بۇگىنگى تاڭدا دارۆين ىلىمىنەن «مۇزداي قارۋلانعان» كوپتەگەن ازاماتتارىمىزدىڭ پىكىرى «رۋىن (اتاسىن) ءبىلۋدى، ونى ايتۋدى ماقتانۋ، رۋعا ءبولىنۋدىڭ پايداسىنان زيانى كوپ» دەپ ەسەپتەيدى.
قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىنىڭ مىناداي سىرى بار. اتامىز قازاقتىڭ «تەكتىدەن تەكتى تۋار»، «جاقسى دا، جامان دا تەگىنە تارتادى»، «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن»، «ۋ، ىشسەڭ رۋىڭمەن»، “تەگىن بىلمەگەن تەكسىز، جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز”، “جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر، جەتى اتاسىن بىلمەگەن قۇلاعى مەن جاعىن جەر” دەگەن سياقتى كوپتەگەن ماقالدارى بار. بۇل ماقالداردىڭ بىزگە ايتىپ تۇرعانى، ءبىرىنشى تەگىڭدى ءبىل دەيدى. ال، تەك دەگەنىمىز بۇدان سان عاسىرلار، سان مىڭداعان جىلدار بۇرىن عۇمىر كەشكەن ارعى اتا-بابالارىمىز. ال، جەتى اتا وزىڭنەن باستاپ ساناعانداعى تىكەلەي جەتى اتاڭ. مۇنى ءاربىر قازاق بالاسى جاتقا ءبىلىپ ءارقاشاندا دۇعاسىن جولداپ وتىرۋلارى كەرەك. ەجەلگى قازاقتار (ەستى قازاق بالاسى كۇنى بۇگىندە دە) ءاربىر ىشىلگەن استان كەيىن داستارحاننىڭ باتاسىن جاساپ، جەتى اتالارىنىڭ اتتارىن اتاپ، دۇعالارىن جولداپ وتىرعان. وزدەرىڭىز ويلاپ قاراڭىزدار، سىزدەر دە، مەن دە بۇدان 70 000 جىل (شەجىرەلەردە سولاي جازىلعان) بۇرىنعى سوناۋ ءتۇپ اتامىز ادام اتا مەن اۋا انادان بەرى ءۇزىلىپ قالماي جالعاسىپ كەلەمىز. ءۇزىلىپ قالساق، سىزدەر دە، مەن دە بۇل دۇنيەگە كەلىپ، سىزدەرمەن بۇلايشا سۇحباتتاسىپ وتىرماعان بولار ەدىك. سوندىقتان تىكەلەي جەتى اتا رۋ ىشىنە كىرمەيدى، ول بولەك اتالادى. ال رۋ اتى سول سان مىڭداعان جىلدار بۇرىنعى اتالارىمىزدىڭ ىشىندەگى ەلى مەن ۇرپاعىن قورعاۋداعى جاساعان جاقسىلىعى، دانالىعى، باتىرلىعى، اۋليەلىگى ت.ت. سياقتى ۇرپاعىنا ۇلگى بولىپ، رۋ اتىن يەمدەنگەن اتالارىمىز. ول اتالارىڭنىڭ ءارقايسىسىنىڭ ارالارى سان عاسىرلارعا كەتۋى مۇمكىن. ول سول سوڭعى رۋ اتىن يەمدەنگەن اتالارىڭنان كەيىنگى، ەلىنە جاساعان جاقسىلىعىمەن تاعى دا ۇرپاعى ماقتانىپ، رۋ اتىن تاعى دا يەمدەنگەن اتاڭنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە بايلانىستى. بۇلاي بولعان جاعدايدا سوڭعى رۋ اتىن يەمدەنگەن اتاڭ، سوڭعى اتاڭنىڭ ارتىنا تىركەلىپ ايتىلادى. ارتى وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى. قازاقتا رۋ اتىن يەمدەنۋدەن ارتىق اتاق، ماداق، ابىروي، دارەجە جوق. ونى قازىرگى «حالىق باتىرى» اتاعىمەن عانا شامالى سالىستىرۋعا بولار. ءبىراق، بۇل اتاق ادامنىڭ وزىمەن بىرگە كەلىپ، وزىمەن بىرگە كەتەدى. ال رۋ اتىن يەمدەنگەن اتانىڭ اتى ۇرپاقتارى ءۇشىن ماڭگى جاسايدى. ول ەسىم سول اتانىڭ ۇرپاعى جازاتايىم (ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن) تۇگەل جوق بولىپ كەتپەسە، ماڭگى ولمەيدى. اتام قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرە جاساۋ جۇيەسى وسىلاي وقىلادى.
رۋ – اتا دەگەن ءسوز. قازاقتىڭ «رۋىڭ كىم؟» دەگەنى، ول سەنىڭ ەل تانيتىن اتاڭنىڭ اتى كىم دەگەنى. قىسقاسى رۋىڭنىڭ اتى، سەنىڭ كوپ اتالارىڭنىڭ ىشىندەگى ەڭ تانىمال اتاڭنىڭ اتى. تەگىن بىلگەن قازاقتىڭ ءبارى تۋىس. قازاق رۋلارى – ءبىر اتادان وربىگەن تۋىستاس ادامداردىڭ جيىنتىعىنان تۇرادى. رۋ اتاۋلارى – ءبىر كەزدەگى اكەلەرىمىزدىڭ اتتارى، ەسىمدەرى، ياعني ول ءوزىڭنىڭ تەگىڭ.
تەك قانا «اس ءىشىپ، اياق بوساتقاندار» جانە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە قىزمەت جاساپ ۇرپاققا ۇلگى بولا الماعاندار رۋ اتىن يەمدەنە الماعان، يەمدەنە دە المايدى. ولاردىڭ رۋ دەگەن سوزدەن زارەلەرى كەتىپ، قورقاتىن سەبەپتەرى وسىدان. رۋعا ءبولىنۋ دەگەن ءسوزدى شىعارىپ جۇرگەندەر دە سولار. رۋىن بىلەتىندەر مەن رۋ اتىن يەمدەنگەن اتاسىنىڭ حالقىنىڭ بىرلىگى ءۇشىن جاساعان ەرەن ەرلىگىن ءبىلىپ، سول ءۇشىن ماقتانا الاتىندار ەشقاشان رۋعا بولىنبەيدى. ولار بىرىگەدى. بىرىكەندە دە ارالارىنان قىل وتپەستەي بولىپ بىرىگەدى. سەبەبى، قازاق ەلىنىڭ ءوزى ءبىرىنىڭ ىشىنەن ءبىرى شىققان رۋلاردان (اتالاردان) تۇرادى. وسىعان سايكەس، ەجەلگى قازاقتىڭ اتا سالتىن دا بەيتانىس قازاقتار ءبىرىنشى كەزدەسكەندە، امانداسقاننان كەيىنگى اڭگىمە «رۋ سۇراسۋدان» باستالعان. رۋ سۇراسقان قازاق مىندەتتى تۇردە قانداس-باۋىر، ناعاشى-جيەن، قۇدا-جەكجات، قارىن بولە، تۋىس بولىپ شىعا كەلەدى. بۇل قاعيدا كۇنى بۇگىندە دە قولدانىلادى. ولار ۇلى اتالارىنىڭ نە ءۇشىن رۋ اتىن يەمدەنگەندەرىن جاقسى بىلگەندىكتەن، جاقىن تۋمالاستار بىر-بىرىمەن قىز الىسپاي، قان تازالىعىن ساقتايتىن بولادى. رۋىن بىلمەيتىن جانە ونىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن زەردەلەۋگە سانالارى (اقىلى مەن ءبىلىمى) جەتپەيتىن تەكسىزدەر عانا رۋدى جامانداپ، رۋعا بولەدى. بۇگىنگى اۋزىن اشسا رۋدى جامانداپ، ءوز قولدارىمەن جاساعان بارلىق جاماندىق اتاۋلىنىڭ ءبارىن قازاقتىڭ رۋىنا (اتاسىنا) اپارىپ تەليتىندەر وسى ساناتقا جاتادى. اتا-انالارىن قارتتار ۇيىنە تاپسىراتىندار تەك قانا وسىلاردىڭ اراسىنان شىعاتىنىنا قانداي داۋ بار؟
قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى (ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز جانە كىشى ءجۇز) – قازاقتىڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى تىركەسىپ دۇنيەگە كەلگەن ءۇش بالاسى. ۇلكەنى اتى ايتىپ تۇرعانداي اعارىس (اعا ارىس)، ورتانشىسى جانارىس، كەنجەسى قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىن ۇستاپ قالعان بەكارىس. قازاقتى ەجەلگى شەجىرە-جىرلاردىڭ ءبارى «ءۇش انالى قازاق» دەپ اتاعان. ءۇش جۇزگە كىرەتىن رۋ-تايپالار سول ءۇش اتادان، ءۇش انادان ءوسىپ ونگەن ۇرپاقتار، ءبارى ءوزارا تۋىس، ءبىر اتادان تارايدى. اقيقاتى، قازاق رۋعا، تايپاعا، جۇزگە بولىنبەيدى، قازاق سول رۋ، تايپا، جۇزدەردەن قۇرالادى.
