2007 جىلدىڭ قوڭىر كۇزىنىڭ سوڭعى كۇندەرى قازاقستاننىڭ ەقىۇ-عا 2010 جىلعى ءتوراعالىققا سايلانۋى ءبىز ءۇشىن ايتۋلى وقيعا بولعانى راس. بۇل جەڭىسىمىز بۇگىن نەگە ەسىمىزگە ءتۇسىپ وتىر؟ نەگەسى سول، ايتۋلى وسى جەڭىستىڭ باستاۋىندا تۇرعان قاسىم-جومارت توقايەۆ ءدال ءقازىر قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىگىنە ۇمىتكەر بولىپ تىركەلدى. سوندىقتان دا وسىدان ون جىلدان استام ۋاقىت بولعان وقيعانى بۇگىن تاعى ءبىر تەرەڭ تالداپ شىعۋدىڭ ەش ارتىقتىعى بولا قويماس.
بۇل ءتوراعالىق ەڭ الدىمەن قازاقستانعا الەمدىك قاۋىمداستىقتان ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن ويىپ الۋى جانە وز-وزىمەن توماعاتۇيىق ءومىر سۇرمەي، قاساڭدىقتان قاشىپ، الەمدىك ىرگەلى ىستەردىڭ باسى-قاسىنان تابىلىپ ءجۇرۋى ءۇشىن اسا قاجەت ەدى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كوك بايراعى ەۋروپا قاۋىمداستىعىنىڭ تورىنە تىگىلگەنى – شىن مانىندە ءبىزدىڭ ۇلى جەڭىسىمىزدىڭ ءبىرى. ەقىۇ سياقتى اسا بەدەلدى ۇيىمعا ءتوراعا بولۋ مارتەبەسى، ءسوز جوق، ەلىمىزدىڭ ابىروي-بەدەلىن كوتەرە ءتۇستى. وسى ءتوراعالىقتان كەيىن قازاقستان ءوز دامۋىندا جاڭا ءبىر بيىك ساتىعا كوتەرىلدى. كەيبىر شەتەلدىك ساياساتكەرلەر ايتىپ جۇرگەندەي، بۇل – ءجاي عانا قاتارداعى ءىس ەمەس، جاس قازاقستاننىڭ دۇنيەجۇزىلىك ارەناداعى سالماقتى ورنىن تانىتاتىن ءبىتىمى بولەك مەرەيلى تابىس بولدى.
سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ ءتوراعالىق ەتۋى ناتيجەسىندە باتىس پەن شىعىس اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق اياسى كەڭي ءتۇستى، ەقىۇ قازاقستان ارقىلى ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمى جانە شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى سياقتى وڭىرلىك بەلدى ۇيىمدارمەن ىنتىماقتاسا ءبىلدى.
ەقىۇ-عا ءتوراعا بولۋ ارقىلى قازاقستان گۋمانيتارلىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءىسىن جەتىلدىرىپ، ورتالىق ازيا مەن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ بارلىق اۋماعىندا قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىقتى ساقتاۋعا بايلانىستى بەلسەندى ساياسات جۇرگىزىپ، ءبىزدىڭ ەلىمىز الەمدىك ارەنادا ءوزىنىڭ بەدەلىن ساقتاي وتىرىپ، ەۋرواتلانتيكالىق جانە ەۋرازيالىق كەڭىستىكتەگى جاڭا ساپاداعى ءۇنقاتىسۋ الاڭىنا اينالعانىن كوپتەگەن ەلدەر تولىق مويىندادى.
قازاقستاننىڭ ەقىۇ-عا 2010 جىلعى ءتوراعالىققا سايلانۋى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق وركەندەۋدەگى جانە ءبىرىنشى كەزەكتە قوعامىمىزدى دەموكراتيالىق تۇرعىدان رەفورمالاۋداعى تابىستارىمىز جانە قازاقستاننىڭ ورتا ازيا ايماعى قاۋىپسىزدىگىنە عانا ەمەس، جالپى عالامدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ىسىنە دە زور ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقانىمىز اشىق مويىندالدى. كوپ ۇلتتىڭ وكىلدەرى تۇراتىن ەلىمىزدە كەلىسىم مەن بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا بايلانىستى جيناقتالعان تاجىريبەمىز ۇيىمعا قاتىسۋشى ەلدەردىڭ نازارىن اۋداردى. بۇل تاڭداۋدى وسى ۇيىمنىڭ بايىرعى جانە جاڭا مۇشەلەرىنىڭ ۇستانىمدارىن جاقىنداستىرۋعا قازاقستاننىڭ الەۋەتى جەتەتىنىن ەقىۇ قاۋىمداستىعىنىڭ جەتە ۇعىنعاندىعىمەن دە تۇسىندىرۋگە بولادى.
