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە زاڭ بويىنشا كووپەراتيۆ اشۋ دا، جابۋدا جەڭىل. كەيىن كووپەراتيۆ جابىلىپ قالىپ نەمەسە شىعىنعا ۇشىراعان جاعدايدا سالىمشىلاردىڭ جاعدايى قيىن بولادى. ويتكەنى مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي كەپىلدىك جوق. مىسالى بەلگىلى ءبىر بانكتەن دەپوزيت اشساڭىز، مەملەكەت سىزگە اقشاڭىزدىڭ جوعالمايتىنىنا كەپىلدىك بەرەدى. ال، كووپەراتيۆ ونداي كەپىلدىك بەرمەيدى.
كووپەراتيۆتىڭ دە ەكى ءتۇرى بولادى. ءبىرى تۇرعىن ءۇي كووپەراتيۆى، ەكىنشىسى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس كووپەراتيۆى. ەكەۋىنىڭ دە ارا جىگىن اجىراتىپ الۋ كەرەك. كووپەراتيۆ تۋرالى زاڭ سوڭعى رەت 1997 جىلى قاراستىرىلعان.
مەن وسى سالادا كەڭەس بەرگەلى، الدىما اقشاسىن الا الماي قالىپ، جىلاپ-ەڭىرەگەندەر ءجيى كەلەدى. ءتىپتى 2 ميلليونداپ اقشا سالىپ، سوتقا بارسا دا تۇك وندىرە الماي قالىپ جاتقاندار دا بولدى. العاشىندا «ەكى اي كۇتەسىڭ» دەگەن كەزەكتىڭ ارتى ەكى جىلعا ۇلاسقان. ولاردىڭ نەگىزگى جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلى العاشىندا اقشا سالاسىڭ، سوسىن تاعى اقشا سالىپ كۇتەسىڭ. ءتىپتى سىزدەن ءبىر عانا قۇجات – جەكە كۋالىگىڭىزدى عانا سۇرايدى. كەي جاعدايدا العان ءۇيىڭىز ءسىزدىڭ اتىڭىزعا دا جازىلماۋى مۇمكىن.
بۇل جەردە ەكى ءتۇرلى پىكىر بار. باسىندا كووپەراتيۆ ارقىلى ءۇي الىپ العاندار جاقتايدى. ال، سوڭىنان ءۇي الا الماعاندار داتتايدى. سوندىقتان، بۇل قادامعا باسپاس بۇرىن تۇرعىن ءبارىن زەرتتەپ ءبىلىپ الۋ قاجەت».
«بەرەكەلى باسپانا» كووپەراتيۆىنە دە قوڭىراۋ شالىپ، ناقتى ءۇي العاندار ءتىزىمى مەن جان-جاقتى قىزمەتى تۋرالى سۇرادىق. كووپەراتيۆتىڭ الماتى قالاسىنداعى مامانى شەكەيەۆا جانارگۇل امانگەلدى قىزى بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى.
«كووپەراتيۆ 2017 جىلى 5-ساۋىردە زاڭدىق تۇلعا رەتىندە ادىلەت مينيسترلىگىنە تىركەلگەن. ەشقانداي كوممەرسيالىق ۇيىم ەمەس. وتباسىلىق جاعدايى تومەن، جالاقىسى از ادامدارعا ارنالعان جوبا. ۇيىم ەشقانداي پايىز كورمەيدى. تەك جىلدىق پايىز 2-2،5 عانا. ول دا كووپەراتيۆتىڭ ىشكى جۇمىسىنا كەتەدى. ءۇي الۋ ءۇشىن العاشقى جارناعا 37% تولەيسىز. 30% ءۇيدىڭ العاشقى جارناسى. ال قالعان 7% كووپەراتيۆكە جۇمسالاتىن اقشا. وشىرەت مەرزىمى 6 اي. كووپەراتيۆ جۇمىس جاساعالى بەرى 38 ادام باسپانالى بولدى».
ال، مامان ناقتى سالىمشىلار سانىن انىقتاپ، مالىمەت بەرە المادى. كەشە عانا استانا قالاسىندا ورتكە ورانعان بەس ءسابيدىڭ ولىمىنەن كەيىن، وسىنداي كووپەراتيۆتەر «مەملەكەتتىك باعدارلاما ارقىلى پايىزسىز ءۇي الىپ بەرەمىز» دەپ ينتەرنەت جەلىسىندە ءارتۇرلى اقپارات تاراتا باستادى.
