ءدىني شەتىن كوزقاراستار مەن ۇستانىمدارمەن كۇندەلىكتى ومىردە بەتپە-بەت كەلىپ، بەلسەندى كۇرەسىپ جۇرگەن تەولوگ-مامانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى تاجىريبەدە ءدىني راديكاليزمنىڭ تۇپكى سەبەپتەرىمەن ەمەس، كوبىنە كوپ سالدارىن ەنسەرۋگە كۇش جۇمسايتىنىن ايتادى. ال، وسى سالاداعى مەملەكەتتىك تاپسىرىستى ورىندايتىن قۇزىرلى ورگانداردىڭ نەگىزگى دەنى پروفيلاكتيكالىق ماقساتتا قۇرىلعاندىعى بەلگىلى. ءبىراق، بۇل مەكەمەلەر الدىن الۋ جۇمىسىنان كورى ءدىني شەتىن كوزقاراستار مەن ۇستانىمداردان تۋىنداعان زارداپتاردى قالپىنا كەلتىرۋگە باسىمدىق بەرەدى. شىنتۋايتىندا، وسىلايشا تەك سالدارىمەن كۇرەسۋ جالعاستىرىلا بەرەتىن بولسا، وندا تاياۋ ارادا ءدىني راديكاليزم ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى دەگەن ءسوز. ءتىپتى، جۇلىنعا تۇسكەن جەگى-قۇرت وزەكتى كەمىرگەن ۇستىنە كەمىرە تۇسسە، كۇندەردىڭ كۇنى مەڭدەگەن دەرتتىڭ الدىن الماق تۇگىلى، سالدارىن دا جويا الماي قالۋىمىز بەك مۇمكىن. دەمەك، ءدىني ەكسترەميزمدى تۇبەگەيلى ەڭسەرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ونىڭ ءتۇپ-تۇقيانىنداعى دەرتتى ەمدەۋىمىز كەرەك. اتالمىش ماسەلەگە قاتىستى تىڭ كوزقاراس، جاڭا ادىستەمە ءتۇزۋ – بۇگىنگى ۋاقىت تالابىنا اينالدى دەسەك اسىرا ايتقاندىق ەمەس.

كەشەندى باعدارلاما تۇزۋگە ءتيىستىمىز  

قازىرگى ۋاقىتتاعى ءدىني فاناتيزم مەن راديكاليزمگە ۇرىندىراتىن قوعامدىق فاكتورلاردى انىقتاپ، وعان قارسى كەشەندى باعدارلاما قابىلداۋ اسا ماڭىزدى بولىپ وتىر. ازاماتتاردىڭ جات ءدىني اعىمداردىڭ جەتەگىنە ەرۋىنە تۇرتكى بولعان سەبەپتەر مەن جاعدايلاردى سارالايتىن بولساق، ءدىني سەبەپتەن وزگە ونىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق جىكتەرى بار ەكەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. مىسالى، ولاردىڭ كەيبىرىن ناقتى اتاپ وتەر بولساق:

• ءوي-ورىستىڭ دۇرىس جەتىلمەۋى؛

• پسيحولوگيالىق اۋىتقۋشىلىققا ۇرىنۋ؛

• وتباسى باقىتىن سەزىنە الماۋشىلىق؛

• قىلمىس جاساپ، ودان ارىلۋ ءۇشىن جيحادقا بارۋ؛

• ءينديۆيدتىڭ قوعامدا ءوز ورنىن تاپپاۋى؛

• ومىردەن ادىلەتسىزدىك كورۋى؛

• تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتىپ، پسيحولوگيالىق كۇيزەلىسكە ءتۇسۋ؛

• قيىن الەۋمەتتىك احۋالدىڭ (كەدەيشىلدىك) اۋىرتپالىعىن كوتەرە الماۋ؛

• ءداستۇرلى ءدىني قۇندىلىقتار تۋرالى جەتكىلىكتى مالىمەتتەرمەن سۋسىنداماۋ؛

• يسلامدانۋعا ەلىكتەۋشىلىك؛

• تەرىس ءدىني اعىمداردىڭ جالعان يدەولوگياسىنا الدانۋ؛

• بەلگىلى-بىر شەيح نەمەسە جالعان ۋاعىزشىنى سوقىر سەزىممەن ءپىر تۇتىپ، راسيوناليستىك پايىمنان ايىرىلىپ قالۋ؛