بۇكىل الەم ەلدەرى مەن مەملەكەتتەرى باستاۋىن اتام قازاقتىڭ «ءبىر رۋلى ەلىنەن» الادى.
بۇكىل الەم ەلدەرى ءوز تەكتەرىن قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنە كىرەتىن رۋلاردىڭ ىشىنەن تاپسا، بۇكىل قازاق رۋلارى ءوز تەكتەرىن قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى اداي شەجىرەسىنىڭ ىشىنەن تابادى. ادام مەن ادايدىڭ «ادا (اتا)» دەگەن ءبىر تۇبىردەن، ياعني ءبىر اتادان بولىپ، رۋلىق تاڭباسىنىڭ «ءتىل»، «شاڭىراق»، «ساداق تارتىپ تۇرعان سالت اتتى» جانە «جەبە» بولاتىنى وسىدان. الەم ەلدەرىنىڭ ءوز تەگى مەن مادەنيەتىن التايدان، ال التايلىقتاردىڭ ءوز تەگىن مان اداي قارادان تاراتاتىندارى وسىدان. كۇنى بۇگىندە دە، ماننىڭ اتىن مانقىستاۋ، ادايدىڭ اتىن اداي، قارانىڭ اتىن ءتۇپقاراعان (ءقاراعانتۇپ) ۇستاپ وتىر. پارسى حالقىنىڭ (يران) ءوز تەكتەرىن ماد (مان اداي) پاتشالىعىنان تاراتاتىنى دا وسىدان. مۇنداي دەرەكتەردى كوپتەپ كەلتىرۋگە ابدەن بولادى.
بۇكىل الەم ەلدەرى ءوز تەكتەرىن ۇنەمى ىزدەۋ ۇستىندە. كەيبىرەۋلەر ونى ءتىپتى ايۋاننىڭ اراسىندا (دارۆين)، باسقا پلانەتالاردان دا ىزدەپ ءجۇر. ولار ونى باسقا جاقتان تاپپايدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ولاردىڭ ءبارى وسى ءبىزدىڭ قازاقي شەجىرەمىزگە كەلىپ جۇگىنەتىن بولادى. الەم تاريحىندا مۇنداي جاعدايلار بۇرىندا دا سان رەت بولعان. اتامىز قازاقتىڭ «ات اينالىپ قازىعىن، ەر اينالىپ ەلىن تابار» دەگەن ماقالى سودان قالعان.
اقيقاتىندا ونىڭ ەش قيىندىعى جوق. مىسالى، ەۋروپالىق الباندار - ۇلى ءجۇز ۇيسىندەگى البان رۋىمەن، قاپ تاۋىنداعى شەركەشتەر - كىشى ءجۇزدىڭ شەركەشتەرىمەن، قاراشايلار – ادايدىڭ توبىشىنداعى قاراشىمەن، ماديار-ماجارلار (ۆەنگەرلەر) ماڭعىستاۋلىق ادايلاردىڭ جارى رۋىمەن، ءتىپتى بۇكىل الاش، التى الاش، الشىندار – كىشى ءجۇز بەگارىستىڭ الشىندارىمەن ت.ت. بولىپ قازىعۇرتقا (قازىق جۇرتقا) تاعزىم ەتىپ كەلىپ قايتا تابىسادى. ونىڭ تەك قانا جالعىز شارتى بار. ولاردىڭ ءبارى قازاقتىڭ اتا سالتى مەن ءداستۇرى، ءداستۇرلى ءدىنى جانە انا ءتىلىن مەڭگەرۋلەرى ءتيىس. مۇنىڭ ءقازىر العى شارتتارى باستالدى. مىسالى، ۆەنگەر حالقى جاپپاي قازاقتىڭ انا ءتىلىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جاتىر.
«اتاسى الىس بولعانمەن، جاميعي قازاق ءبىر تۋعان» دەپ بازار جىراۋ (1842-1911) اتامىز جىرلاعانداي، ارامىز الىس بولعانمەن، بۇكىل قازاق ءبىر اتانىڭ ۇرپاعىمىز: ءبىر - بىرىمىزگە اتا (اتاي) مەن اجە (اجەي)، اكە (اكەي) مەن شەشە (شەشەي)، اعا (اعاي) مەن جەڭگە (جەڭگەي)، ءىنى مەن قارىنداس، ناعاشى مەن جيەن، قۇداندالى جەكجاتپىز، قانداس باۋىرمىز، تۋىسپىز، دوسپىز. ۇلى اتالارىمىز بىزگە ۇلكەندى دە، كىشىنى دە ءوزىڭنىڭ تۋعان اتاڭداي كور دەپ ادام (اتام، اتام مەنىڭ)؛ جاكە، ساكە، ماكە دەگەن دە ءوز اكەڭدەي قۇرمەت كورسەت دەپ وتىر. اباي اتامىزدىڭ «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ» وتىرعانى دا وسى وسيەت.
قازاقتىڭ اتا سالتى بويىنشا ءبىر اتانىڭ بالالارى اتالارى مەن اكەلەرىنىڭ ايتقانىن تىڭداعان. اتالارىنىڭ ايتقان وسيەتتەرىن كوزىنىڭ ءتىرىسى تۇگىلى، باقيلىق بولعاننان كەيىن دە ەكى ەتپەگەن. اتالارىنىڭ مولالارىنىڭ باسىنا ءزاۋلىم ءساندى ساراي – كەسەنەلەر سالعان. ەشقايسىسى قازىرگى كەيبىر جەتەسىزدەر سياقتى قاريالارىمىزدىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، «شال»، «ءاي، شال!» دەپ سويلەمەگەن، الدىن كەسىپ وتپەگەن، اتا-انالارىن قارتتار ۇيىنە تاپسىرماعان. تاپسىرماق تۇگىلى قازاق تا ونداي تۇسىنىك تە بولماعان.
مۇنى كۇنى كەشەگە دەيىن قازاقتىڭ بەس جاسار بالاسىنا دەيىن بىلگەن. ءبىزدى بۇدان ايىرعان مەكتەپ وقۋلىقتارىمىزعا «سەنىڭ اتاڭ ادام اتا ەمەس، مايمىل (ايۋان)» دەپ جازىپ بەرگەن نەگىزىن جەبىرەي مەن ورىستىق بولشيەۆيزم قالاعان كەشەگى كەڭەستىك بيلىك.
