وتكەن جىلى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى كوتەرىلىپ، قوعامدا قىزۋ تالقىلانىپ ەدى. بيىل «ءجۇز قادامىنىڭ» اياسىندا تاعىدا كۇن تارتىبىنە شىقتى. وتكەن جىلى جاستار ۇيىمدارى وتكىزگەن اكسيالاردان ۇققانىم - «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ءمانىسىن بىلگەندەر از بولىپ، ايعايلاپ ۇرانداعاندار كوپ بولدى. ءمان بەرسەك ءجۇز قادامدا «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنا ەكى جەردە ءمان بەرىپتى.
«ءبىرىنشى، «ماڭگىلىك ەل» پاتريوتتىق اكتىسى جوباسىن ازىرلەۋ. ەكىنشى، مەكتەپتىك ءبىلىم بەرۋدىڭ قولدانىستاعى وقۋ باعدارلامالارىنا ماڭگىلىك ەل قۇندىلىقتارىن ەنگىزۋ» دەپ كورسەتىلگەن ەكەن. الدىمەن «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنا تاريحي سالىستىرمالى تالداۋ جاساپ، ودان كەيىن بۇگىنىنە تالداۋ جاساپ انىقتاساق.
تۇركى قاعاناتى ب.ز 545 جىلدان 840 جىلعا دەيىن باتىس، شىعىس، وڭتۇستىك، سولتۇستىكتەگى سىرتقى جاۋلارمەن ايۋداي الىسىپ، 300 جىل داۋرەندەدى. ول تۋرالى كۇلتەگىن بىلايشا ءسوز ەتەدى:
وندا: «ىلگەرى قادىرحان جىنىسىنان (حيانگان جوتاسى) اسىپ ەل قوندىردىق. باتىسقا كەڭۇ-تارباندى (سارىارقا) باسىپ ءوتىپ تۇركى حالقىن قونىستاندىردىق. ارى قاراي تەمىر-قاپىققا (ءازىربايجان جەرىندەگى دەربەت) دەيىن جورىق جاساپ تىنىشتاندىردىق. شىعىستا شاندۇن جازىعىنا (بۇگىنگى جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ سولتۇستىگىندەگى شاندۇن بۇعازى) دەيىن جاۋلاپ الدىق. مۇحيتقا ءسال جەتپەدىك. تاڭعۇت، تيبەتتى جاۋلادىق.
وسىلايشا تۇرىك بيلىگىن ورنىقتىرىپ، سالتانات قۇردىق. اش قۇرساقتى توق ەتتىك. شىعاي (كەدەي) حالىقتى باي ەتتىك. ءدۇيىم تۇرىك وعىز حالقى، بەكتەرى تىڭداندار! قارا جەر قاق ايىرىلىپ كەتپەسە، تۇرىك حالقى ەلىڭدى، بيلىگىڭدى (مەملەكەتتىلىگىڭدى) كىم قۇرتادى؟!
جۇدىرىقتاي جۇمىل! وتكەنىڭە وكىن! تۇرىك حالقىنا بىرلىك، بيلىگىنە قاعانات، بەكتەرىنە نىساپ كەرەك!» دەپ كوك تىرەگەن كوك تاسقا وشپەستەي قاشاپ جازىپ قالدىرعان.
