«بۇگىن تاڭعى ساعات تورتتە ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ الاتاۋداي الىپ تۇلعاسى، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى ەڭ العاش ۇسىنىس جاساعان كورنەكتى عالىم، ەكىنشى جاھان سوعىسىنىڭ ارداگەرى ءابدۋالي تۋعانباي ۇلى قايدار 95-كە قاراعان جاسىندا ءپاني دۇنيەدەن باقي دۇنيەگە وزدى.

ابەكەڭ ۇلتىنا قىزمەت ەتۋدىڭ ونەگەسىن كورسەتكەن ىلكى بۋىننىڭ وكىلى ەدى. ول سوڭعى دەمىنە دەيىن قازاق حالقىنا قىزمەت ەتتى». بۇل تۋرالى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى مارات ءبايدىلدا ۇلىنىڭ Facebook-تەگى پاراقشاسىنا سىلتەمە جاساپ حابارلايدى.

ءابدۋالي تۋعانباي ۇلى قايدار - قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ كورنەكتى مامانى، بەلگىلى تۇركىتانۋشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى (1983)، قازاق ءسسر-ىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى (1982)، شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى ءى دارەجەلى سىيلىقتىڭ يەگەرى (1971)، تۇركيانىڭ «Dil Kurumu» لينگۆيستيكالىق قوعامىنىڭ قۇرمەتتى (اكادەميك) مۇشەسى (1989)، باشقۇرتستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى اكادەميگى (1991)، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ قۇرمەتتى پرەزيدەنتى (2004)، ق ر بجعم ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ەتنولينگۆيستيكا ءبولىمىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. ول سانالى عۇمىرىنىڭ جارتى عاسىرىنان استام ۋاقىتىن ءتىل ءبىلىمى سالاسىنا ارناپ كەلەدى.

ءابدۋالي قايدار 1924 جىلى 13 جەلتوقساندا الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنداعى تالدىبۇلاق اۋىلىندا قىزمەتكەر وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1942 جىلدىڭ مامىرىندا قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ 9 سىنىبىن جانە ون ايلىق پەداگوگيكا كۋرسىن اياقتاسىمەن، ءوز ەركىمەن سۇرانىپ مايدانعا اتتانادى. مايدانداعى جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن ءا.قايدار ءىىى دارەجەلى «داڭق» (1944)، ءى دارەجەلى جانە ءىى دارەجەلى «وتان سوعىسى» (1944)، ەكى مارتە «قىزىل جۇلدىز» (1945) وردەندەرىمەن جانە «1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىندا گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن»، «موسكۆانى قورعاعانى ءۇشىن» ت.ب. مەدالدارمەن ماراپاتتالادى.

سوعىستان كەيىن قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ۇزدىك بىتىرگەن ءا.قايدار، 1951 جىلى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا قابىلدانىپ، ونى 1954 جىلى «ۇيعىر ءتىلى» ماماندىعى بويىنشا بىتىرەدى. مىنە، وسىلاي باستالعان اسپيرانتتان اكادەميككە دەيىنگى، كىشى عىلىمي قىزمەتكەردەن (1954) اكادەميالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورلىعىنا (1978) دەيىنگى عالىمنىڭ عىلىمداعى عۇمىرى ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ (قازىرگى ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرىنداعى احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ) قارا شاڭىراعىندا وتۋدە. عالىمنىڭ جالپى تۇركىتانۋ عىلىمىنا، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ۇيعىرتانۋ سالاسىنا قوسقان ناقتىلى ۇلەسى مەن سىڭىرگەن ەڭبەگى ونىڭ جاريالاعان 500-گە جۋىق ىرىلى-كىشىلى (جالپى كولەمى 1000 ب.ت. استام) زەرتتەۋلەردەن، ولاردا كوتەرىلگەن سان الۋان (50-دەن استام) لينگۆيستيكالىق پروبلەمالاردىڭ تەوريالىق وزەكتىلىگى مەن پراكتيكالىق قاجەتتىلىگىنەن دە، تاقىرىبىنان دا ايقىن كورىنەدى. سولاردىڭ ىشىندە جەكە كىتاپ تۇرىندە جارىق كورگەن مونوگرافيا، جيناق، سوزدىك، مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وقۋلىقتارى مەن كىتاپشالارىنىڭ جالپى سانى – 52. ءا.قايدار – لەكسيكوگرافيا سالاسىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان عالىم. بۇل سالادا ونىڭ: «ۋيگۋرسكو-رۋسسكيي سلوۆار» (1961)، «قازاق ءتىلىنىڭ قىسقاشا ەتيمولوگيالىق سوزدىگى» (اۆتورلاردىڭ ءبىرى) (1966)، «قازاقشا-ورىسشا ءبىر بۋىندى تۇبىرلەر سوزدىگى» (1986)، «تىسياچا مەتكيح ي وبرازنىح ۆىراجەنيي: كازاحسكو-رۋسسكيي فرازەولوگيچەسكيي سلوۆار س ەتنولينگۆيستيچەسكيمي پوياسنەنيامي» (2003)، «حالىق دانالىعى (قازاق ماقال-ماتەلدەرىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى جانە زەرتتەۋ)» (2004) جانە «قازاقتار انا ءتىلى الەمىندە 1-توم. ادام» اتتى ەتنولينگۆيستيكالىق سوزدىگى جانە ت.ب. ەڭبەكتەرىن اتاپ ايتۋعا بولادى.

