«قايىرىمدى قالا» دۇرىس زەرتتەلدى مە؟

ورتاعاسىرلىق اراب جىلناماشىسى يبن ءابي ۋسايبيانىڭ (1203-1270) «ۋيۋنۋ-ل ءانبا في تاباقاتي-ل اتيبا» («دارىگەر توپتارى جايلى جاڭالىقتاردىڭ قاينار كوزى») اتتى ەڭبەگىندە: «ءابۋ ناسر ءال-فارابي (وعان اللانىڭ راقىمى بولسىن!) وسى كىتاپتى جازۋدى باعدادتا باستاعان ەدى. كەيىن 330 جىلدىڭ سوڭىندا ونى شامعا الىپ بارادى. كىتاپتى 331 جىلى داماسك قالاسىندا اياقتايدى. تەكسەرىپ شىعادى. نۇسقاعا تاعى ءبىر كوز جۇگىرتە وتىرىپ، وعان «ءابۋاب» قوسادى. كەيىن كەلە ادامداردىڭ سۇراۋى بويىنشا كىتاپتىڭ ماعىناسىن بىلدىرەتىن «فۋسۋل» جانە قوسادى. بۇل بولىمدەردى (فۋسۋل) ول 337 جىلى مىسىردا اياقتاپ، كىتابىنا قوسىمشا ەنگىزەدى. ول التى بولىمنەن (فۋسۋل) تۇرادى» دەگەن دەرەك بار.

ءابۋ ۋسايبيا ارقىلى جەتكەن بۇل حابار وتىرار ويشىلىنىڭ اتاقتى «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» اتتى تراكتاتى مەن تراكتاتقا كەيىن قوسىلعان تاراۋلار (ءابۋاب) جانە بولىمدەر (فۋسۋل) جايىندا ەدى.

اراب فارابيتانۋشىسى مۇحسين ماحدي (1924-2007) ءابۋ ناسر ءال-فارابيدىڭ اۋەلى «قايىرىمدى قالا...» ەڭبەگىنىڭ ءوزىن جازعانىن، كەيىن «ابۋابىن» (تاراۋلارىن)، سوسىن «فۋسۋلىن» (بولىمدەرىن) جازعانىن ايتا كەلە، تراكتاتتىڭ كەيبىر قولجازبا نۇسقالارىندا «ابۋاب» ءسوزىنىڭ «فۋسۋل» بولىپ كەزدەسەتىنىن العا تارتادى.

«قايىرىمدى قالا...» عالىمنىڭ شوقتىعى بيىك شىعارمالارىنىڭ قاتارىنا جاتادى. ول العاش رەت 1895 جىلى لەيدەندە («بيربيل» باسپاسى) باسىلىپ شىقتى. بۇل نۇسقانى باسپاعا ازىرلەگەن ارابتانۋشى عالىم فريدريح ديتريسي (Fridrich Dieterici) (1821-1903) ەكەنى عىلىمدا بەلگىلى ءجايت. عالىم بۇل كىتاپتى بريتانيا مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇرعان 425/3 نومەرلى (جاڭا كاتالوگ بويىنشا – № 7518) قولجازبا مەن وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بودليان كىتاپحاناسى قورىنداعى №120/3 نۇسقا نەگىزىندە باسپاعا دايىنداعان.

كىتاپ 1900 جىلى نەمىس تىلىنە ف.ديتريسي تاراپىنان اۋدارىلىپ، «Der Musterstaat von Al-Farabi» دەگەن اتپەن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلادى.

ەۋروپا ادەبيەتى «قايىرىمدى قالا...» تراكتاتىمەن بريتاندىق ساراپشى ريچارد رۋدولف ۆالسەردىڭ (Richard Rudolf Walzer) (1900-1975) «Principles of the wievs of the Citizens of the best State» (1985) اعىلشىن تىلىنە اۋدارماسى ارقىلى دا تانىس بولدى.