قازاقستان قول جەتكىزگەن تابىس بىزگە نە بەردى، قانداي پايداسى بولدى؟ قازاقستاننىڭ ەۋروپا قاۋىپسىزدىگى جانە ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنا ءتوراعالىق ەتۋى تەك قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ورتالىق ازيانىڭ ودان ءارى دەموكراتيالانۋىنا تىڭ سەرپىن بەردى. ەقىۇ-ىنا قازاقستاننىڭ ءتوراعالىعى ناتيجەسىندە ورتالىق ازيانىڭ، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ كورشىمىز اۋعانستاننىڭ پروبلەمالارىنا باسا نازار اۋدارىلدى. ادام جانە قارۋ ساۋداسىمەن، ەسىرتكى تاسىمالىمەن، ۇيىمداسقان قىلمىس جانە لاڭكەستىكپەن كۇرەس كۇشەيە ءتۇستى. مۇنىڭ ءبارى ايماقتاعى قاۋىپسىزدىكتىڭ، تۇراقتىلىقتىڭ نىعايۋىنا جاردەمىن تيگىزدى.
الايدا، بۇل ءوزى ءبىر كۇندە بولا قالعان جەڭىس ەمەس ەدى. ءبىر ايدا بولا قالعان شارۋا ەمەس ەدى. ءبىر جىلدا بولا قالعان قۋانىش ەمەس ەدى. ەقىۇ-عا ءتوراعا بولۋ وڭايلىقپەن كەلگەن جوق. قازاقستان ديپلوماتياسى بىرنەشە جىل بويى اسا اۋقىمدى دا كۇردەلى جۇمىستار اتقاردى. قۇبىلىپ تۇرعان دۇنيەدە، اركىم ساياسات ويىنىن شىر اينالدىرىپ، ءوز مۇددەسى تۇرعىسىنان قادام جاساپ جاتقان كەزدە ولارمەن ءتىل تابىسۋ ءبىرشاما قيىندىقتارمەن جۇزەگە استى.
ايتۋلى وقيعاعا بايلانىستى كەلىسسوزدەردىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرىپ، قازاقستاننىڭ ىرگەلى دە قۇرمەتتى ۇيىمعا ءتوراعالىق ەتۋىنە وراسان ەڭبەك سىڭىرگەن قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ اتى تاريحتا التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ قالدى. ەقىۇ-عا ءتوراعالىق ەتۋ بارىسىنداعى ساياسي "تار جول، تايعاق كەشۋلەردە" قاسىم-جومارت توقايەۆ عاجاپ ديپلوماتيا مەن بىلىمدىلىكتىڭ تاماشا ۇلگىسىن كورسەتكەنىن بۇگىن ايتۋ – پارىز. بىرنەشە جىلعا سوزىلعان ۇزاق مارافوننىڭ بارلىق ءدراماتيزمىن وقىرماننىڭ كوز الدىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ اتالمىش وقيعاعا قاتىستى ەستەلىگىنەن ءۇزىندى كەلتىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز:
"مەن قالىپتاسقان جاعدايدا مەيلىنشە بار مۇمكىندىكتى پايدالانۋ كەرەك دەپ ەسەپتەدىم. سوندىقتان مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى نيكولاس بەرنسپەن (ايقاي-شۋعا تولى قايشىلىقتاردىڭ بولاتىنىن سەزگەن بولۋى كەرەك، ك.رايس بريۋسسەلگە كەلگەن جوق) شۇعىل كونسۋلتاسيا وتكىزۋدى تالاپ ەتتىم. 15 مينۋت بويى امەريكالىق ديپلومات مەنىڭ ءۋاجىمدى تىڭداۋعا ءماجبۇر بولدى. جاسىراتىنى جوق، سالماقتى قاعىتۋلار دا ايتۋعا تۋرا كەلدى: «ەگەردە وسى ماسەلە بويىنشا ءبىزدى قولدامايتىن بولساڭىزدار، قازاقستان مەن اقش اراسىنداعى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتىڭ ءمانى بار ما؟" پىكىرتالاس بارىسىندا مەن قازاقستان جاعى كونسەنسۋستى بۇزاتىندىعىن دا جوققا شىعارعام جوق، وندا ەقىۇ قيىن جاعدايدا قالاتىنىن دا ەسكەرتتىم. الايدا، ءبىز ەۋروپادا ءبولىنىس شەبىن قۇرۋدى قالامايتىن ەدىك.