اكادەميك ءا.قايدار – قازاق ەتنولينگۆيستيكاسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى عالىم. ەتنوستىڭ ينساندىق بولمىسى مەن ءدۇنياۋي تابيعاتىن، ونىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىن ءتىل فەنومەنى ارقىلى ءتانىپ-بىلۋدىڭ عاجايىپ مۇمكىنشىلىكتەرى، ياعني «ەتنوستانىم» مەن «ءتىلتانىم» اراسىنان تۋىنداعان لينگۆيستيكانىڭ جاڭا دا دەربەس سالاسىنىڭ باعىت-باعدارىن، ماقسات-مۇددەسىن ايقىنداۋ، عىلىمي تۇجىرىمداماسىن نەگىزدەۋ – عالىمنىڭ وسى سالاداعى سوڭعى كەزدەگى زەرتتەۋلەرىنىڭ نەگىزگى ارقاۋى.

عالىمنىڭ قازاق ەتنوسى تۋرالى زيالى قاۋىمنىڭ ساۋالىنا جانە كوپشىلىكتىڭ وي-پايىمدارىنا جاۋاپ رەتىندە ۇلتتىڭ مەنتالدىق ەرەكشەلىگىن كورسەتەتىن «قازاق قانداي حالىق؟» (2008) اتتى كولەمدى ەڭبەگى جارىق كوردى. ەتنوستىڭ بولمىسىنا قاتىستى مىڭداعان، ءتىپتى ميلليونداعان ماعىنالىق بىرلىكتەردىڭ جيىنتىعى مەن سينتەزىن تانىتۋ ماقساتىندا «قازاقتار انا ءتىلى الەمىندە: «ادام» (1 ت.)، «قوعام» (2 ت.)، «تابيعات» (3 ت.) اتتى 3 تومدىق ەتنولينگۆيستيكالىق سوزدىك باسپاعا دايىندالىپ، ونىڭ ءبىرىنشى تومى جارىققا شىقتى. بۇل ەڭبەكتەر كەلەشەك ۇرپاققا ۇلتتىق قاسيەتتەرىمىزدى باسقا بۇلاقتاردان ەمەس، تەك ءتىل باستاۋىنان عانا سۋسىنداپ بىلۋگە كومەكتەسەرى ءسوزسىز.