ءابۋ ناسر ءال-فارابيدىڭ وتىز جەتى بولىمنەن تۇراتىن «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» تراكتاتى عىلىمدا ءبىرشاما زەرتتەلىپ، ءجيى باسىلىم كورگەن تۋىندىسى. ءار جىلدارى جارىق كورگەن بۇل تۋىندىنى ءجيى زەرتتەپ، ءجيى جاريالاعان اراب ەلدەرىنىڭ باسىندا سيريا، ەگيپەت جانە ليۆان تۇر.
«قايىرىمدى قالا...» ف.ديتريسي نۇسقاسى نەگىزىندە (1895) مىسىردا 1906 جىلى العاش رەت جاريالاندى. بۇدان كەيىن ەڭبەكتىڭ باتىس پەن شىعىس ەلدەرىندە جارىق كورگەن ءتۇرلى باسىلىمدارى ەسكەرىلە وتىرىپ، تراكتاتتىڭ اراب تىلىندەگى قولجازبا ءماتىنى تەرەڭ وڭدەۋدەن وتكەن سوڭ 1949 جىلى كايردە فرانسۋز تىلىندە جاريالاندى. ەڭبەكتى اۋدارعان مىسىرلىق عالىم يۋسۋف كارام («Idees des Habitans de la Cite Vertueuse»، كاير، «شىعىس مۇرالارى فرانسۋز ينستيتۋتى» باسپاسى).
«قايىرىمدى قالا...» تراكتاتىنىڭ ليۆاندا شىققان باسىلىمى (بەيرۋت، «دار-ۋل ماشريق»، 1985) تاياۋ جانە ورتا شىعىس، ەۋروپا، امەريكا ەلدەرى قولجازبا قورلارىنىڭ ەشبىرىندە ۇشىراسپاعان فوتو كوشىرمەسىن قوسا جاريالايدى. تراكتاتتىڭ قۇندى فوتو-نۇسقاسىن باسپاعا تابىستاعان كاير قالاسىنداعى اراب ەلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان قۇرىلعان قولجازبالار ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سالاح اد-دين ءال-مۋنجاد ەدى.

تۇركيا قولجازبا قورلارى مەن مۇراعاتتارىندا ءابۋ ناسر ءال-فارابيدىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى كوزقاراستارى» ەڭبەگىنىڭ ءارتۇرلى نۇسقالارى ءتۇرلى كولەمدە ساقتاۋلى ەكەندىگى عىلىمدا ءجيى ايتىلىپ ءجۇر.

تۇرىك عالىمدارى نافيز دانيشمان (Nafiz Danişman) «El Farabi: El-Medinetü-l Fazila» (Istanbul «Maariv Basimevi»، 1956) احماد ارسلان (Ahmet Arslan) «Ideal Devlet (veya Yönetim) in Yurttaşlarinin Ana Özellikleri» (Ankara، 1990)، ياشار ايدىنلى (Yaşar Aydınlı) «Erdemli Şehir Halkının Görüşlerinin İlkeleri» (Ankara، 2018) دەگەن اتاۋلارمەن ءار جىلدارى جاريالادى.

ال «قايىرىمدى قالا...» نىڭ قازاقستانداعى باسىلىمدارى شە؟

قازاقستان عىلىمىنداعى فارابيتانۋدىڭ العاشقى كەزەڭى قازاق كسر عىلىمدار اكادەمياسى كسرو عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان حح عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان باستاۋ الادى. سول جىلدارى الماتىدا قازاق عا فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتى جانىنان «فارابيتانۋ» ورتالىعى اشىلىپ، عالىمنىڭ دۇنيەنىڭ تورتكۇل بۇرىشىنا شاشىراپ كەتكەن مۇرالارى جيناقتالا باستادى. وسىنداي يگى باستامانىڭ ناتيجەسىندە عالىمنىڭ وزگە دە تراكتاتتارىمەن بىرگە «قايىرىمدى قالا...» ەڭبەگى دە ەلگە ورالادى.

ەڭ اۋەلى س.ن.گريگورياننىڭ «يز يستوريي فيلوسوفيي سرەدنەي ازيي ي يرانا ءۇىى-حىى ۆۆ» (موسكۆا، 1960) اتتى كىتابىنا ەنگەن ءابۋ ناسر ءال-فارابيدىڭ «قايىرىمدى قالا...» تراكتاتىن اراب تىلىنەن ورىس تىلىنە بەلگىلى فيلوسوف ا.ۆ.ساگادەيەۆ اۋداردى. كەيىن بۇل اۋدارما «ابۋ ناسر ال-فارابي. دوبرودەتەلنىي گورود. فيلوسوفسكيە تراكتاتى» (الماتى، «مەجدۋنارودنىي كلۋب ابايا»، 2014) جيناعىنا دا ەش وزگەرىسسىز ەنەدى.