• دىندەگى كەيبىر كوپ ايەل الۋ، عانيمات (اسكەري ولجا)، حيجرا، جيحاد جانە ت.ب. قۇندىلىقتاردى ءناپسى مەن جالعان نامىس تۇرعىسىنان باعالاۋ نەمەسە قاتە ءتۇسىنۋ؛

• ءدىن ۇستانۋدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مۇددەگە اينالدىرۋ؛

• ءدىني ادام بولىپ كورىنۋ ارقىلى ءوز كونيۋنكتۋراسىن كۇشەيتۋ؛

• يسلام ءدىنىن اتا-بابامىزدىڭ ۇستانعان جولى دەپ ۇعىپ، قاتتى ۇستانىمعا بارۋ؛

• وشتەسكەن ادامدارىنان جيحادقا ءوتۋ ارقىلى كەك الۋ؛

• ەلدەگى ساياسي جۇيەمەن كەلىسپەۋ جانە ت.ب. الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق فاكتورلار.

بۇل كورسەتىلگەن فاكتورلاردىڭ ءار-الۋاندىعىن ەسكەرەر بولساق، ءبىز ءدىني ەكسترەميزممەن تۇتاس قوعام بولىپ كۇرەسۋگە ءتيىستىمىز. ياعني، بەلگىلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار عانا ەمەس، وزگە الەۋمەتتىك ينستيتۋتتار دا ءدىني شەتىن كوزقاراستار مەن ۇستانىمداردىڭ الدىن الۋ جۇمىستارىنا شاما-شارقىنشا ات سالىسۋى قاجەت. سەبەبى، زايىرلى قوعامدا ازاماتتاردىڭ وتباسىن باقىتىن سەزىنە الماۋىنا، قابىلەت-قارىمىنا قاراي قوعامنان ءوز ورنىن تاپپاۋىنا، تاربيە ىستەرىنە، سونداي-اق، ءدىني تەولوگيالىق اقپاراتپەن قامتاماسىز ەتۋ فۋنكسياسىن مەملەكەت ەمەس، الەۋمەتتىك ينستيتۋتتار اتقارادى. ولاي بولسا، اتالمىش الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ فۋنكسياسى ولقى ءتۇسىپ، ول ءدىني ەكسترەميزمگە ۇلاسپاسى ءۇشىن ءبىز قاجەت كەزدە بىر-بىرىنە دەمەۋ كورسەتىپ، جۇيەلى تۇردە جۇمىس جاسايتىن كەشەندى باعدارلاماعا ارقا سۇيەۋىمىز كەرەك. 