سول كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ «شينەلىنەن» شىققان قازىرگى «بىلىمدىلەر» رۋدى اۋىزعا الۋدى، ولاردىڭ ۇرپاققا ۇلگى بولعان شەجىرە-تاريحىن زەرتتەپ، ناسيحاتتاۋدى قازاقتىڭ بولاشاعىنا بالتا شاباتىن، زياندى دۇنيە دەپ ەسەپتەيدى. ولار، «بىرىنشىدەن، رۋ سۇراسۋ مەن ونى ايتۋدى ماقتانشاقتىق، ەكىنشىدەن — ءقازىر كەي رۋ وكىلدەرى وزدەرىنىڭ رۋلارىنا فوند اشىپ العان، سوعان بارلىعى اقشا لاقتىرىپ، وزدەرىنشە بولەكتەنىپ ىستەيتىن تىرلىكتەرى بار، بۇل دا ناداندىقتىڭ بەلگىسى، ۇشىنشىدەن – قول استىنا جۇمىسكەرلەردى رۋلىق ساياسات ۇستانىپ تاڭدايتىن باستىقتاردا بار، ولدا ناداندىققا جاتادى»، دەگەن سىن ايتادى.
ولارعا ايتارىم: تاريحقا ۇڭىلسەك، ۇلى جاراتۋشى اللا ادام اتامىز بەن اۋا انامىزدى جاراتقالى بەرى 70 000 جىل بولدى دەلىنەدى. سودان بەرى جەر بەتىنە قانشاما مىڭداعان ۇلت كەلىپ، قانشاما مىڭداعان ۇلت جويىلىپ كەتپەدى. قازاق حالقى وسى رۋلىق جۇيەسىن ساقتاعاندىقتان عانا، سول جەتپىس مىڭ جىلعى ادام اتامىزدىڭ «قاراشاڭىراعىن» ساقتاپ وتىر.
اڭگىمەنىڭ اشىعىن ايتقاندا، رۋدى جامانداپ، وزدەرى جاساعان بارلىق جاماندىقتارىن قازاقتىڭ اتاسىنا جاۋىپ، قازاقتىڭ اتاسىنا ءتىل تيگىزۋ ەلىمىزدە دارۆين ءىلىمىن باسشىلىققا العاننان كەيىن پايدا بولعان دەرت. مەكتەپ وقۋلىعىمىزدا «ادام مايمىلدان پايدا بولعان، قازاقتىڭ اتاسى مايمىل» دەپ جازۋلى تۇرسا، باسقاشا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس قوي. بۇگىنگى تاريح پەن ءتىل عىلىمىنىڭ ميلارىنا عىلىمي «وتا» جاساۋ كەرەك. مۇنى ءقازىر جاساماساق، كەيىن كەش بولادى. اۋرۋ قاتتى اسقىنعان دا ەشقانداي «وتا» كومەكتەسە المايتىن بولادى.
ورىس ءتىلدى بيلىك قازاقتىڭ قامىن ويلايتىن بولعاندا، اناۋ ءتۇبى ءبىر باۋىرىمىز تۇرىكتەر سياقتى، الدەقاشان مەكتەپ باعدارالامىسىنان الىپ تاستاۋلارى قاجەت ەدى.
اقيقاتىندا، قازاق بالاسىنىڭ اتاسىن (تىرىدە ءوزىن، باقيلىق بولعاندا ارۋاعىن) سىيلاپ، ونىڭ ەلگە ۇلگى بولعان يگى ىستەرىن ۇنەمى ەستەرىنە الىپ، ونىمەن ماقتانىپ جۇرسە، ونىڭ نەسى ايىپ. ونىڭ كىمگە قانداي زيانى بار؟
ەجەلگى قازاقتار ەشقاشان رۋ جامانداپ، ولارعا ءتىل تيگىزبەگەن، كەرىسىنشە، ولاردىڭ جاقسى ىستەرىن ءبىلىپ، تەك قانا سول ءۇشىن ماقتانعان. بىزدەردە وسىنى جالعاستىرۋعا ءتيىسپىز. ەجەلگى اتالارىمىز قازاقي شەجىرە مەن تاريحتى جاقسى بىلگەن. ايتپەسە، ولارمەن قالاي ماقتاناسىڭ؟ ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، الەمگە اتى ايگىلى، سوڭعى ەكى مىڭجىلدىقتىڭ ەڭ ۇلى تۇلعاسى دەپ، بۇكىل الەم ەلدەرىمەن (يۋنەسكو) تولىقتاي مويىندالعان، بۇكىل الەمگە ادىلدىكپەن بيلىك جۇرگىزگەن (وعان ءوز اينالاسىنان ءتىپتى وزىنە باعىنعان الەم ەلدەرىنىڭ ىشىنەن بىردە-بىر ادام، بىردە ءبىر ەل قارسى شىعىپ ساتقىندىق جاساماعان، كۇنى كەشەگە دەيىن بۇكىل قازاق اۋليە دەپ اسپەتتەگەن) الەم بيلەۋشىسى قازاقتىڭ ۇلى قاعانى شىڭعىس حان اتامىزبەن نەگە ماقتانباسقا؟! ەدىل (اتتيلا) قاعان ت.ب. قاعاندارمەن نەگە ماقتانباسقا؟! اتالارىمىزدىڭ تەڭدەسى جوق اسقان ءبىلىمدى، اسقان سۇڭعىلا، اسقان اقىلدى، جۇرەك جۇتقان باتىر، اسقان دارىندى قولباسشى بولعاندارى ءۇشىن نەگە ماقتانباسقا؟! وسىنداي اسىل تەكتى ۇرپاقتاردى دۇنيەگە اكەلگەن، اسىل تەكتى ۇلتىمىز، اسىل تەكتى رۋىمىز ءۇشىن نەگە ماقتانباسقا؟! ەسكە ۇستايىق! ۇلى اتالارىمىز «تەكتىدەن تەكتى تۋادى» دەگەن ماقالدى بىزگە بوسقا قالدىرىپ كەتكەن جوق.
رۋلارىن (اتالارىن) ماقتاپ، ەسكەرتكىش قويىپ جاتقانداردا، قازاقتى ەشقاشان بولىنۋگە اپارمايدى. ونىڭ تۇپكى قورىتىندىسى كەرىسىنشە بولادى. ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىز! مىسالى، «جاپىراعى جايقالعان الىپ بايتەرەككە اينالىپ»، ەلگە جاقسى ىسىمەن ۇرپاققا ۇلگى بولعان اتاسى ءۇشىن ماقتانىپ، ونى رۋ اتىنا اينالدىرىپ الىپ، ۇنەمى ماقتانىپ جۇرسە، سونداي جاندارعا كوشەنىڭ اتىن بەرسە، ەسكەرتكىش قويسا ونىڭ نەسى ايىپ؟! كىمگە ونىڭ قانداي زيانى ءتيىپتى. ءوزىنىڭ اكەسىمەن، تىكەلەي اتاسىمەن، ارعى رۋ اتىن يەمدەنگەن اتالارىمەن (قازاق دەگەن ۇلت اتاۋى دا، ەڭ تۇپتەگى ءبىر رۋلى ەلدىڭ اتى) ماقتانا بىلگەن جان، ۇلتى ۇشىندە ماقتانا دا، ونى قورعاي دا الاتىن بولادى. وعان كۇمانىمىز بولماۋعا ءتيىس. مۇنى تەك دارۆيننەن (اتامىز مايمىل دەگەن) ءتالىم العاندار عانا تۇسىنە المايدى. بۇعان قارسىلىق بىلدىرۋشىلەردى، جەتەلەيتىن «جەتەك» تەك قانا "قىزعانىش" دەگەن سەزىم. ولارعا ايتارىمىز، بىرەۋدىڭ جاقسى اتاسىن بوسقا قىزعانعانشا، وزدەرىڭىزدە سولارعا ۇقساۋعا تىرىسىڭىز. ءوز تەگىڭىزدى زەرتتەپ، جاقسى اتاڭىزدى تاۋىپ، سىزدە ۇلىقتاڭىز، سىزدە ماقتانىز. بۇنىڭ اتى جاقسىلىققا جارىسۋ بولادى. ال رۋدى كەلەكە، كۇلكىگە اينالدىرىپ، داتتاۋ، بالاعاتتاۋ، جامانداۋ، بۇلار كىم بۇرىن «مايمىلعا» بالا بولامىز دەپ جارىسۋ بولادى.