ن.بەرنس اقش-تىڭ ءپرينسيپتى ۇستانىمىنا نۇقسان كەلتىرمەيتىندەي ىمىراشىل شەشىمدەردى ىزدەي بىلەتىن ءىرى ديپلومات ەكەندىگىن بۇرىندارى دا ايتقان ەدىم. سۇحباتتاسۋشىنىڭ وسىنداي پايدالى قاسيەتىن بىلەتىندىكتەن مەن ورىن العان پروبلەماعا وراي ەشقانداي شەشىم قابىلداماۋدى، ال ماسەلەنى 2007 جىلى مادريدتە وتەتىن سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ كەزەكتى ءماجىلىسىنىڭ تورەلىگىنە تاپسىرۋدى ۇسىندىم. بۇل ۇسىنىس امەريكالىق دەلەگاسيانى ءبىرشاما سولقىلداتىپ تاستادى، ايتسە دە امالى قۇرىعان ن.بەرنس ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزبەن اقىرى كەلىسىپ تىندى. وسىلايشا، ۇزاق-سونار بىتپەيتىن تەسكەنتاۋدىڭ تۇبىنەن ساۋلە كورىنگەندەي بولدى.
س.لاۆروۆپەن وتكەن كونسۋلتاسيا قىسقاشا بولدى، دەگەنمەن كەسەك تۋراعان اڭگىمە كوپ ايتىلدى. رەسەيلىك مينيسترمەن ءبىز ەقىۇ ءتوراعاسىنىڭ قورىتىندى قۇجاتىنىڭ توڭىرەگىندە ۋاعدالاستىق. مەن الدىن الا ءوز ەسكەرتۋلەرىم مەن تۇزەتۋلەرىمدى ەنگىزدىم، ارىپتەسىم ولارمەن كەلىستى، الايدا ول، مەنىڭشە، بۇرىنعى كەڭەستىك ەلدەر ءۇشىن قابىلدانبايتىن مالىمدەمە ماتىنىندەگى كەيبىر ەرەجەلەردى الىپ تاستاۋدى ۇسىندى. ىمىرالاسۋدىڭ ونسىز دا نازىك ءجىبىن ءۇزىپ الماۋ ءۇشىن وعان كەيبىر تۇستاردا قارسىلىعىمدى بىلدىرۋگە تۋرا كەلدى.
بريۋسسەلدەگى ەقىۇ-نىڭ مينيسترلەر كەزدەسۋىندە ورىن العان درامالىق شەجىرە وسىلايشا اياقتالدى. قازاقستان الدىن الا كۇتكەندەي، 2009 جىلى ءتوراعالىق قۇقىنا يە بولا العان جوق. ءبىراق وسى ماڭىزدى ماسەلە بويىنشا ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەردىڭ ءارى قاراي جالعاسۋىنا قول جەتكىزىلدى. اشىعىن ايتقاندا، بۇل باسقالار كۇتپەگەن جانە ءبىز ءۇشىن قيىندىعى كوپ شارۋا بولاتىن. ءبىزدىڭ ەلىمىز باسقالاردى مازالاي بىلەتىن نىساناعا اينالۋىنىڭ ءوزى جەڭىسكە جاقىن قالعانىمىزدان حابار بەرگەن ەدى».