بۇدان سوڭ «ءال-فارابي: فيلوسوفيالىق تراكتاتتارى» (الماتى، قازاق ءسسر-نىڭ «عىلىم باسپاسى»، 1973) دەگەن اتپەن جاريالانعان جيناققا قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ ەنگەن «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» ف.ديتريسي باستىرىپ شىعارعان (1895) اراب تىلىندەگى ءماتىن مەن ا.ۆ.ساگادەيەۆ اۋدارماسى (1960) نەگىزىندە دايىندالادى.

قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن العان كەزەڭنەن بەرگى جىلداردا جۇزەگە اسىرىلىپ كەلە جاتقان اۋقىمدى شارالاردىڭ ءبىرى «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا «قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق مۇراسى» سەرياسىمەن ءابۋ ناسر ءال-فارابي مۇرالارىنىڭ كوپتومدىقتارى ازىرلەندى. مۇندا «قايىرىمدى قالا...» ەڭبەگىنە دە ورىن بەرىلگەن («ءال-فارابي فيلوسوفياسى»، الماتى، 2008. ءىى توم).

تومدىقتى قۇراستىرۋشىلار تراكتاتتىڭ قازاق تىلىنە اۋدارماسىن 1968 جىلى بەيرۋت قالاسىندا «دارۋل-ماشريق» باسپاسىنان جارىق كورگەن البير ناسري نادير دايىنداعان «كيتاب ءارا’ي ءاحلي-ل ءماديناتي-ل فاديلا» ەڭبەگىن نەگىزگە العانىن ايتادى.

قازىرگى تاڭدا بۇل اۋدارما ءابۋ ناسر ءال-فارابيدىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» تراكتاتىنىڭ قازاق تىلىندەگى ەڭ سوڭعى اۋدارماسى بولىپ سانالادى.

جىلناماشى يبن ءابي ۋسايبي‘ا ءال-فارابيدىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» تراكتاتىن جازۋدى باعداد قالاسىندا باستاپ، ونى 330 جىلدىڭ سوڭىندا وزىمەن بىرگە سيرياعا الىپ كەلگەنىن، 331 جىلى داماسك شاھارىندا سوڭعى نۇكتەسىن قويعانىن ايتادى. وسىدان كەيىن عالىم ءدال وسى ەڭبەگىنە «ءابۋاب» (تاراۋلار) قوسىپ، ارتىنشا «فۋسۋل» (بولىمدەر) دا ازىرلەيدى. ول التى بولىمنەن (فۋسۋل) تۇرعان.

ولاي بولسا ول تاراۋلار (ءابۋاب) مەن بولىمدەر (فۋسۋل) قايدا؟

«قايىرىمدى قالا...» ەڭبەگىنىڭ «ءابۋابى»

عىلىم تاريحىندا ءابۋ ناسر ءال-فارابيىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» ەڭبەگىنىڭ قازىرگى زامانعا ساي العاشقى نۇسقاسىن جارىققا شىعارعان نەمىس عالىمى فريدريح ديتريسي ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق.

ف.ديتريسي ازىرلەگەن بۇل نۇسقا (1895) شاعىن-شاعىن ون توعىز تارماقتان تۇراتىن «يحتيسار ءال-ابۋاب ءاللاتي في كيتاب «ءال-ماديناتۋل-فاديلا» («قايىرىمدى قالا» كىتابىنداعى تاراۋلاردان قىسقاشا») جانە وتىز جەتى بولىمگە بولىنگەن «ءمابادي’ ءارا’ ءاھل ءال-ماديناتي-ل فاديلا» («قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى كوزقاراستارىنىڭ پرينسيپتەرى») تراكتاتىنىڭ ماتىندەرىن قامتيدى.

دەمەك، ءابۋ ناسر ءال-فارابيىڭ «قايىرىمدى قالا...» شىعارماسىنىڭ يبن ءابي ۋسايبي‘ا ەڭبەگىندە ءسوز بولعان «ءابۋابى» ياعني تاراۋلارى تراكتاتتىڭ وزىمەن بىرگە ف.ديتريسي نۇسقاسىندا (1895) العاش رەت جاريالانعان.

ەڭبەكتىڭ الەم مۇراعاتتارىنداعى كەيبىر قولجازبالارى «قايىرىمدى قالانىڭ» تەك ءوزىن عانا كوشىرسە، كوپشىلىگى ف.ديتريسي نۇسقاسىنداعى «ابۋابىمەن» بىرگە ساقتالعان. كەيبىر نۇسقالاردا كىتاپتىڭ «ءاۋبابى» كىتاپتىڭ «فۋسۋلى» بولىپ بۇرمالانىپ حاتقا تۇسكەن.

