«بريلليانتتى» بوساعا
وسىدان ءبىر جىلداي ۋاقىت بۇرىن گازەتىمىزدە «ميلليارد ىشىندەگى بريلليانت» دەگەن ماقالا جاريالادىق. ءسويتىپ، قىتايدا تۋىپ، سول ەلدىڭ كينو ونەرىن باعىندىرعان داڭقتى قانداسىمىز جانار ساعاتقىزىن جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تانىستىردىق. جالپى، بۇل مەنىڭ جانار تۋرالى جازعان ءبىرىنشى ماقالام ەمەس-تى. «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنىڭ كورەرمەندەرىنە ارناپ قازاقتىڭ دارىندى رەجيسسەر قىزىنىڭ شىعارماشىلىعى جونىندە ەكى-ۇش رەت سيۋجەت جاساعانىم بار. اپتالىق باعدارلاماعا ۇسىنعان جۇڭگو قازاقتارى تۋرالى ارنايى بەينەماتەريالىمىزدا دا جانار باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى بولدى. ونىڭ ءومىر جولىنا قاراپ، ەرىكسىز تامساناسىڭ ءارى تاڭعالاسىڭ. باسەكەلەستىك دەڭگەيى بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان قىتايدى مەكەن ەتەتىن از عانا قازاقتىڭ ىشىنەن سۋىرىلىپ شىعىپ، ىرگەلى ءبىر سالانىڭ بيىكتەرىن يگەرۋ – ناعىز ەرلىك. ءدۇيىم جۇرتتى اۋزىنا قاراتقان تۋما تالانتقا ءسۇيسىنىپ، قازاق بولىپ تۋعانىڭا قۋاناسىڭ.
جانار اپكەمىزبەن جۇمىس بابىندا تانىستىق. كەيىن اڭگىمەمىز جاراسىپ، جاقسى ارالاسىپ كەتتىك. ءجيى جۇزدەسىپ تۇرعان سوڭ مەن ونى باسقالار بايقاماعان قىرىنان تانىدىم. جانارعا دەگەن قۇرمەتىم شەكسىز. ونىمەن تانىستىعىمدى ماقتان ەتەمىن. قىتايعا ىس-ساپارمەن كەلگەن، قىدىرىپ نەمەسە ەمدەلىپ جۇرگەن وتانداستارىمىز جەرگىلىكتى قازاقتار جايىندا ۇنەمى سۇراستىرادى. ولاردىڭ تۇرمىستارى قالاي؟ بىزدەن ايىرماشىلىعى بار ما؟ ىشىندەگى مىقتىلارى كىمدەر؟ وسىنداي سۇراقتارعا جاۋاپ العىسى كەلەدى.
سول كەزدە مەن اڭگىمەمدى ۇنەمى جانار ساعاتقىزىنان باستايمىن. شىنىمەن، جانار تۋرالى ايتار نارسە جەتكىلىكتى. ءبىز عانا ەمەس قىتايدىڭ قالامى قارىمدى جەرگىلىكتى جازۋشىلارى دا ەلدىڭ بەدەلدى باسىلىمدارىنىڭ بەتىندە ونىڭ شىعارماشىلىعىنا ارناپ ماقالالار جازىپ، پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ قويادى. ءتىپتى، قىتايدىڭ ءبىر باسپاسى جانار ساعات قىزى تۋرالى ماقالالاردى جيىستىرىپ، قالىڭ كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعارىپتى.
جاناردىڭ ءبولمىس-بىتىمى، ءومىرى مەن ونەرى جايلى ءبىراز وي تولعادىق. ەندى ونىڭ تۋىپ-وسكەن ورتاسىن، ياعني تۇلەپ ۇشقان شاڭىراعىن وقىرمانعا تانىستىرعىمىز كەلەدى. بۇل وتباسىندا جاناردان باسقا دا تۋما تالانت يەلەرى بارشىلىق. ءبىرى جازۋشى، ءبىرى كينوگەر، ءبىرى ادەبيەتشى، ءبىرى اقىن… الدىمەن ونەگەلى وتباسىن قۇرىپ، ونەرلى ۇرپاق تاربيەلەپ وسىرگەن ساعات جايپاق ۇلى مەن تۇرسىن جولىمبەت تۋرالى اڭگىمەلەيىك. بۇلار – بەلگىلى رەجيسسەردىڭ اسقار تاۋداي اكەسى مەن ارداقتى اناسى. جانارداي گاۋھار تەكتەس تالانتتى تۇلەتىپ ۇشىرعان «بريلليانتتى» بوساعاعا ارنايى اتباسىن بۇرعاندى ءجون كوردىك.