وسى ۇلت بىرلىگىن، قاعانات بيلىگىن، مەملەكەتتىڭ تۇعىرلى ۇستىنىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاستىرىپ، ماڭگىلىككە ساقتاپ قالۋدى مۇرات تۇتقان. ءتۇي-ۇقىق ابىز «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن كەلەر ۇرپاققا وسيەت ەتىپ قالدىرعان. سول داۋىردەگى تۇرىك قاعاناتىنىڭ نەگىزگى باسەكەلەسى، عاسىرلار بويى الىسقان-اتا جاۋى تاڭ يمپەرياسى حاقىندا بىلايشا ءسوز تولعاپ، حالقىنا، كەلەر ۇرپاعىنا ەسكەرتەدى: «اباي بولىندار! التىن مەن كۇمىستى، سۋدىراعان جىبەكتى، ەسەپسىز جىبەرىپ جاتقان تابعاش (تاڭ) حالقىنىڭ ءسوزى ءتاتتى، اقىعى اسىل. ولاردىڭ ءتاتتى ءسوزى، اسىل اقىعىنا الدانىپ قالماندار! اقىلدى ادام، پاراساتتى باسشى وعان كونبەس! ءبىر كىسى (قاعان) الدانىپ جاڭىلسا، يەلىگىندەگى حالقىنا، ۇرپاقتارىنىڭ ۇرپاقتارىنا دەيىن زارداپ شەگەدى»- دەي كەلىپ: «وتۇكەندە (ورتالىق مونگولياداعى حانعاي جوتاسى) بيلىك قۇرىپ، وردا تىگىپ، تابعاشقا (تاڭ يمپەرياسىنا) كەرۋەن اتتاندىرىپ قويىپ وتىرساڭ حالقىڭدا مۇڭ بولماس. وتۇكەندە بيلىك قۇرىپ، ماڭگىلىك ەل مۇراتىن تۇتاتىپ وتىرساڭ، سەنى جاۋ دا الماس. ماڭگىلىك ەل – مۇراتى تۇرىك ءتورىنىڭ (بيلىگىنىڭ) مۇراتى» دەپ وسىدان 1300 جىل بۇرىن ماڭگىلىك يدەياسىن ۇسىنعان. جوعارىداعى قاعاناتتىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ۇلىستىڭ گەوساياسي يادرولىق جانە ىشكى، سىرتقى قورعانىس شەڭبەرىن جاساپ، «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ ساياساتى كوك تۇرىك يمپەريا بيلەۋشىلەرى ىسكە اسىردى. بۇگىنگى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باس ۇرانىنا اينالىپ وتىر. وسىلايشا، كوك تۇرىك قاعاناتىنىڭ اقىلگوي ابىزى تۇي-ۇقۇق ۇرپاعىنا ماڭگىلىك وسيەت قالدىرعان. بەلگىلى تۇركىتانۋشى عالىم، قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ تاريحي شىعۋ نەگىزدەمەسىن كەلتىردى.
وسى تۇستا باسقادا ەلدەردىڭ تاريحىندا «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى بولعاندىعىنا ءمان بەرىپ قاراستىرساق.
ۇلىبريتانيا تاريحشىسى ارنولد دجوزەف ءتوينبيدىڭ «تاريحتى ۇعىنۋ» اتتى الەمگە ايگىلى ەڭبەگىندە ول «ماڭگىلىك» ماسەلەسىن قاراستىرعان بولاتىن.
سوندا بىلاي: «بۇرىنعى ەليندىك قوعامنىڭ امبەباپ مەملەكەت بولىپ تابىلاتىن ريم يمپەرياسىنىڭ تاريحىندا ءبىز يمپەريا مەن قالا اجالسىزدىعىنا جالپىعا ورتاق سەنىمدى ۇدايى كەزدەستىرىپ وتىرامىز.
ماسەلەن، ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 14 جىلىنداعى اۆگۋستىڭ ءولىمى مەن 138 جىلعى ءپييدىڭ تاققا وتىرۋىنىڭ اراسىندا وتكەن ءجۇز جىلدان ارتىق ۋاقىت ىشىندە ريم مەن ريم يمپەرياسىنىڭ ماڭگىلىگى تۋرالى ۇعىمدى ەكى يمپەراتور ەرەكشە الپەشتەپ، ساناعا سىڭىرۋمەن بولدى دا، ولاردىڭ دارىنسىزدىعى مەملەكەتتىڭ تۇبىنە جەتىپ تىندى. نەرون يمپەريانىڭ ماڭگىلىگى ايعاقتاۋعا ءتيىس بولاتىن ويىندار ەنگىزدى.