ونىڭ قورىتىندىسى: ەلىمىزدە قاپتاعان جۇمىسسىزدىق، سۋيسيد، جاس بالانى دالاعا تاستاۋ، جەتىمدىك، جەسىرلىك، جوقشىلىق، قاپتاعان جەتىمدەر ءۇيى، قارتتار ءۇيى، قاڭعىباستار ءۇيى، ەركەكتىڭ ەركەككە، ايەلدىڭ ايەلگە "ارتىلۋى"، ءتىپتى ۇيلەنۋى؛ قۇرمانعازى مەن پۋشكيندى ءسۇيىستىرىپ، سۋرەتىن كوشەگە ءىلىپ قويۋ؛ قىزداردىڭ كوشەگە شىعىپ، ارىن ساتىپ «جەزوكشەلىكپەن» اينالىسۋى، پريتون (قوناق ۇيلەردىڭ، مونشالاردىڭ) جۇمىس جاساۋلارى، اجىراسۋدان العاشقى وندىققا كىرۋى، مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ اراسىنان كوش باستاۋى، ءوزىن-وزى ولتىرۋدەن (سۋيسيد) العاشقى ۇشتىككە ەنۋى، قازاقتىڭ سانىن 20 ملن-عا جەتكىزە الماي ءجۇرىپ شەتەلگە بالا ساتۋ، نۋديستەردىڭ فورۋمى وتكىزىلۋى، قالا كوشەلەرىندە "قۇل" بازارلارىنىڭ قاپتاپ تۇرۋى، ماسكۇنەمدىك، ناشاقورلىق، جەزوكشەلىك، جەمقورلىق، پاراقورلىق، جەبىرلىك، وزگەلەر قاراجاتتى سىرتتان ىشكە تاسىسا، ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ ىشتەن سىرتقا اسىرۋى، بۇكىل بيلىكتىڭ وتارلاۋشى ورىس تىلىندە سويلەۋى، كوك تۋدىڭ استىندا تۇرىپ بالالاردىڭ قولىنداعى كوك شاردى تارتىپ الۋلارى، ورامال تارتقان قىز بالانى مەكتەپكە كىرگىزبەۋلەرى، پەدوفيلدەردىڭ كوبەيۋى ت.ت. بولىپ ونداپ، جۇزدەپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. كىم وسىلاردى جوققا شىعارا الادى. بۇلاردا ءبىزدىڭ 28 جىلدا جەتكەن "جەتىستىكتەرىمىز". اششى دا بولسا بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعى وسى. مىنە وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەردىڭ كەسىرىنەن بيلىك پەن قاراپايىم حالىقتىڭ ارا جىگى كۇن وتكەن سايىن الشاقتاپ بارادى.
وسى ايتىلعان جامان ادەتتەردىڭ كەيبىرىنە ارنايى توقتالا كەتەيىن. ەلىمىزدى ازعىندىق جايلادى. ەجەلگى پەرىشتەدەي پاك قازاق قوعامى تۇگىلى، كەشەگى ازعان كەڭەستىك كەزەڭدە دە بولماعان جامان ادەتتەرگە بەلشەمىزدەن باتتىق. مىسالعا، پەدوفيلدەردىڭ شەكتەن تىس كوبەيىپ بارا جاتقانىن الايىق. بۇل اۋرۋدىڭ اسقىنعانى سونشالىق پەدوفيلدەردى «كاستراسيا» جاسايتىن زاڭ قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدىق. بۇل شارامەن ماسەلە تۇبەگەيلى شەشىلمەيدى. ەجەلگى قازاقتا مۇنداي قىلمىس بولماق تۇگىلى، مۇنداي تۇسىنىكتە بولماعان.
ق ر باس پروكۋراتۋراسى جىنىستىق زورلىق قىلمىسى بويىنشا سوتتالعانداردىڭ ستاتيستيكاسىن جاريالادى دەپ حابارلايدى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى Tengrinews.kz اقپاراتىنا سۇيەنىپ.
2017 زورلاۋ مەن زورلاۋ ارەكەتىن كورسەتۋ فاكتىسى بويىنشا 348 ادام سوتتى بولعان. ال، 2018 جىلدىڭ العاشقى التى ايىندا سەكسۋالدى بوپسالاۋ قىلمىسىن جاساعان 176 ادام باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان. ولاردىڭ 75ء-سى زورلاۋ بويىنشا، جىنىستىق سيپاتتاعى زورلاۋ ارەكەتى ءۇشىن 66، 16 جاسقا تولماعان 6، كامەلەتكە تولماعان جاسوسپىرىمدەرگە زورلىق جاساعانى 29. 2018 جىلى توپتىق زورلاۋ فاكتىسى بويىنشا 28 ادام سوتتالعان. https://www.qamshy.kz/…/qazaqstanda-qansha-zhinistiq-zorliq…
ءماجىلىس دەپۋتاتى زاعيپا بالييەۆا «ەلىمىزدە پەدوفيلدىك ءورشىپ تۇر». زورلاۋ 33% پايىزعا ءوسىپ، زورلىقشىلاردىڭ قولىنان 2016 جىلى 180 بالا ءجابىر كورگەن». http://today.kz/…/756238-pedofiliya-v-kazahstane-protsveta…/
ارۋلارىمىزدى، ياعني ۇلتىمىزدىڭ بولاشاق انالارىن بيلىكتىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن بايان ەسەنتايەۆا دەگەن پروديۋسەر «جالاڭاشتاپ» ساحناعا (كورمەگە) شىعاردى. بويجەتكەن قىزدارىمىزدىڭ جالاڭاش ءتانىن، سۇلۋلىعىن، كوركىن بايگەگە سالعان "ارۋلار سايىسى" دەيتىن جەكسۇرىن بايقاۋسىماق قاي اتا-بابامىزدان قالعان ءداستۇر ەدى؟ نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن ارۋلارىمىزدىڭ ءتانىن جالاڭاشتاپ «ساحناعا (كورمەگە)» شىعاردىق؟ ساتۋ ءۇشىن بە؟ الدە بايشىكەشتەر مەن شەنەۋنىكتەرگە «كوڭىلدەس، نەمەسە توقالدىققا» بەرۋ ءۇشىن بە؟
ورىس ءتىلدى بيلىك قازاق دالاسىندا بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن ازعىندىقتىڭ «كوكەسى» جەڭىل ءجۇرىستى جەزوكشەلەردى جەڭگەتايلارىمەن (سۋتەنەر) قوسا «تاربيەلەپ» كوشەگە شىعاردى. كوشەدەن قۋىپ ەدى، ولار مونشا، قوناق ءۇي، «پريتون» پاتەرلەردى جاعالاپ كەتتى. «جەڭىل» كيىنىپ، كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالىپ، بايىنان ايرىلعان «جۇلدىزداردى» تەلەديدار بەتىنەن تۇسىرمەي، ۇرپاعىمىزعا ۇلگى رەتىندە ۇسىندى. ءتىپتى سول «جۇلدىزداردى» ۇبت سۇراعىنا كىرگىزگەنىنە دە كۋا بولدىق.