ءداستۇرلى دىنگە نەگىزدەلگەن اقپاراتتى ءبىرىنشى جەتكىزۋ –  اسا ماڭىزدى

شەتىن كوزقاراستى ۇستانۋشى ازاماتتاردىڭ عۇمىر-تاريحىنا كوز جۇگىرستەك، ولاردىڭ جاڭساقتىققا ۇرىنۋىنا كوبىنە-كوپ ءدىن تۋرالى العاشقى اقپاراتتى تەرىس ءدىني اعىم وكىلدەرىنەن الۋى تۇرتكى بولعانىن اڭعارامىز. جالپى، «كەلىننىڭ بەتىن كىم اشسا، سول ىستىق كورىنەدى» دەمەكشى، كىم-كىمگە بولسا دا، دىنگە ءوتۋ كەزىندەگى العاشقى ءسات وتە اسەرلى بولادى. وسى كۇي ونىڭ عۇمىر بويى ساناسىندا وشپەستەي بولىپ تاڭبالانادى. ءارى بۇل تابيعي-پسيحيكالىق زاڭدىلىق. وسى زاڭدىلىققا ساي العاش العان اقپاراتتارعا قاراي ءدىني ولشەم قالىپتاسادى. ول اقپارات دۇرىس بولسا، ءينديۆيدتىڭ كوزقاراسى وڭ باعىتتا قالىپتاسادى. ال، ءدىني اقپارات تەرىس بولسا، ادامنىڭ ءدىني ۇستانىمى تەرىس باعىتتا ءوربيتىن بولادى. سونىمەن قاتار، العاش دىنگە شاقىرعان ۋاعىزشى دا ءينديۆيدتىڭ ومىرىنە ەكپىندى ىقپال جاساي الادى. ەگەر، ادامنىڭ راسيوناليستىك ويلاۋ تارازىسى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەسە، وندا ول ۋاعىزشىنىڭ ايتقانىمەن ءجۇرىپ تۇراتىن قۇلتەمىرگە اينالادى. بۇل دا تاجىريبەدە ءجيى ورىن الاتىن جاعداي دەسەك، ءسىرا قاتەلەسپەيمىز دەپ ويلايمىن. ياعني، ادامنىڭ العاشقى ءدىني اقپاراتتى كىمنەن الۋى جانە قانداي مازمۇندا الۋى اسا ماڭىزدى فاكتور سانالادى. دەمەك، كوبىنە كوپ بۇقارا حالىقتىڭ ءدىني ولشەمى وسى فاكتورعا بايلانىستى قالىپتاساتىن بولسا، وندا مەملەكەت ءوزى باس بولىپ ەل اۋماعىندا ءدىني اقپارات تاراتۋدىڭ ەڭ وزىق جۇيەسىن جاساۋى قاجەت. 

جالپى، بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە ءدىني ءبىلىم بەرەتىن 9 مەدرەسە-كوللەدج، 3 قاريلار ورتالىعى، بىرنەشە جوو، ودان وزگە قمدب مەشىتتەرىندە ساۋات اشۋ كۋرستارى جۇمىس جاسايدى. سونداي-اق، تۇراقتى تۇردە ءدىني اقپارات تاراتاتىن 20-دان استام عالامتور پورتالى، رەسپۋبليكالىق جانە وڭىرلىك بىرنەشە باسىلىم، «اسىل ارنا» تەلەارناسى جانە كەيبىر تەلەارنالار مەن راديولاردا ءدىني تانىمدىق تۇرعىدا اقپارتتار تاراتاتىن باعدارلامالار جۇمىس ىستەيدى. وعان قوسا، ق ر قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى ءدىن ىستەرى كوميتەتى تاراپىنان قۇرىلعان رەسپۋبليكالىق اقپاراتتىق ءتۇسىندىرۋ توبى، قمدب تاراپىنان قۇرىلعان رەسپۋبليكالىق اقپاراتتىق-ناسيحات توبى، وبلىستىق اكىمشىلىكتەر تاراپىنان قۇرىلعان جەرگىلىكتى اقپاراتتىق-ناسيحات توپتارى قىزمەت ەتۋدە. البەتتە، ەل اۋماعىندا ءدىني ءبىلىم مەن اقپارات تاراتاتىن بۇل جۇيەنى ازسىنۋعا بولمايدى. ءتىپتى، بۇل قۇرىلىم ءدىني راديكاليزمنىڭ الدىن الۋ مەن زارداپتارىن جويۋ ىسىندە ءبىرشاما جەتىستىكتەرگە دە جەتتى دەپ ايتا الامىز. دەگەنمەن، ءبىز توقمەيىلسىپ قالماي، بۇدان ارىقاراي ماسەلەنى تۇبەگەيلى ەڭسەرۋ ءۇشىن ءداستۇرلى دىنگە نەگىزدەلگەن ءدىني اقپاراتتى حالىققا ءبىرىنشى بولىپ جەتكىزۋدى قولعا الۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن جوعارىدا اتالعان قۇرىلىمنىڭ جۇمىسىن جانداندىرىپ، ءدىني اقپارات تاراتۋ مەن ءبىلىم بەرۋدىڭ زاماناۋي موبيليزاسيالىق تەتىكتەرىن يگەرۋگە ءتيىستىمىز.