باسپانالى بولۋ ءار ادامنىڭ ارمانى. الايدا، مۇنداي كووپەراتيۆتەردىڭ قىزمەتىنە جۇگىنبەس بۇرىن بارلىعىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ العانىڭىز ءجون. اقشا سالاردا ۇلكەن تاۋەكەلگە بەل بۋاتىنىڭىزدى ۇمىتپاعانىڭىز ابزال.
قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە باسپانالى بولۋدىڭ ءبىراز ءمان-جايى قاراستىرىلعان. سونىڭ ءبىرى تۇرعىن ءۇي كووپەراتيۆتەرى ارقىلى باسپاناعا قول جەتكىزۋ. كەي ادامداردىڭ سوزىنە سەنسەك، كووپەراتيۆ ارقىلى باسپاناعا قول جەتكىزىپ، كوپ كەشىكپەي قونىس تويىن تويلاعاندار دا بار. ال، ەكىنشى توپتىڭ ويىندا كۇمان مەن كۇدىك. بۇگىندە ەلىمىزدە بىرنەشە كووپەراتيۆتەر بار. ولاردىڭ ىشىندە «وتاۋ KZ»، «سۆوي دوم»، «بەرەكەلى باسپانا»، «شاڭىراق» سىندى تۇرعىن ءۇي كووپەراتيۆتەرىن ءجيى ەستىپ ءجۇرمىز. ولاردىڭ قىزمەتى قانداي؟
ماسەلەن، «وتاۋ KZ» تۇرعىن ءۇي كووپەراتيۆىنىڭ ءۇي الامىن دەپ كەلگەن كەز-كەلگەن تۇرعىننىڭ الدىنا قوياتىن تالابى مىناداي: ەگەر ءسىز 10 ميلليون تەڭگەگە ءۇي ساتىپ الاتىن بولساڭىز، باستاپقى جارنا 15% ياعني 1 جارىم ميلليون تەڭگە بەرەسىز. 500 مىڭ تەڭگە ول جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ ءبىر رەتتىك كوميسسيا اقىسى. ال، قالعان قارىزدى ماكسيمالدى مەرزىم 20 جىلعا دەيىن 0%-بەن ءبولىپ قايتارۋعا بولادى. كووپەراتيۆ ءسىزدىڭ جاسىڭىزعا شەكتەۋ قويمايدى جانە نەسيە تاريحىن قاراپ اي سايىنعى تابىستى ەسەپتەمەيدى. بۇل اتى اتالعان تۇرعىن ءۇي كووپەراتيۆىنىڭ ينستاگرام پاراقشاسىندا كورسەتىلگەن مالىمەتتەرى عانا.
«وتاۋ KZ» كووپەراتيۆىنە تەلەفون شالىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن قانشا ادام باسپانالى بولدى جانە جالپى قىزمەتتەرى تۋرالى جان-جاقتى اقپارات العىمىز كەلدى. الايدا اقبوتا ەسىمدى مامان جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتتى.
بۇگىندە «ءار قازاق باسپانالى بولۋى ءتيىس» اتتى اۆتورلىق ماستەر-كلاسپەن رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن ارالاپ، ءوزىنىڭ ءبىلىمىن پاش ەتىپ، قاراكوز قازاقتاردىڭ باسپانالى بولۋىنا ۇلەس قوسىپ جۇرگەن ەكسپەرت داۋلەت مۇقايەۆ بىلاي دەيدى:
«الدىمەن، تۇرعىن ءۇي كووپەراتيۆىنە سەنۋ-سەنبەۋ ءار ادامنىڭ ءوز ەركىندە. بۇل سۇراق سانالى تۇردە ويلانىپ شەشىم قابىلدايتىن دۇنيە. كووپەراتيۆ ارقىلى ءۇي الۋ، الا الماۋ ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، ول سول جەردە وتىرعان باسشىلىقتىڭ تىكەلەي ادال قىزمەتىنە بايلانىستى. ال، جۇمىسقا تياناقتى بولىپ، حالىققا ادال قىزمەت ەتسە، ءۇي الۋعا بولادى. ال، بىزدەگى جاعداي: كووپەراتيۆكە ءوتىنىش بەرگەن ادام كوبەيگەن سايىن ونىڭ بارلىعىن ۇجىم قامتي الماي قالادى. وشىرەت تە كوبەيەدى. سوڭىندا سالىمشىلار ءۇي الا الماي قالادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە زاڭ بويىنشا كووپەراتيۆ اشۋ دا، جابۋدا جەڭىل. كەيىن كووپەراتيۆ جابىلىپ قالىپ نەمەسە شىعىنعا ۇشىراعان جاعدايدا سالىمشىلاردىڭ جاعدايى قيىن بولادى. ويتكەنى مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي كەپىلدىك جوق. مىسالى بەلگىلى ءبىر بانكتەن دەپوزيت اشساڭىز، مەملەكەت سىزگە اقشاڭىزدىڭ جوعالمايتىنىنا كەپىلدىك بەرەدى. ال، كووپەراتيۆ ونداي كەپىلدىك بەرمەيدى.