مىنە، بۇعان دەيىن ەلىمىزدىڭ سىرتى ىستەر ۆەدومستۆوسىن باسقارعان قاسىم-جومارت توقايەۆ ءتوراعالىققا جەتۋ جولىندا كەزدەسكەن كوپتەگەن قيىندىقتاردى وسىلايشا باياندايدى. ۇستامدىلىقپەن جازىلعان وسى ەستەلىكتىڭ وزىنەن قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ سول جىلدارى قانداي جانقيارلىقپەن جۇمىس ىستەگەنىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. الپاۋىت امەريكا قۇراما شتاتتارى مەن ايۋداي اقىرىپ وتىرعان رەسەيدىڭ بەلدى ديپلوماتتارىمەن تەرەزەزى تەڭ وتىرىپ، يىق تىرەستىرە سويلەسىپ، ءوز ويىنا ولاردى مويىنداتتىرا بىلگەن قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ بۇل ەرلىگىن ءبىز ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز كەرەك-اق. ءوز ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسكەر وسىنداي-اق بولسىن!
ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، قۇلاننىڭ قاسۋىنا مىلتىقتىڭ باسۋى تاپ كەلىپ، قازاقستان ەۋروپا قاۋىپسىزدىگى جانە ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنا ءتوراعالىق ەتۋ تۋرالى باستاما ءاۋ باستا ناعىز دەر شاعىندا قولعا الىنعان-دى. ءسوزىمىز سەنىمدى شىعۋى ءۇشىن بىرنەشە دالەلدەردى العا تارتايىق.
بىرىنشىدەن، سول جىلدارى الەمدىك ارەناداعى حالىقارالىق قارىم-قاتىناستار جان-جاقتى باعىتتا دامي باستادى. ەپيسەنترى ەۋروپادان باستالعان پروسەسس كوپ ۇزاماي قازاقستانعا دا كەلدى. دامۋ دوڭگەلەگىنە تاپتالىپ قالماي، كەرىسىنشە وعان ۇلەس قوسقىسى كەلەتىن ەل بولامىن دەسەك، ىشكى ساياساتتاعى تەمىرقازىق پرينسيپتەر – پراگماتيزم، كوپۆەكتورلىق جانە ۇلتتىق مۇددەلەردى الدىڭعى قاتارعا شىعارا وتىرىپ، ىلگەرىلەۋ قاجەت ەكەندىگىن تۇسىندىك. دۇنيە جۇزىندەگى دامىعان ەلدەرگە ءتان وسى ۇردىستەردىڭ بارلىعى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ دە ىشكى-سىرتقى ساياساتىندا ايقىن كورىنىس تاپتى.
ەكىنشىدەن، تاريح قاتپارىندا "قىرعي-قاباق سوعىستىڭ" سالقىنىنا شالدىققان كارى قۇرلىق ۋاقىت وتە كەلە شىعىس ەۋروپاعا، پوستكەڭەستىك كەڭىستىككە دەگەن قىربايلىق يدەولوگيادان ارىلدى. ەۋروپانىڭ ساياسي ارەناسىنداعى دۋالى اۋىزداردان ۆەنانىڭ شىعىسىندا جاتقان جۇرتپەن، ازيانىڭ الىمدى ەلدەرىمەن سىندارلى بايلانىس ورناتۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەندىگى تۋرالى پىكىرلەر ايتىلا باستادى. وسى ورايدا، ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ورال تاۋىنىڭ قوس قاپتالىندا جاتقان قۇرلىقتاردىڭ اراسىندا تۇراقتى قارىم-قاتىناس ورناۋىنا ءوز ىقپالىن تيگىزۋدى كوزدەيتىن قازاقستاننىڭ بەيبىتسۇيگىش ماقساتى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ مۇددەلەرىمەن ءوزارا ۇيلەسىم تاپقان بولاتىن. بۇل پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ ىشىندە تۇڭعىش بولىپ ەقىۇ-عا ءتوراعالىق ەتۋ قۇقىعىن يەلەنگەن قازاقستاننىڭ باستى ارتىقشىلىقتارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگى ءسوزسىز.
