قازاقتا «التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى» دەگەن اتالى ءسوز بار. وسى سوزدە مەڭزەگەن قايسى التاۋ؟ ءبىر عاسىردا قاتار ءومىر سۇرەتىن اتا، اكە، بالا اتالمىش التاۋدىڭ ۇشەۋى، بۇلار تاتۋ بولسا وتباسى بەرەكەلى، قۇت قونعان، قىزىر دارىعان ساليقالى اۋلەتكە اينالادى. ەندىگى ۇشەۋى – جەتى تۋىس، قۇدا (جەگجات)، ناعاشى(جيەن) ىنتىماقتى بولسا اۋىلدىڭ سىرتىنان ات ۇركەدى، كيە قونعان ەلگە اينالادى.
توبەدەگىنى الاتىن تورتەۋ شە؟ ەلدى ۇستاپ تۇراتىن پاتشا، عالىم، باي، تاقۋا. بۇل ءتورت ءوز مىندەتىن جاقسى اتقارسا، توبەدەگى كەلەدى.
پاتشا (ءامىر يەلەرى) ءال-فارابي بابامىز «قايىرىمدى قالا» ەڭبەگىندە «ادامدار تەك باقىتتى بولۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەدى، سوعان بەلگىلى كەزەڭدەردە جەتەدى. ول ءۇشىن جالعىز قارىلعاش جاز شىعارمايدى دەگەندەي كوپ بولىپ باقىتقا ۇمتىلۋدى ورتاعا قويادى، ادامدار بىر-بىرىنە اسەر ەتەدى، ءومىر سۇرەتىن ورتا جانعا جايلى بولۋ كەرەك، اقىلدى ورتا، اقىلدى ادام، اقىلدى ۇرپاق، اقىلدى تۇرعىن، اقىلدى قالا قالىپتاسادى سوندا عانا باقىتتى ءومىر باستالادى» دەيدى. مەملەكەتتىڭ رۋحىن قوعامداعى ادامگەرشىلىك، قايىرىمدىلىق، ادىلەتتىلىك، شىنايىلىق، تۇراقتىلىق، ىزگىلىك كوتەرەدى، رۋحاني قۇندىلىقتارى عانا ساقتاي الادى.
ەندى وسى تراكتاتتا باسشىنى ەرەكشە اتايدى، ول دەنى ساۋ، پاراساتتى، سابىرلى، ەسكە ساقتاۋ قابىلەتى جوعارى، اقىلدى، قىراعى، باتىل، مەيىرىمدى، ءادىل، جان-جاقتى، ءبىلىمدى بولۋ. جان تازالىعى، ار تازالىعى، بۇكىل ادامعا، ءوز حالقىنا دەگەن تازا ماحابباتى، عىلىم مەن بىلىمگە دەگەن قۇرمەتى كەرەك دەيدى. قوعامنىڭ بەرىكتىگى، تۇراقتىلىعى، كۇشتىلىگى يماندىلىقتان. سوندا ادامدار قايىرىمدى جانە اقىلدى قالا قۇرۋعا بولاتىنىن ايتادى. دەمەك ءامىر يەلەرىنە پاتشادان تارتىپ ەكى ادامدى باسقاراتىن كىشكەنە ءمانساپتىعا دەيىن جاتادى. وسى توپ ءبىر ەلدىڭ باقىتتى-باقىتسىز بولۋىنا تىكەلەي ىقپال جاسايدى. ولار ەلدىڭ باقتاشىسى، شىن جاناشىر، حالىقپەن ەتەنە بايلانىستاعى، اللادان قورقاتىن باسشى باقىتتى جاراتادى. ال ول قاسىر بولسا ەلدى دە، ءوزىن دە قۇردىمعا اپارادى. باسشى بولۋ دەگەن مامىق كرەسلوعا جايعاسۋ، بايلىققا بەلشەدەن باتۋ ەمەس، كەرىسىنشە ەل جۇگىن، حالىق اماناتىن، ۇلت تاعدىرىن موينىنا الۋ دەگەن ءسوز. ءامىر يەلەرى ءادىل دە مەيىرىمدى بولىپ، ار-ۇيات، وبال-ساۋاپ دەگەندى ءبىلىپ كىسى اقىسىن جەمەسە، قوعام تىنىش، ەل مۇڭسىز بولادى.