كووپەراتيۆتىڭ دە ەكى ءتۇرى بولادى. ءبىرى تۇرعىن ءۇي كووپەراتيۆى، ەكىنشىسى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس كووپەراتيۆى. ەكەۋىنىڭ دە ارا جىگىن اجىراتىپ الۋ كەرەك. كووپەراتيۆ تۋرالى زاڭ سوڭعى رەت 1997 جىلى قاراستىرىلعان.
مەن وسى سالادا كەڭەس بەرگەلى، الدىما اقشاسىن الا الماي قالىپ، جىلاپ-ەڭىرەگەندەر ءجيى كەلەدى. ءتىپتى 2 ميلليونداپ اقشا سالىپ، سوتقا بارسا دا تۇك وندىرە الماي قالىپ جاتقاندار دا بولدى. العاشىندا «ەكى اي كۇتەسىڭ» دەگەن كەزەكتىڭ ارتى ەكى جىلعا ۇلاسقان. ولاردىڭ نەگىزگى جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلى العاشىندا اقشا سالاسىڭ، سوسىن تاعى اقشا سالىپ كۇتەسىڭ. ءتىپتى سىزدەن ءبىر عانا قۇجات – جەكە كۋالىگىڭىزدى عانا سۇرايدى. كەي جاعدايدا العان ءۇيىڭىز ءسىزدىڭ اتىڭىزعا دا جازىلماۋى مۇمكىن.
بۇل جەردە ەكى ءتۇرلى پىكىر بار. باسىندا كووپەراتيۆ ارقىلى ءۇي الىپ العاندار جاقتايدى. ال، سوڭىنان ءۇي الا الماعاندار داتتايدى. سوندىقتان، بۇل قادامعا باسپاس بۇرىن تۇرعىن ءبارىن زەرتتەپ ءبىلىپ الۋ قاجەت».
«بەرەكەلى باسپانا» كووپەراتيۆىنە دە قوڭىراۋ شالىپ، ناقتى ءۇي العاندار ءتىزىمى مەن جان-جاقتى قىزمەتى تۋرالى سۇرادىق. كووپەراتيۆتىڭ الماتى قالاسىنداعى مامانى شەكەيەۆا جانارگۇل امانگەلدى قىزى بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى.
«كووپەراتيۆ 2017 جىلى 5-ساۋىردە زاڭدىق تۇلعا رەتىندە ادىلەت مينيسترلىگىنە تىركەلگەن. ەشقانداي كوممەرسيالىق ۇيىم ەمەس. وتباسىلىق جاعدايى تومەن، جالاقىسى از ادامدارعا ارنالعان جوبا. ۇيىم ەشقانداي پايىز كورمەيدى. تەك جىلدىق پايىز 2-2،5 عانا. ول دا كووپەراتيۆتىڭ ىشكى جۇمىسىنا كەتەدى. ءۇي الۋ ءۇشىن العاشقى جارناعا 37% تولەيسىز. 30% ءۇيدىڭ العاشقى جارناسى. ال قالعان 7% كووپەراتيۆكە جۇمسالاتىن اقشا. وشىرەت مەرزىمى 6 اي. كووپەراتيۆ جۇمىس جاساعالى بەرى 38 ادام باسپانالى بولدى».
ال، مامان ناقتى سالىمشىلار سانىن انىقتاپ، مالىمەت بەرە المادى. كەشە عانا استانا قالاسىندا ورتكە ورانعان بەس ءسابيدىڭ ولىمىنەن كەيىن، وسىنداي كووپەراتيۆتەر «مەملەكەتتىك باعدارلاما ارقىلى پايىزسىز ءۇي الىپ بەرەمىز» دەپ ينتەرنەت جەلىسىندە ءارتۇرلى اقپارات تاراتا باستادى.
باسپانالى بولۋ ءار ادامنىڭ ارمانى. الايدا، مۇنداي كووپەراتيۆتەردىڭ قىزمەتىنە جۇگىنبەس بۇرىن بارلىعىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ العانىڭىز ءجون. اقشا سالاردا ۇلكەن تاۋەكەلگە بەل بۋاتىنىڭىزدى ۇمىتپاعانىڭىز ابزال.
پىكىر قالدىرۋ