عالىمنىڭ ەسىمى عىلىمداعى ۇزدىك ونەگەسىمەن عانا بەلگىلى ەمەس، سونىمەن قاتار، ەلىمىزدىڭ رۋحاني-مادەني، ساياسي-الەۋمەتتىك، قوعامدىق ومىرىنە دە بەلسەنە ارالاسىپ، بۇل سالادا دا ازاماتتىقتىڭ جوعارى دەڭگەيىنەن كورىنىپ كەلەدى. ونى ءبىز عالىمنىڭ 50 جىل بويى اتقارىپ كەلگەن، ءالى دە جالعاستىرىپ وتىرعان ەڭبەك جولىنان ايقىن كورەمىز. سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن، ياعني عالىمنىڭ مىندەتتى قىزمەتتەرىنەن باسقا اتقارعان قوعامدىق تاپسىرمالارىنىڭ ءبىرازى مىناداي: 1) ءتىل ءبىلىمى بويىنشا كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعاۋ كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى (23 جىل)؛ 2) ق ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ «حابارلارى» اتتى عىلىمي جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى (8 جىل)؛ سونداي-اق بۇكىلوداقتىق «سوۆەتسكايا تيۋركولوگيا» جۋرنالىنىڭ، «ءبىلىم جانە ەڭبەك»، «پاراسات» جۋرنالدارىنىڭ رەداكسيا القاسىنىڭ مۇشەسى؛ 3) كەزىندەگى «دوستىق قوعامدارى» مەن ق ر حالىقتار اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەسى (20 جىلدان استام)؛ 4) مەملەكەتتىك تەرمينولوگيالىق كوميسسيا ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ءارى مۇشەسى (25 جىلدان استام)؛ 5) مەملەكەتتىك ونوماستيكالىق كوميسسيا ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى (12 جىل)؛ 6) سسسر مينيسترلەر سوۆەتى جانىنداعى ءسسسر-دىڭ عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىنداعى لەنيندىك جانە مەملەكەتتىك سىيلىقتار جونىندەگى كوميتەتىنىڭ مۇشەسى (2 جىل)؛ 7) ەل پرەزيدەنتىگىنە 8 ۇمىتكەردىڭ ىشىندە ءبىرىنشى ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتان قازاق ءتىلى بويىنشا مەملەكەتتىك ەمتيحان العان كوميسسيانىڭ باسشىسى بولدى؛ 8) قازاق سسر مينيسترلەر سوۆەتى جانىنداعى قازاق ءسسر-ىنىڭ عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتار جونىندەگى كوميتەتتىڭ مۇشەسى؛ 9) سسسر جوعارى اتتەستاسيالىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى، ق ر جاك-نىڭ ءتورالقا مۇشەسى (3 جىل)؛ 10) ق ر «ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ» جاڭا جوباسىن جاساۋشى كوميسسيانىڭ مۇشەسى؛ 11) ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى مەملەكەتتىك ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەستىڭ مۇشەسى؛ 12) اكادەميك ءا.قايداردىڭ رەداكتورلىعىمەن 76 ەڭبەك (مونوگرافيا، جيناق، سوزدىك)، سونىڭ ىشىندە 2 ەنسيكلوپەديا («قازاق ءتىلى» ەنسيكلوپەدياسى مەن «جەتىسۋ» ەنسيكلوپەدياسى) جارىق كوردى؛ 13) حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى (1989 ج. بەرى) جانە ت.ب. قوعامدىق قىزمەتتەردى اتقارىپ كەلەدى.

اكادەميك ءا.قايدار – ءتىل ءبىلىمى بويىنشا عىلىمي كادرلار دايىنداۋعا دا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ كەلە جاتقان عالىم. ونىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن فيلولوگيا عىلىمدارى بويىنشا ديسسەرتاسيا قورعاعان 17 عىلىم دوكتورى مەن 75 عىلىم كانديداتى قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە، سونداي-اق ەلىمىزدەن تىس مەملەكەتتەردە (ماسكەۋدە، ۋفادا، اباكاندا، نۇكىستە، تاشكەنتتە، نالچيكتە، كەمەروۆتە، بىشكەكتە، محر-دا، قحر-دا ت.ب.) جەمىستى ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، پروفەسسور ءا.ت.قايداردىڭ عىلىمي-پەداگوگتىك قىزمەتى، عىلىمدى دامىتۋداعى، عىلىم كادرلارىن دايارلاۋداعى ەڭبەكتەرى ۇكىمەت تاراپىنان جوعارى باعالانىپ، «حالىقتار دوستىعى» وردەنى، «وتان» وردەنى، «قۇرمەت نىشانى» (تۇركيا وردەنى) جانە 12 مەدال، كوپتەگەن قۇرمەت گراموتالارىمەن ماراپاتتالدى.

Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ۇجىمى اكادەميك ءابدۋالي تۋعانباي ۇلى قايداردىڭ وتباسى مەن جاقىندارىنا قايعىرىپ كوڭىل ايتادى.