سيەۆەر مەن توڭىرەگىندەگى ءىزباستارلارىنىڭ زامانىندا يمپەراتورلاردىڭ رەسمي مالىمدەلەتىن ماڭگىلىگى (وسىناۋ زاماندا، يمپەريانىڭ قۇلدىراۋ زامانىندا تاق يەسىن ماڭگىلىك مارتەبەلى دەپ اتاۋ بىرتىندەپ ەندى) مەن ولاردىڭ شىن جاعدايىنىڭ تۇراقسىزدىعى اراسىنداعى كەرەعارلىق سانانى جانشىپ جىبەردى. «ماڭگىلىك» ءسوزى تەك لاتىنشا عانا ەمەس، جانە دە ءريمنىڭ ءدال قۇلاۋىنىڭ الدىندا، گرەك تىلىندە قاناتتى سوزگە اينالاعانى ودان دا وعاش (مىسالى، ءريمنىڭ ورنىنا اقىندار «ماڭگىلىك قالا» تىركەسىن قولداندى. ءتىپتى الەريح ءريمدى باسىپ الىپ، تالاپاي جاساعاننان كەيىن دە بۇل قالانىڭ ماڭگىلىگى تۋرالى سوزدەر ەستىلىپ قالاتىن.) » دەپ ايگىلى تاريحشى وسىلاي سارالاعان بولاتىن.
جوعارىدا كەلتىرىلگەندەي تۇي-ۇقۇق ابىزدىڭ بولاشاققا دەگەن وسيەتىن، ريم تاريحىنداعى ماڭگىلىك يدەياسىن تالداپ كورسەك. تۇي-ۇقۇق ابىز وسى تەرريتوريانىڭ ساقتاپ قالۋدىڭ قولعا تۇسكەن باقتان ايىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ وسيەتىن ايتا وتىرىپ، سول تۇرىك قاعاناتىنىڭ ماڭگى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قالاي ارەكەت ەتۋ كەرەكتىگىن تاسقا قاشاپ ۇرپاقتارىنىڭ ەسىنەن شىقپاستاي ەتكەن. وكىنىشكە وراي تۇرىك قاعاناتىنىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى بۇل وسيەتتى بارىنشا ساقتاپ قالا المادى. ناتيجەسىندە تۇرىك قاعاناتىنىڭ بولىنۋىنە الىپ كەلىپ، الەمدىك ساياسي ساقىنادا تۇرىك يمپەرياسى السىرەپ، ءار ءتۇرلى ەلدەرگە ءبولىنىپ كەتتى.
ال ريمگە توقتالار بولساق. توينبي ايتقانداي ريم يمپەراتورلارى ماڭگىلىك يدەياسىن قۇر ۇرانعا اينالدىرىپ جىبەرۋى ءبىرىنشى سەبەپ بولسا، ەكىنشىسى دارىنسىز باسشىلاردىڭ بيلىك قۇرۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. تۇي-ۇقۇق ابىزدىڭ وسيەتتەرىن قورىتىندىلاي كەلە ماڭگىلىك يدەياسى بەلگىلى ءبىر كريتەرييلەر مەن ينديكاتورلاردان تۇرادى. ەل سول اتالعان تالاپقا ساي بولىپ وتىرسا «ماڭگىلىك ەل» بولۋعا مۇمكىندىك بولادى. ماڭگىلىك ەل يدەياسىنان شىعار ناتيجە:
- ول قۇر سوزدەن تۇرماۋى ءتيىس. ونىڭ ءوزىنىڭ بويىنا سىڭىرگەن تالاپتار مەن شارتتارعا ساي بولۋى ءتيىس، مەملەكەت ۇدايى ءومىر ءسۇرۋ بارىسىندا وعان ۇدايى جاۋاپ بەرىپ وتىرۋعا مىندەتتى.
- باسشى دارىندى، لاۋازىمىنا ساي كوشباسشىلىققا لايىقتى ادام بولۋى ءتيىس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى جاي ۇران ءسوز ەمەس، ونىڭ جۇگى اۋىر ءىس ەكەندىگى كورىنىپ تۇر.
ال ءقازىر ءبىز وسى «ماڭگىلىك» ۇعىمىنىڭ ەكى نۇسقاسىنىڭ قايسىسىنا ساي كەلىپ تۇرمىز؟
كەلەسى ماقالادا «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ بۇگىنى قالاي بولىپ جاتقانىنا توقتالاتىن بولامىز. (جالعاسى بار)
رۋسلان احماعانبەتوۆ، ساياساتتانۋشى
پىكىر قالدىرۋ