ءدال قازىرگى كەزەڭدە ۇلتقا قاتىستى ۇلى تىرلىكتەر جاسالۋدا. ونى جوققا شىعارا المايمىز. «قازاقتىڭ ءتىلى دامىماي جاتىر» دەپ بايبالام سالاتىندار گەرولد بەلگەردىڭ سوزىمەن ايتساق، ءبىر نارسەنى تۇسىنگەنى ءجون: «قازاق ءتىلىن دامىتاتىن وزگە ۇلت وكىلدەرى ەمەس، قازاقتىڭ ءوزى». شىندىعىندا سولاي. مۇنى ناۋرىز مەيرامىنىڭ الدىندا عانا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرىمەن كەزدەسكەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تا اشىق ايتتى.

–مەن ايتقانداي، 2025 جىلعا دەيىن دايىندالىپ، ءبىز قازاقتىڭ ءتىلىن بارلىق سالادا ەنگىزۋگە جۇمىس جاسايمىز. ءوز ىشىمىزدە، ەلىمىزدە، مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارى مەن باسقا سالالاردا بارلىعى دا  ءوز تىلىمىزدە جۇرەتىن بولادى، قۇداي بۇيىرتسا. ءبىراق وعان اسىعىستىق جاساۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق. ەلىمىزدە تىنىشتىق، ءوزارا سەنىم، بارلىعىنىڭ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋ، ءدىن، مادەنيەت، ءتىل بويىنشا ەشكىمدى دە شەكتەمەيمىز، اركىم ءوز مادەنيەتىمەن، ءوز تىلىمەن ءومىر ءسۇرسىن. بۇل قالىپتى جاعداي، – دەدى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى. سونىمەن قاتار، جۋرناليستەرمەن كەزدەسۋدە پرەزيدەنت وزگە تىلدەردەن اجىراپ قالۋ دۇرىس ەمەس ەكەندىگىن دە اتاپ ءوتتى.

اقيقاتىندا، پرەزيدەنتتىڭ دە ايتىپ وتىرعانىندا كورەگەندىك ساياسات پەن تاريحي ءمان-ماڭىز  جاتىر. ءقازىر قۇدايعا شۇكىر، وسىدان 5-6 جىلداعىداي ەمەس، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قۇدىرەتىن مويىندايتىنداردىڭ قاتارى كۇرت ارتىپ كەلەدى. بالاباقشا مەن مەكتەپتەردە بالالارىن قازاق تىلىنە بەرگەن اتا- انالار كوبەيدى. ويتكەنى ولار قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ مارتەسى كۇن سايىن ارتىپ كەلە جاتقانىن تۇسىنە باستادى. بۇل عانا ەمەس، ۇلىبريتانيانىڭ ەلشىسى كەرولين براۋن ءۇش ايدىڭ ىشىندە قالايشا قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەنىن ايتىپ بەردى.

 –مەن مينيسترلىك جەتەكشىلىگىنە ءوزىمنىڭ ءۇش اي ىشىندە قازاق ءتىلىن ۇيرەنەتىنىمدى ايتىپ سەندىردىم. بۇل ۋاقىتتا ءتىلدى تۇبەگەيلى مەڭگەرۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا، سويلەي الماعانمەن ءبىرشاما ۇيرەنۋگە بولادى. باستاپقىدا لوندوندا تۇراتىن قازاق مۇعالىمدەرىمەن جۇمىس ىستەدىم. ونىڭ ءبىرى قىزىلوردالىق، ءبىرى قاراعاندىلىق بولدى. سوندىقتان ەكەۋىنىڭ تىلىنەن ايىرماشىلىق بايقاۋعا بولاتىن ەدى. اسەرەسە، «ك»، «ق»، «ى»، «ءى»» ارىپتەرىن ۇيرەنۋ وڭايعا سوققان جوق. ءمۇعالىمىم عارىش، عىلىم سوزدەرىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ، ۇيرەتتى. ال ماعان ناۋرىز مەرەكەسى قاتتى ۇنايدى. بىرىنشىدەن، بۇل كەرەمەت مەزگىل، ەكىنشىدەن، جەر جاڭارىپ، كۇن ۇزارادى. ەل ءبىر-بىرىنىڭ ۇيىنە قوناققا بارىپ، ءدامدى تاعامنان اۋىز تيەدى. بىلتىر ايگەرىم ەسىمدى قىز كورىسۋ مەرەكەسى جايلى ايتىپ بەردى. اسىرەسە، باتىس قازاقستاندىقتار ناۋرىز مەرەكەسىن ەرەكشە تويلايدى. بريتاندىقتار جىلقى ەتىن جەمەيدى. ءسىز لوندون كوشەسىنەن ءبىر بريتاندىقتى توقتاتىپ، جىلقى ەتىن ۇسىنساڭىز، ول قاتتى تاڭعالاتىن ەدى. ءبىراق مەن قازاقستاندا تۇرىپ، جىلقى ەتىن جەۋدى ۇيرەندىم. وتە ءدامدى. ويتكەنى ول وتە پايدالى ەكەن، قۇرامىندا حولەستەرينى از، ءدامى ءتىل ۇيىرەر تاعام ەكەنىن بىلەمىن. ءوزىم بريتاندىق بولسام دا، ءقازىر قازاقتار سەكىلدى جىلقى ەتىن ءسۇيسىنىپ جەيمىن، – دەيدى ەلشى كەرولين براۋن.