قازاق دالاسىندا بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن ازعىندىقتىڭ شىرقاۋ شىڭى اباي مەن پۋشكيندى «سۇيىستىردىك». ەركەك ەركەككە، ايەل ايەلگە ۇيلەندى. كەيبىرەۋلەر كوشەدە، قوعامدىق ورىنداردا «مايمىل» سياقتى جالاڭاش ءجۇرۋدى ادەتكە اينالدىردى. ەلىمىزدە «نۋديستەر» قوعامىنىڭ فورۋمى وتكىزگەندەرى تىركەلدى.
تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ەلىمىزدە جۇبايلاردىڭ اجىراسۋلارى «جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتارداي» تىم كوبەيىپ بارادى. ۇلت مۇددەسىن ويلايتىن قازاقستان باق-تارى ەلىمىز اجىراسۋدان مۇسىلمان ەلدەرى اراسىندا ءبىرىنشى ورىنعان شىقتى، دەپ دابىل قاعۋدا.
الەم بويىنشا 250-گە جۋىق مەملەكەت بولسا، قازاق حالقى سولاردىڭ ىشىنەن اجىراسۋ جاعىنان العاشقى وندىققا كىرەتىنىن ستاتيستيكا مالىمەتى ايعاقتايدى ەكەن. حالقىنىڭ سانى ميلليارد، بىرنەشە ءجۇز ميلليون ەلدەردى دە باسىپ وزىپپىز. بۇل ۇلتتىق قاسىرەت ەمەس پە؟ بۇل، عاسىرلار بويى اتا-بابامىزدان ۇرپاعىنا امانات بولىپ كەلگەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ورىس ءتىلدى بيلىك تاراپىنان مۇلدەم توقتاتىلعانىنىڭ ايداي ايعاعى ەمەس پە؟ ال، ەجەلگى قازاق قوعامىندا كۇنى كەشەگى تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اجىراسۋى مۇلدەم بولماعان، جۇبايلاردى تەك قانا ءولىم ايىرعان. ايتپەسە، قازاقتا «اتىڭ جامان بولسا ساتىپ قۇتىلارسىڭ، قاتىنىڭ جامان بولسا ءقايتىپ قۇتىلارسىڭ» دەگەن ماقال بولماعان بولار ەدى.
ايەل جەسىر، بالا جەتىم بولماسىن دەسەك، «ازاماتتىق نەكە» دەگەنگە تىيىم سالعانىمىز ءجون بولادى.
ەلىمىزدە ماسكۇنەمدىك ايىقپاس دەرتكە اينالعان. ەسەپكە 190 000-داي ادام الىنعان. الىنباعانى قانشاما؟ ورتالىق ازيا حالىقتارى ىشىندە سپيرتتىك ىشىمدىك ىشۋدەن كوش باستاپ تۇرمىز، دەپ حابارلادى «امانساۋلىق» قوعامدىق قوردىڭ پرەزيدەنتى باقىت تۇمەنوۆا. (استانا. 19.07.2018 ج. كازتاگ – باۋبەك كوڭىروۆ).
«شاراپتان «شاتتىق» ىزدەگەن شەرمەندەلەر – ماسكۇنەمدەر 186 مىڭعا جەتتى» دەپ حابارلايدى» اراسىندا 14 جاسقا جەتپەگەن بالالاردا بار كورىنەدى. (تۇركىستان گازەتى» https://turkystan.kz/article/15511-sharaptan-shattyk-izdegen-shermendeler-mascunemder-sany-186-mynqa-zhetti). بۇل 2016 جىلعى ەسەپ بويىنشا.
ونىڭ 30 مىڭى ايەلدەر كورىنەدى.
«ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە قاراعاندا، ورتالىق ازياداعى ەڭ «ىشكىش» ەل — قازاقستان. ەلىمىزدە جان باسىنا شاققاندا ءار ادام جىلىنا 12 ليتر الكوگول ءونىمىن پايدالانادى. ال الەمدىك كورسەتكىشتەر بويىنشا ازاماتتار جىلىنا 6 ليتردەن استام سپيرت پايدالانعان ەل دەگراداسياعا ۇشىرايدى ەكەن.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ءقازىر ماسكۇنەم كۇيەۋىمەن الىسىپ، سونى ەمدەتەمىن دەپ جۇرگەن ايەلدەردىڭ سانى ازايعان. بۇل – ەرلەر از ىشەتىن بولدى دەگەن ءسوز ەمەس، ايەلدەر كۇرەسۋدى قويعان، كۇيەۋلەرىمەن بىرگە ىشەدى دەگەن ءسوز.
الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ايەلدەردىڭ ءسپيرتتى ىشىمدىككە تىم ءۇيىر بولۋى 90-جىلداردىڭ باسىندا بايقالىپتى. ەركەك قارا باقىر تاپپاي ۇيدە وتىرىپ قالعاندا ايەل بازارعا شىعىپ، اقشا تاۋىپ، ءوزى بي، ءوزى قوجا بولىپ، اقىرى الدىمەن «بويىن جىلىتۋ ءۇشىن»، كەيىن «كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن»، «سترەستەن قۇتىلۋ ءۇشىن» ءىشتى. ءقازىر ەندى ەر ايەلىن ناركولوگيالىق ديسپانسەرگە سۇيرەپ اپاراتىنداي جاعدايعا جەتتىك. بۇل كۇندەرى ەر ادامداردىڭ دارىگەرگە «ايەلىمدى ماسكۇنەمدىكتەن ەمدەپ بەرىڭىزشى» دەپ جالىناتىن وقيعالارى جيىلەپتى». (https://baq.kz/news/24285).
Walk Free: «قازاقستاندا 75 مىڭ ادام قۇلدىقتا ءومىر سۇرۋدە. بۇل الەمدىك رەيتىنگىدە 83 ورىن. الدىندا تاجىكستان (82 ورىن)، ارتىندا سينگاپۋر (84 ورىن)». (Walk Free 23. 07. 2018).
ەلىمىزدى جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتارداي «قارتتار ءۇيى» جاۋلاپ الدى. كۇنى كەشەگە دەيىن قازاق ەلىندە «قارتتار ءۇيى» تۇگىلى، ونداي تۇسىنىكتە بولماعان ەدى.
«2014 جىلدىڭ ەسەبى بويىنشا قازاقستاندا 67 قارتتار ۇيىندە 35 مىڭ جەتىم قارت جاتىر». (http://alashainasy.kz/alashuni/67-karttar-uynde-35-myin-jetm-kart-otyir-57888/). قارتتار ءۇيى قاراشاڭىراققا اينالىپ بارا جاتقان جوق پا؟
ادام ساۋداسىنا قاتىستى 9 اي ىشىندە الماتى قالاسى بويىنشا 30-دان استام قىلمىس اشكەرە بولدى دەپ، - حابارلايدى qamshy.kz 31 قازان 2018 جىلى.