سەرگەكتىك پەن سىيلاستىق
جاناردىڭ اتا-اناسىمەن شىڭجاڭ اۆتونوميالىق ايماعىنىڭ باس قالاسى – ۇرىمشىدە تانىستىم. كەزەكتى ءىسساپارعا كەلگەنمىن. بۇل كىسىلەردىڭ وسىندا تۇراتىنىن ەستىپ، سالەم بەرۋگە ارنايى باردىم. ساعات اعا مەن تۇرسىن اپا جىلى قارسى الدى. ولار مەنى جانار تۋرالى ماقالالارىم مەن بەينەماتەريالدارىم ارقىلى بىلەدى ەكەن. بۇرىننان تانىس ادامدارداي ەركىن ارالاسىپ كەتتىك. شۋاقتى شاڭىراق… قازاقتىڭ كەڭ داستارقانى…
بيىل ەكەۋى دە سەكسەننەن استى. ءبىراق ولاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، قيمىل-قوزعالىسى جاسى ۇلعايعان ادامداردىڭ ىس-ارەكەتى سياقتى ەمەس، وتە شيراق. ەكەۋى دە سەرگەك، تىڭ كورىنەدى. تۇر-الپەتىنەن، ءسوز ساپتاۋلارىنان اسا زيالى ادامدار ەكەنى بىردەن بايقالادى. بويلارىنان ەشقانداي تاكاپپارلىق مىنەز اڭعارىلمايدى. قوناق كۇتكەندەگى داعدىمەن تىم سىپايىلىق ساقتاپ، اسا تارتىنىپ وتىرعان دا جوق. ءوز بالالارى كەلگەندەي اعىنان جارىلىپ، بار سىرىن جاسىرماي ايتىپ، بىزبەن ەركىن سويلەستى. جاناردىڭ اپكەسى، شىڭجاڭ تەليەۆيزياسىنىڭ دىبىس رەجيسسەرى مايگۇل دە ۇيدە ەكەن. قارت اتا-اناسىنا قوناق كۇتۋگە كومەكتەسۋ ءۇشىن ارنايى كەلىپتى.
مايگۇلدىڭ اسى پىسكەنشە ساعات اعا ءوز ءومىرى تۋرالى ايتىپ بەرۋدى ءجون كوردى. ءبىراق اڭگىمەسىن باستاسىمەن-اق تۇرسىن اپا ونىڭ ءسوزىن ۇنەمى ءبولىپ جىبەرىپ وتىردى: «توقتا، دۇرىس ايتپادىڭ…»، «ءوي، مىناۋ نە دەيدى؟»، «جوق، ول جىلى ەمەس، قاتە…». ءبىر ايتتى، ەكى ايتتى، اپامىز قويار ەمەس. ساعات اعانىڭ دا شىدامى تاۋسىلىپ: «ءوي، ۇندەمەي وتىرا تۇرشى، سەن كەمپىر!»، – دەپ زەكىپ تاستادى. وعان بۇعا قالعان اپامىز جوق: «ءاي، سەن مەنىمەن قالاي ءسويلەسەسىڭ!؟ مەن – تۇرسىن جولىمبەتپىن. اتاعىم جەر جارادى. حالقىمنىڭ قالاۋلىسىمىن. ولاي سويلەمە ماعان»، – دەپ كۇڭكىلدەيدى. ساعات اعامىز بولسا، وعان قاباق استىنان سىناي قاراپ وتىر. ءسال جىميىپ قويادى.