ەكىنشى توپ ول – عالىم. عالىم كەمە كاپيتانى سياقتى، كەمە سونىڭ باعدار بەرۋىمەن جۇرەدى، بيلىكتەگى ادام عالىمدى تىڭدايدى. عالىم بارلىق عىلىمنىڭ يەسى. تاريحي، فيلوسوفيا، ادەبيەت وسى توپتىڭ قولىمەن جازىلادى. وسىنىڭ ىشىندەگى ساياسي تاريح باستى ورىندا تۇرادى. ادام جانىن زيالى (جازۋشى، اقىن)، ءمۇعالىم، زاڭگەر، پسيحولوگ، جۋرناليست ەمدەسە، ءتانىن دارىگەر ەمدەيدى. بۇلار لايلانسا، وندا «ەت ساسىسا تۇز سەبەدى، تۇز ساسىسا نە سەبەدىنىڭ» ءوزى بولادى. بۇل توپتىڭ قولىندا قوعامنىڭ كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر جىڭىشكە ءجىبى بار. سوندىقتان ولارعا دۇنيەگە، سالتاناتقا، ءمانساپقا، اتاققا قۇمارلىق جاراسپايدى. ۇلتتىق مۇددە، حالىق يگىلىگى جولىندا جۇرگەن ادام كوكىرەگى وياۋ، مىنەزى دۇرىس، شىدامدى، قايراتتى، باتىل بولۋى قاجەت. ناعىز زيالى ادام ءوزىن ۇلتىنىڭ قىزمەتشىسى سانايدى. «زيالى ادام ءوز زامانىندا يماندىلىعى، ءدىني ءبىلىمى، قابىلەتى، تاربيەسى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى ارقىلى ادامزاتقا، ۇلتىنا، ءدىنى مەن دىلىنە دۇرىس قىزمەت ەتىپ، ۇرپاققا ىزگىلىگى مول ىستەرىن قالدىرا بىلسە ادامزاتتىق كەڭىستىكتەگى تۇلعالىققا قول جەتكىزبەك»، دەيدى ۇلت ويشىلى ءال-فارابي.
ءۇشىنشى توپ – بايلار. بايلار بولماسا، بارلىق ءوندىرىس توقتايدى، الىپ زاۋىتتار، قاپتاعان ساۋدا دۇكەندەر، ءدامى ءتىل ۇيىرگەن تاماق جايلار، كوڭىل اشار كلۋبتار، اتتام جەردەگى جانار ماي بەكەتتەرى، جەپ-ىشكەن سان ءتۇرلى ازىق-تۇلىكتى كىم دايىندايدى، كەدەيلەرگە كىم جۇمىس بەرەدى، ارينە، كەدەي بولماسادا بايدىڭ جۇمىسى جۇرمەيدى. شەبەر جاراتۋشى بايمەن كەدەيدى بىر-بىرىنە بولىنبەيتىن ەتىپ قوعام تەپە-تەڭدىگىن ساقتايدى. كەز كەلگەن كەدەي بايدىڭ بەرگەن ەڭبەك اقىسىن تاعى كوبىرەك بەرسە ەكەن دەپ ىشتەي بولسادا دامەتەدى، مىنە سوندىقتان يسلامدا باي زەكەت، ساداقا بەرۋ ارقىلى كەدەيدىڭ قالعان اقىسىن وتەيدى. قوعامدا باي مەن كەدەيدىڭ اراسىندا مەيىرىمدىلىك پايدا بولادى. باي جومارت جانە اقىلدى، قۇدايدان قورقاتىن، كىشپەيىل بولسا قوعام باقىتتى بولادى، بارلىق كۇنا تاكاپپار، اشكوز، قىزعانشاقتىقتان تۋىندايدى، باي وسىلاردان الىس بولسا قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالايدى، بولماسا كەرىسىنشە بولسا قوعام قارا تۇنەككە اينالادى.
تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ ەلىمىزدە دەلدال (تاۋەلدى) بۋرجۋازيا، پارازيت (ماسىل) بۋرجۋازيا قالىپتاستى. سوڭعى جىلداردا ۇلتتىق بۋرجۋازيا عانا پايدا بولدى، ەل-جەر ءۇشىن كەلەشەككە جۇمىس جاساۋدا، ءبىراق وتە از. دەلدال بۋرجۋازيا مەن ماسىل بۋرجۋازيا دا ۇلتتىق مۇددەگە جۇمىس جاساسا، ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى نۇرلى بولىپ، كەلەشەك ۇرپاق ماڭگىلىك ەلدە ءومىر سۇرەر ەدى.
ءتورتىنشى توپ – تاقۋلار. قaسيەتءتى قۇرaننىڭ ا‘راف ءسۇرەءسىءنىڭ 96-aياتىندa: «ەگەر سول قaلaلaردىڭ (ەلدى-مەكەندەرءدىڭ) حaلقى يمaن كەلءتىءرىپ، تaقۋaلىق جaسaپ، اللaعa قaرسى كەلۋدەن سaقتaنعaندa، ءارينە، ءبىز ولaر ءۇشىن جەر مەن كوكتەگى بەرەكەت قaقپaلaرىن aشىپ، مولشىلىقتa ءومىر ءسۇرگىزەر ەدىك». (7:96)
باقارا ءسۇرەءسىءنىڭ 194-aياتىندa: «اللaعa قaرسى كەلۋدەن سaقتaنىپ، تaقۋa بولىڭدaر، اللa تaقۋaلaرمەن ءاردaيىم ءبىرگە». (2:194)
تالاق ءسۇرەءسىءنىڭ 5-aياتىندa: «ءمىنە، بۇل اللaنىڭ سەندەرگە ءتۇءسىرگەن ءامىءرى. كىم اللaدaن قورىقسa، كۇءنا جaسaۋ مەن وعaن قaرسى كەلۋدەن سaقتaنسa، اللa ونىڭ كۇءنالaرىن جويادى. مول سىيلىعىن بەرەءدى». (65:5)
انفال ءسۇرەسىنىڭ 29-aياتىندa: «ەي، ءمۇءمىندەر! اللaدaن قورقىڭدaر، وعaن قۇلشىلىق جaسaڭدaر، تaقۋa بولىڭدaر، سوندa اللa سەندەرگە ەرەكشە قaءبىلەت بەءرىپ، جaقسى مەن جaمaندى، aقيقaت پەن جaلعaندى aيىرaتىن ءقۇش بەرەءدى. كۇءنالaرىڭدى كەءشىرەءدى، سەندەرءدى جaرىلقaيدى. اللa قaمقورشى، aسقaن جومaرت». (8:29)
حۋجۋرات ءسۇرەءسىءنىڭ 13-aياتىندa: «اللa ءباءرىن كوءرىپ تۇر. اللa aلدىندa ەڭ aردaقتى بولعaندaرىڭ بۇل ءدۇنيەدە تaقۋa بولعaندaرىڭ. اللa شەكءسىز ءبىلگىر، ءباءرىنەن حaبaردaر».(49:13)
تالاق ءسۇرەءسىءنىڭ 2-3aياتىندa: «كىم اللaعa ءتيىءسىنشە تaعزىم ەتسە، وعaن قaرسى كەلۋدەن قورىقسa، اللa وعaن تىعىرىقتaن شىعaتىن جول تaۋىپ بەرەءدى، سوندaي-aق، اللa وعaن ويلaمaعaن جەردەن ريزىق بەرەءدى». (65:2-3)
ءالي-ييران ءسۇرەءسىءنىڭ 102-aياتىندa: «ەي مۇسىلمaندaر، اللa جولىندa ولە-ولگەنشە شىنaيى تaقۋa بولىپ، يمaنمەن جaن تaپسىرىڭدaر». (3:102)
ھۋد ءسۇرەءسىءنىڭ 49-aياتىندa: «سەندەر سaبىر قىلىڭدaر. رaسىندa aقىرعى ەسەپتە تaبىس تaقۋaلaءردىكى. ەڭ كەرەمەت جەءڭىس اللaدaن شىنaيى قورىققaن تaقۋaلaردa». (11:49)
مىنە قۇراندا وسىلاي ماداقتالاتىن تاقۋالاردىڭ قۇرمەتىنە اللا تاعالا ەلگە تىنىشتىق، بەرەكە بەرەدى. ءبىر ەلدى مەكەندە اۋىر كۇنالار جاسالىپ، اللا تاعالا زاۋال جىبەرەيىن دەگەندە سول جەردەگى ءبىر كىشكەنە بالا قۇراندى وقي باستاعاندا جاراتۋشى سول ماڭدى تۇگەلدەي كەشىرەدى. ەل مەن جەر ءۇشىن تۇنگى ۇيقىسىن قيىپ، كوز جاسىن كولدەتىپ دۇعا جاساپ وتىرعان تاقۋالار ەلىمىزدىڭ كوزگە كورىنبەيتىن ەڭ نەگىزگى تىرەگى. بارلىق نارسە اللا قالاسا بولادى.