ۇشىنشىدەن، ەۋروپا – الەمدىك دامۋ دوڭگەلەگىن ىلگەرىلەتۋدە ايرىقشا كۇشكە يە ايماقتاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى. مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك، لاڭكەستىكپەن، ەكسترەميزممەن جانە ەسىرتكى تاسىمالىمەن كۇرەس ماسەلەلەرى بىرنەشە ەلدەردىڭ ءوزارا ىنتىماقتاسا وتىرىپ كۇرەسۋىنىڭ ارقاسىندا عانا ناتيجە بەرەتىندىگى بەلگىلى. بۇل يدەيانى دا الەمدىك ارەنادا العاش كوتەرگەن ەۋروپانىڭ ۇلىبريتانيا، فرانسيا، گەرمانيا سىندى لوكوموتيۆتەر بولاتىن. وسى ورايدا، تاريح قازاقستان سياقتى جاس مەملەكەتكە بەدەلدى ۇيىم قۇرامىنداعى ەلدەردىڭ سان قىرلى ساياساتىنا اتسالىسا وتىرىپ، ءوزىنىڭ كەم-كەتىگىن تۇزەپ الۋعا مۇمكىندىك بەردى. كوممۋنيزمدىك كازارمادان، توتاليتارلىق تەمىر ءتارتىپتىڭ قۇرساۋىنان بوسانعان مەملەكەت الەمدىك وركەنيەت كوشىنە قوسىلىپ، ازاماتتىق قوعام قالىپتاستىرۋعا تالپىندى. "ەكى تۇيە سۇيكەنسە، ورتاسىندا شىبىن ولەدىنىڭ" كەبىن كيىپ قالماي، وزگە ەلدەرمەن تىزە قوسىپ قايرات كورسەتۋگە ۇمتىلدى. ەۋروقۇرىلىم مەن قازاق جۇرتى اراسىنداعى ەكىجاقتى مۇددەلەردىڭ توعىسىنان تۋىنداعان ازاماتتىق يدەيالار قازاقستاندى ەۋروپا قاۋىپسىزدىگى جانە ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنا ءتوراعالىق ەتۋگە جەتەلەدى.
تورتىنشىدەن، قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندەگى تۇعىرىن نىق قادامدارمەن جانە ۋاقىتىلى جۇرگىزىلگەن رەفورمالار ارقىلى بەكىتە ءبىلدى. ەگەمەندىگىن، تەرريتوريالىق بۇتىندىگىن زاڭ جۇزىندە تياناقتاپ، ونى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ نازارىنا ۇسىندى. ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەت-بەينەسى جان-جاقتى تۇراقتى، ساياسي توڭكەرىستەر مەن باسقا دا كەلەڭسىزدىكتەردەن ادا كەيىپتە قالىپتاستى. الەم جۇرتشىلىعى قازاق جۇرتىن ءدىنارالىق، مادەنيەتارالىق، وركەنيەتارالىق ديالوگتاردى قولدايتىن جانە وعان اتسالىساتىن ەل رەتىندە مويىندادى. حالىقارالىق قۇقىقتىق نورمالاردى ساقتايتىن ەل رەتىندە الەمدىك قاۋىمداستىق تاراپىنان وڭ باعاعا يە بولدى. جەر شارىنداعى ءتورت قۇرلىقتا قونىس تەپكەن ەلۋدەن استام ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ وتىرعان الىپ ۇيىمنىڭ ابىروي-بەدەلى بولاشاقتا ارتا تۇسەتىندىگى كوكەيدە كۇمان تۋدىرمايدى. ارينە،تمد بويىنشا توپتان وزۋ قازاقستانعا وڭايعا سوقپاعانى ايان.
بەس جىل بەدەرىندە (2002-2007 جىلدار) ۇزدىكسىز جۇرگىزىلگەن سىندارلى ساياسات پەن ديپلوماتيالىق ديدارلاسۋلار تۇپتىڭ-تۇبىندە جەمىسىن بەردى. ىشكى ساياساتتاعى تۇراقتىلىقتى، ۇلتارالىق، ءدىنارالىق تاتۋلىقتى تۋ ەتكەن، ازاماتتىق قوعام قالىپتاستىرۋدى ماقسات تۇتقان مەملەكەتتىڭ قۇلشىنىسىن الەمدىك قاۋىمداستىق قۇپ الدى.
وسى ىستەردىڭ ارحيتەكتورى بولعان قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ءبىز سول كەزدە بىلمەگەن قىرلارى ونىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياسي سالماعى مەن بەدەلىن بۇرىنعىدان دا ارتتىرا تۇسكەن بولاتىن. سوندىقتان دا ءبىز ونىمەن بۇگىن قالاي ماقتانساق تا جاراسادى. الەمدىك ماسشتابتا وسىنداي ىرگەلى ىستەردى ابىرويمەن اتقارا بىلگەن قاسىم-جومارت توقايەۆ – ەل باسقارۋعا لايىقتى ساياساتكەر.
ۇسىنعان: ادىلەت مادەنيەت
پىكىر قالدىرۋ