كوپ ۇزاماي-اق مۇنىڭ كەلىسپەۋشىلىك كورىنىسى ەمەس، ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى جاراسىمدى قالجىڭ ەكەنىن ۇقتىق. اپامىزدىڭ اعامىزعا ەركەلەۋى دەپ تۇسىندىك. شىنىندا دا، وسىدان كەيىن تۇرسىن اپاي شايىنەن ءبىر ۇرتتادى دا، اعامىزعا: «ءيا، قويدىم، ەندى ايتا بەر!»، – دەدى… سوسىن ءبىرازعا دەيىن ۇندەگەن جوق. مىنە، سەكسەندەگى سەرگەك جۇپتىڭ سىيلاستىعى قانداي؟!
قازاق راديوسىنىڭ قادامى
ساعات جايپاق ۇلى – شىڭجاڭ ولكەسى التاي ايماعىنىڭ تۋماسى. 1935 جىلى ماۋسىم ايىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول – قىتايداعى قازاق راديوسىنىڭ نەگىزىن قالاعان جۋرناليست. بۇقارالىق اقپارات قۇرالىنىڭ ءتورت تۇرىندە جۇمىس ىستەگەن. گازەت، راديو، جۋرنال جانە باسپا سالاسىندا ءبىراز جىل ەڭبەك ەتكەن. قىزمەت جولىن 1952 جىلى «شىڭجاڭ گازەتى» باسىلىمىنىڭ قازاق رەداكسياسىنان باستاعان. سوندا 12 جىل ىستەپ، كوررەكتور، كومەكشى رەداكتور، رەداكتور قىزمەتىن اتقارعان. كەيىن قازاق رەداكسياسىنىڭ باستىعى بولعان. بەلسەندىلىگىمەن كوزگە تۇسكەن ساعاتتى ۇكىمەت پارتيا قاتارىنا تارتادى. 1963 جىلى شىڭجاڭ اۆتونوميالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇگىت ءبولىمى قازاق تىلىندە «ياچەيكا تۇرمىسى» دەگەن جۋرنال شىعارا باستاعان. ساعات جايپاق ۇلى 1964 جىلدان باستاپ سول جۋرنالدى باسقارادى. بەس جىلدا پارتياعا جانە ءوز جۋرنالىنا ادال قىزمەت ەتىپ، ۇكىمەتتەن سان مارتە ماراپات الادى.
از ۇلتتار كوميتەتى مەن ورتالىق ۇگىت ءبولىمىنىڭ ۇيعارىمىمەن 1970 جىلى بەيجىڭدە قازاق راديوسىن اشۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. جاڭادان قۇرىلعان راديونى باسقارۋ ءۇشىن ءبىلىمى مول، باسقارۋشىلىق قابىلەتى جوعارى، پارتيانىڭ سەنىمىنە ساي كەلەتىن شىڭجاڭدىقتار ىرىكتەلەدى. ءبىر جىل بويى ۇيىمداستىرۋ جانە دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى. وسى كەزەڭدە باسشىلىققا ۇمىتكەر قاراستىرۋ ماسەلەسى دە نازاردان تىس قالمايدى. اقىرى، جۇزدەگەن ادامنىڭ ىشىنەن ساعات جايپاق ۇلى بۇل قىزمەتكە لايىق دەپ تانىلادى. 1970 جىلعى 1 مامىردان باستاپ تۇڭعىش قازاق راديوسى رەسمي تۇردە ءوز جۇمىسىن باستايدى. ول كەزدە شىڭجاڭنان بەيجىڭگە قىزمەتكە شاقىرىلاتىن قازاقتار بىرەن-ساران عانا بولاتىن.
بۇل ساعات ءۇشىن عانا ەمەس، جالپى جەرگىلىكتى قازاقتار ءۇشىن ەستە قالار تاريحي ءسات ەدى. سول تۇستا وتە قاتاڭ ساياسات ۇستانىپ وتىرعان قىتايدا از ۇلت وكىلىنىڭ شىڭجاڭنان شىعىپ، بەيجىڭگە باسقارۋشى قىزمەتكە كەلۋى عارىشقا ۇشقانمەن بىردەي جەتىستىك سانالاتىن. ءسويتىپ، ومىرىندە زور جەڭىسكە جەتكەن ساعاتتىڭ كەۋدەسىن قۋانىش كەرنەپ، جۇمىسقا بىلەك سىبانا كىرىستى. 1971 جىلدان باستاپ 1984 جىلعا دەيىن قازاق راديوسى كۇنىنە تۇسكە دەيىن جارتى ساعات جانە تۇستەن كەيىن جارتى ساعات، جيىنتىعى ءبىر ساعات اقپارات تاراتتى.
