الاش وردانىڭ رۋحىن ەمىپ، الاش تۋىن قايتا كوتەرگەن، جەلتوقساننىڭ مۇزعا جاققان الاۋىنان وت العان، اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن اتىلىپ العا شىعىپ، ەلگە تىرەۋ بولعان، تاۋەلسىزدىك پەن ۇلتتىق تۇتاستىق ءۇشىن وراسان زور ەڭبەك ەتكەن، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ كوك تۋىن ءوز قولدارىمەن جەلبىرەتكەن «ازات» ازاماتتىق قوزعالىسىنا بيىل 25 جىل تولدى.

"ازات" ازاماتتىق قوزعالىسى - قوعامدىق-ساياسي ۇيىم. قۇرىلتاي ءماجىلىسى الماتىدا 1990 ج. 30 ماۋسىمدى وتكەن. باستى ماقساتىن حالىقارالىق وداقتىق شارتپەن بىرىككەن ەرىكتى دە تاۋەلسىز جاڭا قوعامداستىق شەڭبەرىندە قازاقستاننىڭ شىنايى مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىنە قول جەتكىزۋ" دەپ بەلگىلەدى. قوزعالىستىڭ 14 وبلىستىق ۇيىمى بار. 1990-1993 جج. ارالىعىندا "ازات"  گازەتى شىعىپ تۇردى. "ازات" قوزعالىسى قازاقستاندى قازاق حالقىن وتارشىلىق پەن توتاليتاريزم زارداپتارىنان ارىلتۋ ءۇشىن قاجەتتى زاڭداردىڭ قابىلدانۋى، ولاردىڭ دۇرىس ورىندالۋى جونىندە حالىققا ۇندەۋلەر تاراتىپ، ۇكىمەتكە ۇسىنىستار جاسادى، سەپاراتيستىك پيعىلداعى ۇيىمدارعا تويتارىس بەرۋ، ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جانە ت.ب. ۇلت مۇددەسىن كوزدەگەن ماسەلەلەردى باتىل كوتەرە ءبىلدى(ۋيكيپەديا اشىق كىتاپحاناسىنان الىندى).

 2015 جىلى 12 ماۋسىمدا «ازات» ازاماتتىق قوزعالىسىنىڭ 25 جىلدىعىنا وراي «تاۋەلسىزدىكتىڭ الداسپانى» اتتى شارا ۇيىمداستىرىلدى. استانا قالاسىنداعى «King Hotel Astana» قوناق ۇيىندە ۇيىمداستىرىلعان جيىنعا قازاقستاننىڭ جەر-جەرىنەن وتىزعا تارتا دەلەگات قاتىستى.

جينالىستا قازاق تاۋەلسىزدىگىنىڭ الدى-ارتىنداعى قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە جەمىستى جانە جۇيەلى تۇردە جۇمىس ىستەگەن ازاتتىقتاردىڭ تاريحي ورنى تالقىلانىپ، الداعى شارالار اقىلداسىلدى.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، قازاقتىڭ مارقاسقا تۇلعالارى مەن وتانشىل جاستارىنىڭ باسىن قوسقان بۇل ۇيىمعا 1،5 ميلليوننان استام ادام مۇشە بولعان ەكەن (قوزعالىس جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، مارقۇم سابەتقازى اقتايدىڭ ءسوزى). سوناۋ 1989 جىلدان باستاۋ الاتىن بۇل قوزعالىسقا ىلگەرىندى-كەيىندى بولىپ باتىرحان دارىمبەت، دۋلات يسابەكوۆ، سايىن شاپاعاتوۆ، دوس كوشىم، ساكەن ءجۇنىسوۆ، ماقاش ءتاتىموۆ سىندى اعالارىمىز ات سالىسقان.

1990 جىلدىڭ 30 ماۋسىمى كۇنى «ازات» قۇرىلتايى اشىلىپ ەكى كۇنگە سوزىلادى دا ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ 7 تەڭ ءتوراعاسى سايلانىپ، جارعىسى مەن باعدارلاماسى قابىلدانادى. قۇرىلتايدى 3 ادام جۇرگىزىپتى: قازاقستان كپ الماتى قالالىق كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى ەكىنشى حاتشىسى مارات شورمانوۆ، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى سابەتقازى اقاتايەۆ جانە سول كەزدەگى قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى، ساۋلەتشى-قۇرىلىسشى نۇرباقىت قويشىبەكوۆ. ءجارىسسوز ەكى كۇنگە سوزىلدى. جارعى بويىنشا ازاماتتار قوزعالىسقا تىكەلەي دە نەمەسە وزدەرىنىڭ قوعامدىق ۇيىمدارى ارقىلى دا مۇشە بولا الاتىن بولدى. قۇرىلتايدا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر كونفەدەراسياسى تۋرالى دەكلاراسيانىڭ جوباسى قابىلدانادى. بۇل دەكلاراسيا بويىنشا سوۆەت وداعىن تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ كونفەدەراسياسى رەتىندە قايتا قۇرۋ ۇسىنىلدى. ۇلكەن ايتىس-تارتىسقا نەگىز بولعان بۇل دەكلاراسيا جوباسى كەيىن كۇشتى قارسىلىققا ۇشىرايدى... قۇرىلتايدا مەن ماندات كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى. قۇرىلتاي بارىسىندا جەتى ادام تەڭ ءتوراعا بولىپ سايلاندى: ميحايل ەسەنالييەۆ، سابەتقازى اقاتايەۆ، مارات شورمانوۆ، نۇرباقىت قويشىبەكوۆ، سايىن شاپاعاتوۆ، گۇلجيھان بيبولدينوۆا (جۇمىسشى جاستار قاۋىمداستى- عىنان) جانە گەنناديي گولوۆاستيكوۆ (دەموكراتيالىق وداق پارتياسىنىڭ وكىلى). ماردان بايدىلدايەۆ پەن ماقاش ءتاتىموۆ اقساقالدار كەڭەسىن باسقاراتىن بولدى. ساكەن ءجۇنىسوۆ پەن دۋلات يسابەكوۆتەرگە «ازات» گازەتىن شىعارۋ تاپسىرىلعان ەدى. 40-قا جۋىق ازامات ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى. باتىس ايماققا سەرىك ەرعالي، سولتۇستىك ايماققا قاجىباي قابۋل ۇيلەستىرۋشى بولىپ تاعايىندالىپ، ول سول وڭىرلەردە قوزعالىس بولىمدەرىن قۇرۋعا اتسالىستى.

