تۇرمەگە وتىرۋ – ادام بالاسى ءۇشىن ەڭ ۇلكەن قاسىرەت، بىرىنشىدەن ەركىندىگىنەن ايىرىلادى، ەكىنشىدەن جاقىندارىنان ەداۋىر الىستايدى. الايدا تۇرمەگە وتىرسا، كەرىسىنشە بوستاندىقپەن قاۋىشاتىن ايەلدەر دە بارىن بىلەسىز بە؟ ونداي ايەلدەر تۇرمەگە قامالىپ قانا جان راحاتىن سەزىنەدى، بار قيىنشىلىقتان قۇتىلادى، ەركىن بولادى. ولار – وتباسىندا زورلىق-زومبىلىق كورگەن ايەلدەر.

ۇكىمىن كۇتكەن ليللي ليۋيس ءۇشىن ول كۇن ەرەكشە بولدى. ءبىر ءتۇرلى كۇلە بەردى. قۋانىشتان با، قايعىدان با، بۇل جاعى جۇرتقا بەيمالىم. ءوزى دە اينالاعا كوز سالعان جوق، كىمنىڭ نە ويلايتىنىندا شارۋاسى دا جوق ەدى. تەك ادۆوكاتىنىڭ «8 جىلعا باس بوستاندىعىڭنان ايىرىلدىڭ» دەگەن ءسوزىن عانا ەستىدى.

ءبارى جاي عانا قويىلىم سەكىلدى، وتىرىك كۇلكى، وتىرىك مۇڭ، قۇددى بىرەۋدىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ قالعانداي. سوت پروسەسى – ابسۋرد سىندى كورىندى.

ءليلليدىڭ جانىندا وتىرعان وزگە ايىپتالۋشىعا دا ۇكىم شىقتى، تۇرمەگە تۇسەدى. الايدا ول جىلادى، قاتتى جىلادى. سەبەبى قورىقتى. ال ليللي ونى جۇباتۋعا تىرىستى. تىرىسقانىمەن ءوزى دە قورقىپ ءتۇر ەدى، ءبىراق نەدەن ەكەنىن بىلمەيدى.

بوستاندىقتا ايقاي-شۋ، ۇرىپ-سوعۋ، زورلاۋ سىندى ارەكەتتەردەن كوز اشپاعان ەدى. ول – تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ قۇربانى. ليللي سەكىلدى تۇرمەدە وتىرعان ايەلدەردىڭ 57 پايىزى – زورلىق كورگەن بەيباقتار. تاعدىردىڭ سونداي تەزىنە شىداي الماعان ايەل اراق تا ءىشتى، ەسىرتكى دە قولداندى، بىرنەشە مارتە ءوزىن ءوزى ولتىرۋگە وقتالدى.

ارنايى ورگاندار ودان بالالارىن تارتىپ الدى. ەندى ءليلليدىڭ جوعالتار باعالى دۇنيەسى دە قالمادى. تەك جارالى جانى بار...

«مەنى تۇرمەگە قاماڭدارشى. دايىنمىن، وتىنەمىن، تەزىرەك»، - دەۋمەن بولدى.

مىنە، ۇكىمىن ەستيتىن دە كەز كەلدى. قارا شالبار، قىزعىلت كوفتا كيىپ تۇر، شاشىنىڭ البا-جۇلباسى شىققان، جاستاي بەتىن ءاجىم باسىپ ۇلگەرگەن.

«7 جىل»، - دەدى سۋديا. الاياقتىق بويىنشا ايىپتالدى. كىناسىن مويىنداعانى ءۇشىن مەرزىمى قىسقارتىلدى.

ۇكىمىن ەستىگەن ليللي ەرىكسىز كۇلدى. «8 جىل بولماعانى قانداي جاقسى»، - دەپ سۋديانى مازاق ەتتى.

تۇرمەگە كەتىپ بارادى. ەسىل-دەرتى 4 بالاسىندا. «بالالارىم اناسىز قالاي ءومىر سۇرمەك؟ تۇرمەدە نە ىستەيدى ەكەنمىن؟ قانداي جۇمىس تاپسىرار ەكەن؟» دەگەن ويلار ميىن شىرماپ بارادى.  تاعى كۇلدى. بۇل جولى قۇدايعا شۇكىرشىلىك ايتتى. «ماعان وسىنشاما جىل بەردىڭ. ءارى قاراي نە بولار ەكەن؟»، - دەپ ويلادى ول.

1971 جىلى انگليادا دۇنيەگە كەلگەن ليللي وتباسىنىڭ كىشىسى ءارى ەركەسى ەدى. اكەسى قارا ءناسىلدى، اناسى اق ءناسىلدى ەدى. ءوزى وقىعان مەكتەپتە ارالاس وتباسىنان شىققان وقۋشى بولماعاندىقتان ءوزىنىڭ ەرەكشە ەكەنىن سەزىپ جۇرەتىن.