«جىل باسىنان بەرى ق ر قك-نىڭ 309 بابىنا سايكەس جەزوكشەلىكپەن اينالىسۋدى ۇيىمداستىرۋعا جانە ۇستاۋعا قاتىستى 23 سوتقا دەيىنگى تەرگەۋ جۇرگىزىلدى جانە ق ر قك-نىڭ 308 بابىنا سايكەس جەزوكشەلىكپەن اينالىسۋعا بايلانىستى 5 قىلمىستىق ءىس جانە ق ر قك-نىڭ 128 بابىنا سايكەس ادام ساۋداسىنا قاتىستى 1 قىلمىستىق ءىس قوزعالدى»، - دەپ ايتتى الماتى قالاسى پد ۇققكب ادام ساۋداسىنا قارسى كۇرەس ءبولىمىنىڭ باستىعى، پوليسيا پودپولكوۆنيگى ايدىنبەك كوكامبەكوۆ. (https://www.qamshy.kz/article/adam-sawdasina-qatisti-30-dan-astam-qilmis-ashkere-boldi.html).
بيلىكتىڭ 28 جىل بويى ۇلتتىق يدەولوگيانى جۇرگىزبەۋ سالدارىنان قازاقستانداعى قىزداردىڭ ەرتە جۇكتىلىگى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا 6 ەسەگە ءجيى كەزدەسەدى. بۇل تۋرالى بۇۇ حالىقتى قونىستاندىرۋ قورى باعدارلاماسىنىڭ (يۋنفپا) قازاقستانداعى ۇيلەستىرۋشىسى عازيزا مولداقۇلوۆا ءمالىم ەتتى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات.
ەلىمىزدى قاپتاعان قۇمار ويىن ورىندارىمەن تولتىردى. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا وندا 350 مىڭنان 1 000 000 دەيىنگى جاستار باراتىن كورىنەدى. ءبىر عانا استانا قالاسىنىڭ وزىندە 104 قۇمار ويىن ورىندارى اشىلعان. ارينە ولار ونى اشقاندا بىرەۋدى بايىتايىن دەپ ەمەس، ءوز قالتالارى ءۇشىن اشاتىندارى كىم-كىمگەدە بەلگىلى بولسا كەرەك. قۇمار ويىننىڭ سوڭىنا تۇسكەندەردىڭ قانداي جاعدايلارعا تاپ بولىپ جاتاتىندارىن ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى.
ورىس ءتىلدى بيلىك ەلىمىزدە قىلمىس جانە وزگەدە قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى جاسامايتىن بىردە-بىر ادام قالدىرعان جوق. سول سياقتى جاپپاي پارا الاتىن شەنەۋنيكتەر پارا بەرمەيتىن ادامدى دا قالدىرمادى، ءتىپتى سابيلەردەن الىپ ءجۇر (مىسالى، باقشا ءۇشىن)). بيلىكتىڭ جاقىندا پارا الماعان پوليسەيدى «جەردەن جەتى قويان» تاپقانداي بولىپ ماراپاتتاعاندارى مىنە وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق.
ەلىمىزدى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك پەن ادىلەتسىزدىك جايلادى. بيلىكتىڭ ۇلتتىق يدەولوگيانى نازارعا الماۋى سالدارىنان بۇكىل الەم ەلدەرى ىشىندە ادامداردىڭ وزىنە-وزى قول سالۋلارى بويىنشا 10 ورىن بولسا، كارىلەر، بالالار جانە جاسوسپىرىمدەردىڭ ءوزىن-وزى ءولتىرۋى (سۋيسيد) بويىنشا 3 ورىندى يەمدەنىپپىز. بۇل قازاق-قازاق بولعالى، قازاق تاريحىندا بولىپ كورمەگەن جاعداي. اتاپ ايتار بولساق، قازاقتا «سۋيسيد» تۇگىلى ونداي تۇسىنىكتە بولماعان.
بيلىك ۇلتتىق يدەولوگيامەن اينالىسۋلارى ءتيىس ەدى. ورىس ءتىلدى بيلىك ءبىزدى، ءبىرىنشى ەكونوميكانى كوتەرەمىز، ۇلتتىق يدەولوگيانى سودان كەيىن جاسايمىز دەپ الداپ سوقتى. مىنە سودان بەرى 28 جىل ءوتىپتى. نە وركەندەگەن ەكونوميكا، نە جۇرگىزىلگەن ۇلتتىق يدەولوگيا جوق. كۇننەن كۇنگە قۇردىمعا قاراي «جەل ايداعان قاڭباقتاي» دەدەكتەپ، كەتىپ بارامىز.
قىسقاسى، اتاسىمەن ماقتانا بىلگەن جاندار، سولارعا ۇقساپ باعۋعا تىرىسادى. ال اتامىزدى (رۋمىمىزدى) جامانداۋدى قاعيدا ەتىپ ۇسىنعان جولمەن كەتسەك، ادامدار قورعايتىن ارلارىنان (ار-يمانى، وتانى، وتباسى جانە اتامەكەن تۋعان جەرى) جۇرداي بولىپ تەك قانا «اقشا»، «اقشا»، تاعى دا «اقشا» دەيتىن بولادى. بۇگىنگى ورىس ءتىلدى بيلىك يەلەرىنىڭ ار-ۇياتتان جۇرداي بولىپ، جاپپاي پارا الىپ، كوبىنىڭ ەل بايلىعىن ميللياردتاپ توناپ، شەتەلگە قاشاتىندارىنىڭ سىرى وسى.
ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى ۋاجدەرگە ايتارىمىز:
مەن مىناداي رۋدانمىن (رۋدىڭ اتى كەز-كەلگەن قازاقتىڭ، تەك قانا جاقسى ىستەرىمەن ۇلگى بولعان، ەلگە تانىمال اتاسىنىڭ اتى ەكەنىن جوعارىدا ايتقانبىز) دەپ ماقتانا الماساق، وندا كىممەن ماقتانامىز «ءدارۆيننىڭ» ىلىمىمەن بە؟
الدەقاشان سۇيرەگى قۋراپ قالعان اتالارىنىڭ اتىنا فوند اشىپ، كۇنى-تۇنى ەڭبەكتەنىپ تاپقان قاراجاتىن، بالالارىنىڭ اۋزىنان جىرىپ سوعان سالىپ، ولاردىڭ ۇرپاقتارىنا قيىن جاعدايدا كومەكتەسىپ وتىرسا، ءبىز ونى بۇل دۇنيەدەگى تەڭدەسى جوق ەڭ ۇلى ەرلىك دەپ باعالاۋعا ءتيىسپىز. رۋلار فوندىنى تەك قانا سول ءۇشىن قۇرادى. سول قاراجاتتان جەتىم-جەسىرلەرىنە، جاعدايلارى كەلمەيتىندەرىنە كومەكتەسىپ وتىرادى. حالىق ونى امالسىزدان ىستەپ وتىر. ەگەردە ورىس ءتىلدى بيلىك ەلدىڭ بار قاراجاتىن توناپ الىپ شەتەلگە قاشپاي، جۇمىسسىزدارعا جۇمىس ورىندارىن اشىپ، باسپاناسى جوقتارعا باسپانامەن كومەكتەسىپ، جارلى-جاقىباي، جەتىم-جەسىرلەرگە قارايلاسقاندا قازاق حالقى مۇنى جاساماعان بولار ەدى.