قوعامنىڭ ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى يمۋنيتەتىن قالىپتاستىرۋ قاجەت

ءبىز ءدىني راديكاليزم قۇبىلىسىنىڭ ەل بولاشاعى ءۇشىن قانشالىقتى ءقاۋىپتى ەكەنىن دۇرىس ءتۇسىنىپ ءبىلۋىمىز شارت. ول ءۇشىن سۇراپىل قان مايدان، كۇركىرەۋىك سوعىس ءجۇرىپ جاتقان ەلدەردەگى اتا-اناسىز قالعان جەتىمدەردىڭ جىلاعان ءۇنىن، جاڭبىرشا جاۋعان اجال وعىنان جارالانىپ، قانسىراعان جۇرتتىڭ ايانىشتى كۇنىن، اش-جالاڭاش ەلدىڭ مۇڭ-شەرى مەن قايعى-قاسىرەتىن، ۇرىككەن قويداي بوسقان حالىقتىڭ تارتقان تاقسىرەتىن ءدايىم ءدۇيىم ەلگە اسەرلى پۋبيليسيستيكالىق جانە كوركەم شىعارمالارمەن، وبەكتيۆتى شىندىقتارعا نەگىزدەلگەن ۆيدەو-روليك پەن دەرەكتى فيلمدەر ارقىلى بەينەلەپ جەتكىزىپ، بەيبىت كۇننىڭ ءقادىرىن جان-جاقتى سەزىندىرۋىمىز قاجەت. مىسالى، وتكەن عاسىرداعى قىرعي-قاباق سوعىسى جىلدارى كەڭەس ۇكىمەتى جاپپاي ەل تۇرعىندارىنا اتوم بومباسىنىڭ ادامزات بولاشاعى ءۇشىن اسا ءقاۋىپتى ەكەنىن تۇراقتى تۇردە جەتكىزىپ وتىردى. سونىڭ اسەرىنەن دە يادرولىق وق-تۇمسىقتىڭ كۇللى جاھاندى ءاپ ساتتە جويىپ جىبەرەتىن تاجال ەكەنىن تۇسىنگەن جۇرت ءاردايىم بەيبىتشىلىكتى جىرلاپ، تاتۋلىقتى ايتىپ، ۇرانداتاتىن. ءبىز دە ءدال قازىرگى شاقتا ءدىني راديكاليزمنىڭ اۋسەلەسى – اتام بومباسىنان كەم تۇسپەيتىن تاجال ەكەنىن ازاماتتارعا ساتىلى تۇردە مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ، قوعامنىڭ بارلىق سالالالارىنا دەيىن دەندەي ەنىپ، ۇدايى ءتۇسىندىرىپ وتىرۋىمىز كەرەك. ونىڭ ناتيجەسى رەتىندە بۇقارا حالىق بۇل ىندەتتى تولىق سەزىنىپ، وزدىگىنەن وعان قارسى يمۋنيتەتتى قالىپتاستىرا ءبىلۋى شارت. ياعني، ءبىزدىڭ الدىن الۋ جۇمىستارىمىزدىڭ شەگى وسى مەجەگە دەيىن يەك ارتۋعا ءتيىستى.

ءتۇيىن

قوعامنىڭ بەلگىلى-بىر سالاسىندا تۋىنداعان ماسەلە دەر شاعىندا الدى الىنباسا، ول ۋشىعىپ، بىرتە-بىرتە تۇتاس الەۋمەتكە كەرى اسەرىن تيگىزە باستايدى. ءبىز ءدىني شەتىن كوزقاراستار مەن ۇستانىمدار قوعامنىڭ دامۋىنا زيانىن تيگىزبەس ءۇشىن ونىمەن ىمىراسىز كۇرەسۋىمىز كەرەك. ءارى ونىڭ تۇپكى سەبەپتەرىن جويۋدى كۇندەلىكتى فۋنكسيونالدى مىندەتتەمەنىڭ نەگىزى ەتىپ قويۋىمىز شارت. ەگەر، الدىن الۋ جۇمىستارى ءتيىستى دەڭدەيگە جۇرگىزىلمەسە، ەرتەڭ اۋرۋ اسقىنىپ، قوعامنىڭ دامۋىن تەجەپ، مەملەكەتتىلىگىمىزگە ءقاۋىپ ءتوندىرۋى ابدەن مۇمكىن. سول سەبەپتى دە، ءدىني راديكاليزمگە ادەتتەگى قۇبىلىس رەتىندە مۇلدە قاراۋعا بولمايدى.

شقو ءدىن ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ەرنات قىدىرموللايەۆ