الايدا 7 جاسىندا ءوزىنىڭ اسىراندى ەكەنىن ءبىلدى. ءوزىنىڭ بيولوگيالىق اناسى قاجەت ەتپەگەندىكتەن، ەرلى-زايىپتى قىزدى ۇيىنە اكەلگەن.

15 جاسىندا ىشىمدىككە قۇمار بولا باستادى، ءتىپتى توقتاتۋ قيىن بولعان. «ماعان بىرەۋ قامقورلىق تانىتسا، ناعىز ماحاببات سول دەپ ويلايتىنمىن. ءتىپتى سۇيىكتى جىگىتىم مەنى سوققىعا جىقسا دا قامقورلىقتان دەپ ءتۇسىنىپ ءجۇردىم»، - دەدى ليللي.

تۇرمەگە دە كەلدى. كامەراسىنا كىردى دە اينالاسىنا قاراي بەردى. قورشالعان كىشكەنتاي تەرەزە، ءبىر بۇرىشتا دارەتحانا... «مەن شىنىمەن تۇرمەدەمىن» دەپ ويلادى ىشتەي.

تۇرمە ورتالىعىنا جۇمىسقا ورنالاستى. جاڭادان قوسىلعان سوتتالۋشىلاردى قابىلدايتىن. كوبىنە ەسىرتكىگە اۋەس ايەلدەر ءتۇسىپتى، ولار ءۇشىن تۇرمەدە ارنايى مەديكتەر دە بولاتىن. ەندى باسقا توپ پسيحيكالىق كۇيزەلىسكە ۇشىراعانداردان قۇرالادى. «2018 جىلى وسىنداي ادامدار ءۇشىن ارنايى ورىننىڭ دا بولماعانى ما؟» دەپ ويلادى ليللي.

ايەل تۇرمە ومىرىنە تەز ءسىڭىسىپ كەتتى. بوس وتىرىپ قالعان كەزى بولمايتىن، جالىقپايتىن. جۇمىستان باس المايتىنى سونشالىق ءدال ءقازىر قاي اي ەكەنىن دە بىلمەي قالادى.  

وزىنە كەسىلگەن جازا ءۇشىن ەشقاشان جىلاعان ەمەس، وكىنگەن دە جوق. قورلىق كورمەسە بولدى. تەك بالالارىن ويلاپ قامىعاتىن.

ءىشۋدى قويدى، ەسىرتكى دە قابىلدامايتىن بولدى. سپورتزالعا ءجيى بارادى، جاقسى تاماقتانادى، كىتاپ وقيدى. ءوز ءومىرىن وزگەرتە الاتىنىنا تۇرمەدە جاتىپ كوزى جەتتى. ءوزى ءۇشىن ءومىر سۇرۋگە كىرىستى.

تۇرمەدە جاتىپ سۋدياعا حات جازدى. وندا بىلاي دەلىنگەن: بايقاۋىمشا، قىلمىسكەرلەردىڭ كوبىنە تۇرمە جاقپايدى. الايدا مەن ءوزىمدى جاقسى جاققا وزگەرتتىم».

تۇرمەدە ايەلدەرگە ءبارىن ۇيرەتەدى ەكەن. ماتەماتيكا، فيزيكا، سپورت ت.ب. تەك جۋىنىپ، وز-وزىنە قاراۋ تۋرالى عانا ايتىلمايدى. ايەلدەر ەسىرتكى ساۋدالايدى.

ماسەلەن، الكوگوليزممەن اۋىرعان ايەلدەر ەسىرتكىگە قۇمارلانىپ كەتەدى نەمەسە كەرىسىنشە. ايتەۋىر تۇزەلمەيدى. مۇنى بىلگەن ليللي قينالىپ جۇرگەن ايەلدەرگە كومەكتەسۋدى ماقسات تۇتتى. اسىرەسە جۇكتى ايەلدەردى ەرەكشە قامقور بولدى. «ساماريتيانە» قايىرىمدىلىق ۇيىمىنىڭ ەرىكتىسى بولدى. ءارىپ تانىمايتىندارعا ءارىپ ۇيرەتتى، قاجىعاندارعا ءومىردىڭ ءمانىن ءتۇسىندىردى.

وسىلايشا ليللي بىرنارسەنى انىق ءتۇسىندى. تۇرمەگە تۇسكەن ايەلدەردىڭ كوبى – تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ قۇرباندارى. الايدا ايەلدەر باستارىنان وتكەن وقيعانى وزگەگە ايتۋعا قورقاتىن. ءبىراق ليللي ايتقىزا الدى.