ال، ءۇشىنشى ءۋاج ولاردىڭ بارىنە تۇگەلدەي قاتىستى ەمەس. كوپتىڭ ىشىندە الا دا، قۇلا دا بولادى. بۇل جونىندە ۇلى اتالارىمىزدان «ءبىر قارىن مايدى، ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى» دەگەن ماقال قالعان. قۇمالاق كىمدە جوق. شىندىعىندا، قازاق حالقىندا تەك قانا ءبىر قۇمالاق بولسا، ورىس ءتىلدى بيلىك قورعاپ وتىرعان جۇيەدەگى قۇمالاقتاردى ساناپ تاۋىسا الماسپىز. ءبىراق، بىزدەگى ءبىر «قۇمالاق» اناۋ ايتقانداي، «جازىلمايتىن جارا» ەمەس. ونى ەمدەۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق. اتاسىن سىيلاپ، الدەقاشان سۇيەگى قۋراپ قالعان اتالارىنىڭ باسىنا ءساندى كەسەنەلەر سالىپ، تۋعان-تۋمالاسىمەن، جەتىم-جەسىرلەرلەرىنە قارايلاسا جۇرەتىن جاندارعا ول ەشقانداي قيىندىق تۋعىزبايدى. ولارعا، وسى ايتىلعانداردا جەتكىلىكتى. ولار سول «ءبىر قۇمالاق» بولماۋدىڭ بارلىق شاراسىن الاتىن بولادى.
رۋدىڭ قازاق ءۇشىن اسا قاجەت ەكەنىن مويىنداماي، ونى جامانداعانىمىز، ءوزىمىزدى دۇنيەگە اكەلگەن اكەمىز بەن شەشەمىزدى، ودان ارعى اتالارىمىز مەن انالارىمىزدى جانە ۇلتىمىزدى مويىنداماعانىمىز جانە جامانداعانىمىز. بۇلاردىڭ ءبارى بولىنبەيتىن ءبىرتۇتاس دۇنيەلەر. بۇلاردى بولشەكتەۋدىڭ سوڭى قۇردىم. ودان كەيىن شىعاتىن جول جوق. اتامىزدى مويىنداماساق، ول مايمىلدى اتام دەپ مويىنداعانىمىز. ال، مايمىل ەشقاشان ادام بولا المايدى. سەبەبى، ۇلى جاراتۋشى – اللا ولارعا سانا بەرمەگەن.
ودان ارى نە بولاتىنىنا كەلسەك، بۇل جايلى اتامىز قازاق: «اتاعا قاراپ ۇل، اناعا قاراپ قىز وسەر» دەگەن. ەسكە ۇستايىق! مايمىلعا قاراپ بوي تۇزەگەن ەلدىڭ (ۇلدىڭ دا، قىزدىڭ دا) كەلەشەگى بولمايدى.
بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن، ياعني «كىمنەن كىم تۋادى؟» دەگەن سۇراققا ايگىلى مايقى بي (ۇلى ءجۇز-ۇيسىن) اتامىز بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن:
"تۇلپاردان تۇلپار تۋادى،
سۇڭقاردان سۇنقار تۋادى،
اسىلدان اسىل تۋادى،
جالقاۋدان ماسىل تۋادى،
ماسىلدان مال باقپاس تۋادى،
ءتىلازاردان قىلجاقباس تۋادى،
تازدان جارعاقباس تۋادى،
ساراڭنان بەرمەس تۋادى،
سوقىردان كورمەس تۋادى،
مىلجىڭنان ەزبە تۋادى،
قىدىرمادان كەزبە تۋادى،
مايمىلدان مايمىل تۋادى"
قازاق شەجىرەسى - قازاق حالقىنىڭ جادىندا ساقتالعان رۋلىق شەجىرەدە بۇگىنگى قازاق بالاسىنىڭ بارلىعى قازاق دەگەن اتامىزدان وسىپ-ونگەن ءبىر كىسىنىڭ بالاسى ەكەندىگى ايتىلادى. ماسەلە ۇلتتىق شەجىرەنىڭ عىلىمي جانە تاريحي تانىمدىق زەردەلەۋ تۇرعىسىنان قانشالىقتى ناقتىلىعىندا ەمەس، تەگىن ىزدەپ تەرەڭدەگەن سايىن بۇگىنگى بارلىق قازاقتى ءبىر كىسىنىڭ (قازاق اتانىڭ) بالاسى قىلىپ شىعاراتىن تۇتاستىققا نەگىزدەلگەن، تايعا تاڭبا باسقانداي قۇرىلىمدىق قۇندىلىعى مەن ساباقتاستىعىندا. بۇل جەردە ويدان شىعارىلعان ەشتەڭە جوق. قازاقتىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى قازاق وتباسىنىڭ ۇلكەيتىلگەن ماكەتى ىستەتتى. تىرىلەر ءۇشىن كەرەك كەمەڭگەر جۇيە. تەگىن بىلگەن قازاقتىڭ ءبارى تۋىس. رۋ اتاۋلارى – ءبىر كەزدەگى اتالارىمىزدىڭ، اكەلەرىمىزدىڭ اتتارى، ەسىمدەرى. بابابالارىمىز بەن اكەلەرىمىزدىڭ اتتارىن ۇمىتساق، «رۋشىل بولمايمىز» دەگەن بوس ءسوز. تەگىمىزدى ۇمىتقاننان جەتىستىككە جەتسەك، قالعان ۇلتتارعا قارا كورسەتپەي كەتەتىن ۋاقىتىمىز الدەقاشان بولدى. جەبىرەيلەر نەگىزىن قالاعان كومۋنيستىك قىزىل ۇكىمەت قازاق شەجىرەسى مەن ۇرپاق ساباقتاستىعىنىڭ شەڭبەرىندەگى جول-جورالعى، سالت-داستۇرلەرگە ولەردەي قىرىن قارادى. دەمەك، سونشالىقتى (قىزىل ۇكىمەت) تەرەڭ ءايلا-ادىس پەن شىرماۋعا نەگىزدەلگەن ساياسي يمپەريانىڭ كەلە سالا ءبىزدىڭ قازاقي شەجىرە – ەل باسقارۋ تالىمدەرىمىزگە بالتا شابۋىندا ءبىر گاپتىڭ بارى انىق ەمەس پە!؟ جاۋ ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدان نەنى كورگىسى كەلمەسە، ءبىز ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان سونى ورىن-ورنىنا قويا باستاۋىمىز كەرەك ەدى. الايدا ورىس ءتىلدى بيلىك بىزگە مۇنى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرمەي، كەرىسىنشە «تەجەۋىش» رول اتقاردى. ءتىپتى اشىقتان-اشىق قارسى شىعىپ وتىردى.
قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى: ۇلى، نەگىزگى، كيەلى، بايىرعى، مۇراگەر، باس شاڭىراق دەگەن سياقتى اتادان قالعان ەڭ ۇلى ۇعىمداردى تۇگەل قامتيدى. ۇلتتىق سالت-سانادا قاراشاڭىراق ۇعىمى وتە ءادىل شەشىمىن تاپقان. مىسالى: ءبىر اكەنىڭ ءۇش ۇلى بار دەلىك. كۇندەردىڭ كۇنىندە ۇلكەن ەكى ۇلىن ۇيلەندىرىپ، ەنشىسىن ءبولىپ بەرىپ، جەكە وتاۋ تىگىپ بولەك شىعارادى. ال كەنجە ۇلى اكە-شەشەسىنىڭ قولىندا، قاراشاڭىراق نەمەسە باس شاڭىراقتا قالادى. نەگىزگى مۇراگەر كەنجە ۇل بولادى. اتادان، اكەدەن قالعان قاراشاڭىراققا مۇراگەر بولعاندىقتان كەنجە ۇلدىڭ جاسى كىشى بولسا دا، جولى ۇلكەن بولادى. ۇلدىڭ كەنجەلىگىن قاراشاڭىراققا بەرىلگەن جول مەن امانات تولتىرىپ، ەسەلەپ، تەڭەستىرىپ تۇرادى. سول شاڭىراقتان وتاۋ تىگىپ بولەك شىققان ۇل-قىزدارى سالەم بەرىپ، توركىندەپ، امال ايىندا كورىسىپ، اتا-انانىڭ بار كەزىندە دە ءبىرىنشى قاراشاڭىراققا كەلەتىن بولادى. بۇل – اتا-باباسىنا جانە ۇشقان ۇياسىنا دەگەن تۋىستىق قۇرمەت. تۋىستىقتى، قانداستىقتى، باۋىرلاستىقتى باياندى ەتۋ. ۇلتتىق تۇرعىدان قارايتىن بولساق، اتامەكەنگە، اتا داستۇرگە، اتا سالتقا، بابا تاريحقا دەگەن قۇرمەت. ورتاق ۇلتتىق قاعيدانى مويىنداپ، ءاربىر ارەكەتىمىزدى باۋىرلاستىق پەن تۋىستىققا يكەمدەۋ.