***
التاۋدى رۋحاني تۇرعىدان تالداساق: يماننىڭ 6 شارتى مەڭزەلگەن.
اللانىڭ جارتاقان كەز-كەلگەن، جاندى-جانسىز زاتتارىنان جاراتۋشىنى تانۋىمىز كەرەك. عالىم ءبىر شىمشىم توپىراق جاساي الا ما؟ جاپوندار روبوت سيىر جاساپ، تەك ءشوپتىڭ ءسولىن سىعىپ المادى ما؟ كىم كىشكەنە قارا قۇمىرسقانىڭ بىرەۋىن قولدان جاساپ، جان سالا الادى، جانسىز جۇمىرتقادان جاندى بالاپاندى كىم شىعارا الادى..... مىنە بۇل اللانى بارلىق كەزدە، بارلىق جەردە تاني الۋىمىز «تاۋحيت» بولىپ سانالادى. وسى كەزدە ادامنىڭ التاۋى الا بولماي بىرىگەدى، يماننىڭ التى شارتى پايدا بولادى. بارلىق الەمنىڭ جاراتۋشىسى ءبىر اللا تاعالا جانە پايعامبارىمىز مۇحاممەد مۇستافا(س.ا.ۋ) ونىڭ ەلشىسى ءارى ق ۇلى ەكەنىنە، پەرىشتەلەرگە، كىتاپتارعا، پايعامبارلارعا، ولىمنەن سوڭ ءتىرىلۋدىڭ حاق ەكەنىنە، اقىرەت كۇنىنە، تاعدىرعا جانە جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ اللا تاعالانىڭ جاراتۋىمەن بولاتىنىنا سەنىم قالىپتاسادى. وسى التى شارت ورىندالعاندا، يسلام وزدىگىنەن پايدا بولادى، ول شاھادات كاليما ايتۋ، ناماز وقۋ، ورازا ۇستاۋ، زەكەت بەرۋ، قاجىلىققا بارۋ.
يماندى قورعاۋ ءۇشىن التى قورعان كەرەك: 1. پارىزدار.2. ۋاجىپتەر. 3.سۇننەتتەر. 4. ءمۇستاحاپتار. 5. ماندۇپتەر. 6. ناپىلدەر.
تورتەۋدى تۇگەلدەۋدى رۋحاني تۇرعىدان تالداساق: ءدىني جانە شاريعي ۇكىمدەردىڭ تاراعان نەگىزدەرى تورتەۋ:1. قۇران. 2. سۇننەت. 3. يجماعى ۇممەت(مۇجتاھيتتەردىڭ ءبىر ماسەلە بويىنشا ورتاق كەلىسىمى). 4.قياسى فۋقاحا. (ءبىر ماسەلەنىڭ ۇكىمى بولماسا، ونى ۇكىمى بار باسقا، وتە ۇقساس ماسەلەمەن سالىستىرۋ ارقىلى ۇكىم شىعارۋ).
قازاقتىڭ تولە ءبيى 13 جاسىندا قاري بولعان، انەت بابا بۇحار بارىپ مەدرەسەدەن ون ءۇش ءپاندى ۇزدىك ءتامامداعان. وسىنداي قازاق «التاۋ مەن تورتەۋدى» بەكەر ايتپاسا كەرەكتى.
نۇرحالىق ابدىراقىن
پىكىر قالدىرۋ