ليللي جاستايىنان زورلىققا تاپ بولدى. سۇلۋ قىز بولاتىن، ادەمى كيىنەتىن، ءوزىنىڭ بيزنەسى دە بار ەدى. الايدا دەنەسى كوگەرىپ جۇرەتىن. كۇندىز جارقىراپ جۇرگەنىمەن تۇندە مۇڭىن اراقپەن، ەسىرتكىمەن باساتىن.

مايكل ەسىمدى سۇيىكتىسى بولىپتى. ونىمەن بىرگە تۇرىپ ءجۇرىپ، جۇكتى بولىپ قالادى. بىرنەشە ايدان سوڭ جىگىتى ءليلليدى ۇرا باستايدى. اي-كۇنى جاقىنداعاندا باسپالداقتان يتەرىپ جىبەرگەن. ۇرىس-كەرىستى ەستىگەن كورشىلەرى پوليسيا شاقىرتادى. ولارمەن بىرگە ءليلليدىڭ ۇلكەن قىزى يسسي دە تۇردى.

مايكلدى قاماعان سوڭ باسقا ءبىر ادامدى جولىقتىردى. مۇنىڭ دا ايەلگە كورسەتپەگەنى قالمادى. ءتىپتى باسىنا تاپانشا قاداپ، «ولتىرەمىن» دەپ قورقىتادى ەكەن. ليللي ۇل تۋعان سوڭ، سۇيىكتىسى ايەلدى تاستاپ كەتەدى.

ەركەكتەردەن جولى بولماعان ليللي اراققا سالىنادى. ەسىرتكى شەگەدى. ءوزىن-وزى ۇمىتادى. بۇل جايلى بىلگەن ارنايى ورگاندار ودان بالالارىن تارتىپ الادى، ال ءوزىن پوليسياعا تاپسىرادى.

بريتانيا ادىلەت مينيسترلىگى وكىلىنىڭ پىكىرى

«تۇرمەگە قاماۋ ايەلدەرگە پايدا اكەلۋدىڭ ورنىنا قوعامعا كەرى پايداسىن تيگىزەدى. سول سەبەپتى ءبىز ايەلدەردى قورعاۋ ماقساتىندا ايەلدەر ورتالىعىن اشۋدى كوزدەپ وتىرمىز. وندا قىلمىس جاساعان ايەلدەردەن بولەك، الكوگول مەن ەسىرتكىگە سالىنعان ايەلدەر دە تۇسە الادى».

ليللي ءارى قاراي بۇلاي ءومىر سۇرە المايتىنىن ءتۇسىندى. تۇرمەگە وتىرىپ، الكوگول مەن ەسىرتكىدەن باس تارتۋعا بەكىندى. 20 اي وتكەن سوڭ تۇرمە سىرتىنا شىعۋعا رۇقسات سۇرادى. رۇقسات بەرىلدى، سەبەبى ءتارتىبى دە جاقسى ەدى.

نيۋ-يوركتى ارالاپ شىقتى. دۇكەندەردى ارالادى، كافەگە كىردى، بوستاندىقتا جۇرگەن ادامداردى كوردى دە، ءتۇن اۋا تۇرمەگە قايتا ورالدى.

«مەن ءومىردى سۇيەمىن. مەن ءومىردى سۇيەمىن. مەن ءومىردى سۇيەمىن»، - دەپ ىشىنەن قايتالاي بەردى. ءومىردىڭ شىن مانىندە كەرەمەت ەكەنىنە كوزى جەتتى. جىلادى، قاتتى جىلادى.

ۋاقىت وكتەن سوڭ ليللي تۇرمە سىرتىنا ەركىن شىعا الاتىن جاعدايعا جەتتى. ونى وندىرىستىك تاجىريبەلەرگە ءجيى شاقىرادى. زاڭدى بۇزعان جاستارعا تاربيە بەرەتىن ورتالىقتارعا دا ءجيى بارادى. ءوز ءومىرىن ۇلگى ەتە وتىرىپ، جاستاردى تاربيەلەۋگە تىرىساتىن.

بويجەتىپ قالعان قىزى يسسيمەن ارا-قاتىناسى تۇزەلدى. كەيدە ليللي ءيسسيدىڭ جانىندا تۇنەپ قالاتىن. تاڭعا دەيىن ەكەۋى كوز ىلمەيدى، انا مەن قىزى بولىپ اڭگىمەلەسەدى.

مەرزىمى اياقتالار ۋاقىتقا ءالى بىرنەشە جىل بار. الايدا ايەل بۇعان قاپالانبايدى.

«ءوز-وزىمدى جەك كورۋشى ەدىم. ەندى وزىمە ءدان ريزامىن»، - دەپ كۇلدى. بۇل جولعى كۇلكىسى شىنايى بولدى.

دەرەككوز: BBC News 

ليللي ليۋيسپەن اڭگىمەلەسكەن دجون كەللي