قازاق راديوسىنىڭ شتاتىندا 18 ادام بار ەدى. سوعان قاراماستان بۇلاردىڭ اتقارعان جۇمىسىنىڭ ماشاقاتى كوپ بولدى. ول كەزدەگى رەسمي تەرميندەردىڭ بارلىعى قىتايشا ايتىلاتىن. قازاقشا اتاۋلار بولمادى. قازىرگىدەي سامساپ تۇرعان سوزدىكتەر جوق. قازاقشا تەرمينولوگيا تولىق قالىپتاسپاعان كەز. ادەبي نەمەسە تۇرمىستىق دەڭگەيدە بولماسا، قازاقتاردىڭ رەسمي ءتىلى قولدانىلمادى.
ساعات باسقارعان ۇجىم بيلىكتىڭ جوعارى ورگاندارىمەن كەڭەسە وتىرىپ، ەكى جىل بويى تىنباي جۇمىس ىستەدى. 1973 جىلى بەيجىڭدەگى زيالى قاۋىم جيىلىپ، جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ تۇڭعىش تەرمينولوگيالىق جانە جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ سوزدىگىن باستىرىپ شىعاردى. ايتا كەتەتىن جايت، ول كەزدە قىتايدى مەكەن ەتەتىن ۇلتتاردىڭ ىشىندە قازاقتان سانى اسىپ تۇسەتىندەرى دە بار ەدى. ءبىراق ولار قازاقتاي ەركىندىككە يە بولماعان. وزىندىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دا جوق-تى. ءسويتىپ، قىتايداعى قازاق ءتىلدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەيلىنشە بەلسەندىلىك تانىتا باستايدى. بۇلار ۇكىمەتتىڭ نازارىنا ىلىگەدى، سەنىمگە كىرەدى.
جۇمىسىن ابىرويمەن اتقارا بىلگەن ساعات جايپاق ۇلى بيلىكتەن تەك العىس الا وتىرىپ، قازاق راديوسىن 15 جىل باسقارادى. ساعات ۋىعىن تىكتەگەن اقپارات قۇرالىنىڭ كەرەگەسى كەڭەيىپ، شاڭىراعى بيىكتەپ، ءالى كۇنگە دەيىن اعايىننىڭ بويىنا قان تاراتىپ تۇر. ءقازىر قازاق راديوسى ءوزىنىڭ اۋدارما قىزمەتى مەن تىلشىلەر قوسىنى بار، باعدارلامالارى كوپ، تىڭدارمانى مول بەدەلدى مەكەمەگە اينالدى. ونى بۇگىندە قاناتبەك جۇماباي ۇلى دەگەن قانداسىمىز باسقارادى.
قازاق راديوسىنىڭ نەگىزىن قالاپ، 15 جىل بويى ۇزدىكسىز ەڭبەك ەتكەن ساعات جايپاق ۇلى شىڭجاڭعا قايتۋدى ۇيعارادى. بۇل كەزدە جانار مەكتەپتە، ۇلكەن ۇلى امانتاي ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ ءجۇر ەدى. ءدال وسى تۇستا جاناردىڭ جۇلدىزى جاندى. ول سول جىلداردا تۇڭعىش رەت كوركەم فيلمگە باستى رولگە شاقىرىلدى. ون جەتى جاستاعى بويجەتكەننىڭ كينو الەمىنەگى العاشقى قادامى ءساتتى باستالدى. ساعات اعاي بۇعان تەك قانا قۋانادى. بالالارىن قالاعان وقۋىنا جىبەردى. ولاردىڭ ەل كورىپ، جەر كورىپ، ءوسىپ-ونىپ، وركەندەپ-دامىعانىن قالايدى. پەرزەنتتەرىنىڭ جولىن اشۋعا تىكەلەي سەپتىگى تيمەسە دە، ەشقانداي توسقاۋىل قويمادى.