تراكتاتتىڭ وتاندىق عالىمدار جاريالاعان العاشقى نۇسقاسىندا («ءال-فارابي: فيلوسوفيالىق تراكتاتتارى»، الماتى، 1973) «ءابۋ ناسىر يبن مۋحاممەد يبن مۋحاممەد يبن تارحان يبن ۇزلاع ءال-فارابي ال-تۇركيدىڭ «قايىرىمدى قالا» دەگەن كىتابىنداعى تاراۋلاردى شولۋ» دەگەن اتپەن تراكتات ءابۋابى سوسىن «قايىرىمدى قالا...» ەڭبەگىنىڭ ءوزى بەرىلگەن.

ال «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا جارىق كورگەن «ءال-فارابي فيلوسوفياسى» (الماتى، 2008، ءىى توم) تومىنا ەنگەن «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» تراكتاتىنىڭ باسىندا بۇل «ءابۋاب» ياعني تاراۋلار كەزدەسپەيدى. عىلىمدا وزىنە دەيىن جاسالعان جۇمىستاردى ەسكەرۋ قالىپتى قۇبىلىس بولاتىن بولسا نە سەبەپتى مۇندا ا.ۆ.ساگادەيەۆ نۇسقاسى مەن ونىڭ قازاق تىلىندەگى اۋدارماسى ەسكەرىلمەگەنى تۇسىنىكسىز.

«قايىرىمدى قالانىڭ» «فۋسۋلى» ياعني بولىمدەرى شە؟

وتىز جەتى بولىمنەن (فۋسۋل) تۇراتىن «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» اتتى تراكتاتتىڭ ءابۋ ۋسايبي‘انىڭ ايتۋى بويىنشا كەيىن قوسىلعان التى ءبولىمنىڭ (فۋسۋل) جالعىز قولجازباسى العاش رەت 1961 جىلى تابىلعان.

تۇركيا ستامبۋل قالاسىنداعى سۇلەيمەنيا كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى 674 ينۆەنتارلىق نومەرلى قالاج ءابي پاشا قولجازباسى الپىس بەس بەتتەن تۇراتىن (كولەمى 11*19 ½ سم) جيناققا ەنگەن قارا سيامەن، كەيبىر جەرلەرى قىزىل سيامەن حاتقا تۇسكەن كونە نۇسقا.

قولجازبانىڭ اتى – «فۋسۋل ءمابادي ’ءارا’ ءاھل ءال-ماديناتي-ل فاديلاتي» («قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى كوزقاراس پرينسيپتەرىنىڭ بولىمدەرى») دەپ جازىلعان.
بۇل بولىمدەردىڭ قازىرگى زامانعا ساي ەڭ العاشقى نۇسقاسىن ازىرلەگەن اراب عالىمى مۇحسين ماحدي. كونە قولجازبا تولىق وڭدەۋدەن وتكەننەن كەيىن 1968 جىلى ليۆاننىڭ بەيرۋت قالاسىندا تۇڭعىش رەت باسىلىپ شىقتى.

ءابۋ ناسر ءال-فارابيدىڭ الەم ويشىلدارىنىڭ ەرەكشە نازارىندا بولىپ كەلە جاتقان اتاقتى «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» تراكتاتىنىڭ وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە عىلىمعا كەلىپ قوسىلعان بولىمدەرى (فۋسۋل ءمابادي ’ءارا’ ءاھل ءال-ماديناتي-ل فاديلاتي») قازاق عىلىمى ءۇشىن ءالى تىڭ دۇنيە.

كونە وتىراردان شىعىپ، الەمگە ەكىنشى ۇستاز تانىلعان ءابۋ ناسر ءال-فارابيدىڭ ءىلىم-بىلىمى كەمەلدەنىپ، تولىسقان شاعىندا جازعان «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» ەڭبەگىن تۇگەندەپ، بىرىزگە ءتۇسىرىپ جاريالايتىن كەز كەلگەن سىندى.

الداعى ۋاقىتتا «فۋسۋل ءمابادي...» («قايىرىمدى قالا...» تراكتاتىنىڭ بولىمدەرى) ءتۇپنۇسقادان تىكەلەي اۋدارىلىپ، وقىرمانعا جول تارتپاق.

حاۆان ايدىنگۇل
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، شىعىستانۋ فاكۋلتەتى