قازاق تىلىنە كۇن وتكەن سايىن وزگە ۇلت وكىلدەرى تاراپىنان ارتىپ كەلە جاتقان قۇشتارلىقتىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە تاعى ءبىر مىسالدى ايتا كەتۋگە  بولادى. «قازاق ارۋى -2017» بايقاۋىنا پاۆلوداردان ورىس قىزى ۆيكتوريا پەتروۆا قاتىستى. ول جۇلدەلى ورىندى الماسا دا، مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك بىلەتىنىن اڭعارتىپ، قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرىنە قاتىستى قويىلعان ساۋالدارعا توسىلماي جاۋاپ بەردى. دەمەك، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبە الىپ، ءومىردىڭ بار سالاسىندا كورىنۋى ەۆوليۋسيالىق جولمەن بىرتىندەپ دامىپ كەلە جاتىر. مۇنداي جاعىمدى كوزقاراستاعى مىسالدى جۇزدەپ كەلتىرۋگە بولادى. جاقىندا عانا الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى ۆياچەسلاۆ پوپوۆ ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك پاراقشاسىندا جارتى جىل ىشىندە قازاق ءتىلىن مەڭگەرىپ، ەركىن سويلەۋگە ۇيرەنەتىنىن  ايتىپ، ەلدىڭ الدىندا ۋادە بەردى.  

– ءوزىمنىڭ قازاق ءتىلىن بىلمەۋىمدى تۇپكىلىكتى جويۋعا شەشىم قابىلدادىم! سسرو كەزىندە تۋىلدىم دەپ اقتالمايمىن، ينتەرناتتا، كەيىننەن مەكتەپتە ناشار وقىتتى دەمەيمىن. مەنىڭ قازاق ءتىلىن بىلمەۋىم – ول مەنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىم! ياعني، جاۋاپكەرشىلىگىمنىڭ جوقتىعى! مەن ونى وقىماعان ءوزىم، قاجەت دەپ ساناماي، قيىنسىندىم، قورىقتىم. مەن ءقازىر وزىمە جانە اينالامداعىلارعا، قازاقستاندا ءومىر سۇرەتىن بارشا قازاقتار مەن ورىستارعا، باسقا دا ۇلت وكىلدەرىنە مىنانى دالەلدەگىم كەلەدى: شىنىمەن ءوز ءداستۇرىڭدى، مادەنيەتىڭدى، حالىقتار دوستىعىن سىيلاساڭ، ءبىر كەزدەرى مەنىڭ ۋكرايندىق جانە ەۆرەيلىك ارعى اتالارىمدى ءوز جەرىندە قابىلداپ، سوناۋ 1927 جىلى تۇركىسىب قۇرىلىسى، كەيىننەن 1941-1945 جىلدارى فاشيزمگە قارسى تىزە بۇگىپ سوعىسقان ەلدى سىيلاساڭ. ءتىلىن ۇيرەنۋگە بولاتىنىن دالەلدەگىم كەلەدى. ولار ماعان جانە مەنىڭ وتباسىما، مەنىڭ بالالارىما وسى جەردە ءومىر ءسۇرىپ، بەيبىت عۇمىر كەشۋ مۇمكىندىگىن بەرگەندەرى ءۇشىن قازاق ءتىلىن التى اي ىشىندە ۇيرەنىپ، قازاق  ادەبيەتىن وقي الاتىنداي دەڭگەيگە جەتۋگە  ءوزىمدى مىندەتتەيمىن! ءبىز – باۋىرلارمىز! ءبىز – ءبىر قاننانبىز! ءبىز – ءبىر ءىستى بىرگە اتقارۋدامىز!  – دەدى ۆياچەسلاۆ پوپوۆ.

قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ XXVII سەسسياسىندا  قوستاناي وبلىستىق فيلارمونياسىنىڭ باسپا ءسوز حاتشىسى اللا چەچەتكينا «قازاق ءتىلىن ءبىلۋ ءبارىمىزدىڭ مىندەتىمىز» دەپ ايتتى.

–مەن قوستاناي وبلىسىنىڭ  امانگەلدى اۋدانى تاستى اۋىلىنىڭ تۋماسىمىن. ۇلتىم –مولداۆان. ءاتى-جونىم  - اللا چەچەتكينا. ءوزىم قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرى مەن مادەنيەتىنەن سۋسىنداپ وسكەن بالامىن. نەگىزى، قازاق ءتىلىن ءبىلۋ ءۇشىن، مەن سياقتى، كورشى كۇمىس اجەنىڭ مىجىماسىن جەپ ءوسۋ كەرەك. ال سىزدەر، مىجىمانىڭ قانداي اس ەكەنىن بىلەسىزدەر مە؟ قولدىڭ سارى مايى قوسىلىپ، مىجىلعان ىستىق تابا ناننىڭ ءدامى ءالى كۇنگە تاڭدايىمنان كەتپەيدى. دەگەنمەن، ءوز اتا-اناما دا العىس ايتقىم كەلەدى. سول كىسىلەردىڭ اقىلىمەن مەن قازاق سىنىبىندا وقىدىم. ساقىپجامال دەگەن العاشقى ۇستازىمنىڭ ارقاسىندا قازاق ءتىلىنىڭ قاسيەتىن سەزىندىم. قازىرگى تاڭدا احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە جۋرناليستيكا ماماندىعى بويىنشا ماگيستراتۋرادا وقيمىن.

مەن  قازاقتىڭ نانىن جەپ، سۋىن ءىشىپ وسكەندىكتەن، ەڭ الدىمەن قازاق تىلىنە قۇرمەت كورسەتىلۋىن تالاپ ەتەمىن. مەملەكەتتىك تىلدە سويلەمەسەك، بىلۋگە تىرىسپاساق، ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە، ەگەمەندىگىمىزگە قوسقان ۇلەسىمىز نەمەن ولشەنەدى؟ بارلىق قانداس باۋىرلارىمدى قازاق ءتىلىن بىلۋگە، سۇيۋگە، ومىرىنە رۋحاني ازىق ەتۋگە شاقىرامىن. جاھاندانۋ زامانىندا قازاقى تاربيە ۇمىتىلماسا دەگەن تىلەگىم بار. ءبىزدىڭ اۋىلدا قىز بالانىڭ كەشكى ۋاقىتتا كوشە كەزىپ جۇرگەنى ۇيات، ەرسى سانالاتىن. وزىمنەن كەيىن ءوسىپ كەلە جاتقان سىڭلىلەرىم دە وسى تاربيەدەن الشاقتاماسا ەكەن دەيمىن، - دەدى اللا چەچەتكينا.

دەمەك، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى نە؟ قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىك بارعان سايىن ارتىپ كەلەدى. ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. جالپى مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن قاجەتتىلىكتى باسقا ەمەس، ەڭ الدىمەن ءوزىمىز تۋدىرۋىمىز كەرەك. سوندا عانا انا ءتىلىنىڭ مارتەبەسى ارتادى. قازاقتىڭ ءتىلىن تەرەڭ بىلسەك، سويلەسەك، وزگە ۇلتتارعا مويىنداتساق، سوندا عانا مەملەكەتتىك ءتىل داميدى.

ميۋا باينازار