اتا داستۇرىمىزدە «قارا شاڭىراقتىڭ قارا قازانى» دەگەنۇعىم جانە «قارا قازان، سارى بالانىڭ قامى ءۇشىن نە ىستەمەدىك» دەگەن ءسوز بار. قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى – 360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋ. ەلدىڭ قارا قازانى – بۇل ۇلتتىق بىرلىك پەن بەرەكەنىڭ، قۇت پەن قۇلپىرعان جاسامپازدىقتىڭ رۋحاني جانە زاتتىق بەينەسى مەن تۇعىرى. سول ۇشىندە ماڭعىستاۋدىڭ قاراتاۋىنداعى «اداي اتا – وتپان تاۋ» كەسەنەسىندەگى قاراشاڭىراق عيماراتىنىڭ قاق ورتاسىنا الىپ تايقازان ورناتىلدى. بۇل - ۇلتتىق، تەكتىك رۋحاني مۇرامىز. «امال» مەرەكەسىنىڭ 13ء-ى مەن 14-ىندە وتپان تاۋعا جينالىپ، قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنەن شاقىرىلعان اقساقالدارى مەن ازاماتتارى سول ورتاق قاراشاڭىراقتىڭ قارا قازانىنان ءدام تاتۋى، جىلما-جىل جاڭعىرىپ، ۇردىسكە اينالۋى، ۇلتىمىزعا ۇلاعاتتى بىرلىك، قۇت پەن ب ا ق، بەرەكە مەن ىرىس اكەلەرى ءسوزسىز.
قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسى بۇتكىل جەر بەتىندەگى الەم ەلدەرى ىشىندەگى ەڭ سەنىمدى دەرەككوزدەر قاتارىنا جاتادى. بۇل شەجىرەدە «تىرناقتاي دا» جاڭساقتىق بولمايدى. سەبەبى، رۋلىق شەجىرە ءبىر اداممەن ەمەس، سول رۋ اتىن يەمدەنگەن اتامىزدىڭ (رۋىمىزدىڭ) بۇكىل ۇرپاقتارىمەن جانە ولاردىڭ اعايىن-تۋما، ناعاشى-جيەن، قۇدا-جەكجات، بولە مەن باجا، كورشى-كولەم، ياعني بۇكىل «قارعا تامىرلى» قازاقپەن جازىلادى. رۋلىق شەجىرە ۇرپاقتان ۇرپاققا قاعازعا جازىلعان حاتپەن ەمەس، اۋىزبەن اۋىزشا ايتىلاتىن قارا سوزبەن، قانمەن، جۇرەكپەن بەرىلەدى. ونى قازاق بالاسىنىڭ ساناسىنان ءوشىرۋ ءبىر اللادان باسقا ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيدى.
رۋدى ءبىلۋ، ول اتا-بابا تاريحىن، سالتىن، ءداستۇرىن ءبىلۋ. مىسالى، يساك دەگەن جات جۇرتتىق قازاق اراسىنا كىرىپ، ىرىتكى سالماق بولدى دەلىك. ول، اۋەلى يسان دەگەن قازاقي ەسىم الىپ، حالىقتىڭ سەنىمىنە كىرۋ كەرەك. قازاق بۇل جەردە يساننىڭ رۋىن، جەتى اتاسىن سۇرايدى. ايتىپ بەرە الماي، ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتپەسە، ولاردى ورتاسىنا كىرگىزبەي، مۇيىزدەپ ەلدەن قۋىپ شىعادى. نەگىزىنەن، ءارتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ، رۋدى جاماندايتىن مىنە وسىلار. مىنە، رۋىن اتا-تەگىن بىلمەيتىن ماڭگۇرتتەر وسىندايلاردىڭ اراسىنان كوپتەپ شىعادى. دەمەك، رۋدى جامانداپ، ونى «قۇبىجىق» قىلىپ كورسەتۋدىڭ ەش قاجەتى جوق، ەشبىر قازاق بالاسى الاۋىزدىق تۋعىزىپ جۇرگەن جوق. الاۋىزدىق تۋعىزىپ جۇرگەندەر، سىرتتان كىرگەن جاتجۇرتتىق كىرمەلەر.
رۋشىلدىقتى قازاققا قاجەتسىز دەپ، قارالاۋ دوستىڭ ءىسى ەمەس. سەبەبى، بۇل كەشە، بۇگىن پايدا بولا قالعان جۇيە ەمەس جانە ول ۇلكەن ادامگەرشىلىككە، تازالىققا قۇرىلعان دالالىق اكادەميا! ءبىز تەك جاتتىڭ «ايتاعىنا» ەرىپ ونىڭ قادىرىنە جەتە الماي ءجۇرمىز.
باسقا ۇلتتار مەن باسقا دىندەگىلەر، مىسالى اراپتار مىڭ جىلدان دا اسا ۋاقىت ىشىندە، پارسى مەن جەبرەيلەر ءتىپتى ودان دا كوپ، ال ورىس ءۇش عاسىردا دا قازاقتى ۇلتتىق بولمىسىنان اجىراتىپ، ءوز تىلدەرى مەن دىندەرىنە وتكىزە المادى. ءبىزدىڭ رۋلىق جۇيەمىز قىتايعا دا، باسقاعا دا توتەپ بەرە الادى. بۇل 70 000 جىل بويى ابدەن سىناقتان وتكەن جۇيە. حالقى رۋلىق شەجىرەسىن 100 پايىز تۇگەلدەي بىلەتىن مۇنداي ەل جەر بەتىندە جوقتىڭ قاسى. قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ، ياعني اعايىندى ءۇش ارىسىنان تاراعان رۋلارى بىرىنە-بىرى بايلانىپ، شىرماۋىقتاي شىرمالعان. سوندىقتان، سىرت كۇشتەر بار، «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەگەندەي، ىشتەن شىققاندارى بار، بارلىعى جينالىپ قانشاما تالپىنسا دا سان مىڭداعان جىلدار بويى قازاقتى الا الماي كەلگەنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون بولادى.
تاريح تاعلىمى: اتا سالتىن ۇستانىپ، ءتىلى مەن ءدىنىن ساقتاعان، تەگىن بىلگەن «تەكتىدەن تۋعان تەكتى ۇرپاقتار» عانا قازاق ۇلتىن امان ساقتاپ كەلەدى. قازاقتى قازاق ەتىپ بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەندەر دە سولار. بۇل قاعيدانى ساقتاي الماعاندار، «تەگىنەن بەزگەن تەكسىز، جەتى اتاسىنان بەزگەن جەتەسىز» اتانىپ، قاتاردان شىعىپ قالىپ وتىرعان. قىسقاسى، رۋلىق جۇيەنىڭ ساقتالۋى قازاق حالقىنىڭ ماڭگىلىك ەل بولىپ، قازىق جۇرتتا ماڭگى وتىرۋىنىڭ كەپىلى بولماق.
مۇحامبەتكارىم قوجىرباي ۇلى،
ماڭعىستاۋ
پىكىر قالدىرۋ