دوس كوشىم: «ازات» قوزعالىسى ءوزىنىڭ العا قويعان مىندەتىن ورىندادى. تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ءوز العا قويعان مىندەتتەرىن ورىنداپ بولعان سوڭ، جۇمىسىن توقتاتۋى زاڭدى قۇبىلىس. ءبىز بيلىككە جەتۋدى ماقسات تۇتپادىق. مەنىڭ ەسەبىمشە سول كەزدە، ءبىر قىزىلوردانىڭ وزىنەن 37 مىڭ ادام قوزعالىسقا مۇشە بولىپ كىردى. سولاي ەسەپتەگەندە قوزعالىسقا كەمى جارتى ميلليوننان استام ادام مۇشە بولدى. مىنە بۇل كەرەمەت كۇش بولدى. ساياسي ەليتانىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولدى».

ساعات ءجۇسىپ: «بيىل 25 جىلدىعىن اتاپ ءوتىپ جاتقان "ازات" قوزعالىسى - بەلگىلى ءبىر اتاقتى ساياسي جەتەكشىنىڭ نەمەسە حاريزماسى بار كوسەمنىڭ اينالاسىنا توپتاسقان ۇيىم ەمەس ەدى. "ازات" - قازاقتىڭ عاسىرلار بويى اڭساعان تاۋەلسىزدىگىنە ۇمتىلعان، وسى يدەيا توڭىرەگىنە باس قوسقان ورتا بۋىن، ورتا قىزمەتتەگى، ورتا شەن-دارەجەدەگى، وزدەرىن اقسۇيەك سانامايتىن (باستىقسىماقتارعا قارسى كۇرەستى) قاۋىمنىڭ ۇل-قىزدارىنىڭ ۇيىمى بولدى."ازات" ءوز قايراتكەرلەرىن ءوزى دايىندادى، ءوزى ءوسىردى. ولار "ازاتتىڭ" باسشىسى كەتىپ قالدى، جۇمىسى توقتادى دەمەدى. اركىم ءوز وبلىسىندا، اۋدانىندا، اۋىلىندا 25 جىل بويى "ازاتتىڭ" يدەياسى جولىندا جۇمىس اتقارىپ، ۇيىمنىڭ جۇمىسىن جالعاستىرىپ كەلەدى. ناتيجەسىندە كوپشىلىگى ازاماتقا، تۇلعاعا اينالدى».

جينالىس سوڭىندا ءسوز العاندار ءتۇرلى ۇسىنىس تاستادى. ماسەلەن، سەمەي دەلەگاسياسىنىڭ باسشىسى راحات التاي «ازات» قوزعالىسىنىڭ ارداگەرلەر كەڭەسىن قۇرىپ، وعان باسشىلىققا سەرىك ەرعاليدى ۇسىندى. ال، ەكونوميست-عالىم وراق الييەۆ بۇل ىرگەلى تاريحي قوزعالىسقا ارنايى عىلىمي كونفەرەنسيا ۇيىمداستىرىپ، جان-جاقتى زەرتتەۋدى ۇسىندى.

اقمولالىق ازاتكەر جانگەلدى شىمشىقوۆ: «ءبىز بوستان بوسقا تاراماۋىمىز كەرەك، قوزعالىستىڭ دا، الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ دە تاريحى ۇرلانىپ-جىرلانىپ جاتىر. اركىم ءارى تارتىپ، بەرى تارتىپ، بەتتەرى بۇلك ەتپەستەن ازاتتىق ارداگەرلەرى بولىپ ءجۇر... تاۋەلسىزدىككە قانشاما ەڭبەگىمىز سىڭسە دە، ونىڭ ون جىلدىعىندا دا، جيىرما جىلدىعىندا دا بيلىك سەلت ەتپەستەن ءبىزدى شەتكە قالدىردى.

25 جىلدىق شارانى ۇيىمداستىرعان قوزعالىس ارداگەرى سەرىك ەرعالي  قورىتا سويلەگەن سوزىندە «بۇدان ءارى نە ىستەۋ كەرەكتىگىن، ارداگەرلەر كەڭەسى مە، بولماسا ارداگەرلەر كلۋبى ما، قايتكەندە دە ومىرلىك تاجىريبە مەن ونەگەمىزدى جاس ۇرپاققا سىڭىرەتىندەي القا كەرەك بولادى. ونى ءالى دە اقىلداسىپ شەشكەنىمىز ءجون بولار. مالىمدەمە ءماتىنىن ازىرلەپ، تالقىلاۋ ءۇشىن جونەلتەمىز» دەدى.

ازاتتىق قارلىعاشى بولعان «ازات» قوزعالىسىنىڭ ارداگەرلەرى قاناتتانىپ تاراستى. ءبىز دە ولاردىڭ بۇل قۋاتتارىنان الدەنەگە ۇمىتتەنۋمەن وڭىرلەرگە ۇزاتىپ سالدىق.

بەيسەن احمەت ۇلى