ءسويتىپ، بالالارى بەيجىڭدە قالىپ، ءوزى بايىرعى جۇرتىنا، شىڭجاڭعا اتتاندى. ءۇرىمشى قالاسىنا كەلگەن سوڭ شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنىڭ قازاق رەداكسياسىن باسقاردى. جالپى، مەملەكەتتىك قىزمەتكە ءومىرىنىڭ 45 جىلىن ارنادى. كەيىن زەينەتكە شىققاندا دا، تىنىم تاپپادى. وسى كۇنگە دەيىن قولىنان قالامى تۇسپەيدى. ەكى كىتابى جارىق كوردى. العاشقىسى «ءىز» دەپ اتالادى. وندا ءوزى جازعان وچەرك، ەسسە، اڭگىمە، شالقىما، ەستەلىكتەر توپتاستىرىلعان. ەكىنشى كىتابى – اۋدارمالار جيناعى. بۇل جيناققا جۇڭگو جازۋشىلارىنىڭ جانە قىتايشا جازاتىن قازاق قالامگەرلەرى تۋىندىلارىنىڭ ءتارجىمالارى ەنگىزىلگەن.
ساعات اعا ءالى كۇنگە دەيىن جۇڭگو ويشىلدارىنىڭ، اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن قازاقشاعا اۋدارادى. ءوزىنىڭ نەگىزگى شارۋاسىنان قولى قالت ەتسە، وزگە قالامگەرلەردىڭ كىتاپتارىن شىعارۋعا كومەكتەسەدى. رەداكتورلىق ەتەدى، رەسەنزيا جازادى. قىسقاسى، بوس جاتقاندى جانى قالامايدى. قازاق جۇرتىنداعى بارشاعا تانىمال قالامگەرلەرمەن ءالى كۇنگە دەيىن ارالاسىپ تۇرادى. سونداي كوڭىلى جاقىن دوستارىنىڭ ءبىرى – كورنەكتى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ. ول كىسىمەن تەلەفون ارقىلى ءجيى سويلەسىپ، جول تۇسكەندە بىر-بىرىنە قوناققا كەلىپ تۇرادى.
ءقازىر ساعات اعا وزىمەن سىيلاسقان جاندار تۋرالى ەستەلىك جازىپ جاتىر. «وسى ەستەلىگىمدى شىعارعىم كەلەدى. كىم بىلەدى… بۇگىن بارسىڭ، ەرتەڭ جوقسىڭ»، – دەپ كۇرسىنە بەرىپ ەدى، قاعىلەز تۇرسىن اپامىز قايتادان ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى: «شىعاراسىڭ! «ءبىر جۇمىستى باستادىڭ با، اياعىنا دەيىن اپار» دەپ ءوزىڭ ايتۋشى ەدىڭ عوي…». وعان ساعات اعا: «ءاي، تىنىش وتىر دەيمىن ساعان!»، – دەپ ازىلدەپ، ءزىلسىز زەكىپ جاتىر. «كوڭىلدەرىڭە الماڭدار، بالالار، ءبىز ءوستىپ ۇنەمى جاعالاسىپ، ايتىسىپ تۇرامىز. ەرتەڭ ءبىزدىڭ جاسىمىزعا كەلگەندە سەندەر دە سويتەسىڭدەر!»، – دەيدى اپامىز. ىشىمىزدەن «سوعان جەتكىزسىن… ءاۋمين!» دەدىك. تۇرسىن اپاي: «بولدى ەندى، ارى قاراي مەنى تىڭداڭدار»، – دەدى دە، ءوز ءومىربايانىن بايانداي جونەلدى…
سەكسەن كوكتەم، سەكسەن قىس…
تۇرسىن جولىمبەت قىزى شىڭجاڭ قازاقتارى اراسىندا اقىندىق ونەرىمەن تانىمال. ءوزى شىڭجاڭ ولكەسى سانجى ءوڭىرىنىڭ تۋماسى. اپامىزدىڭ ەڭبەك جولى دا ساعات اعانىڭ ءومىربايانىنا ۇقساس. ەكەۋى ءومىر بويى قىزمەتتەس بولعان. ءبىراق تۇرسىن اپاي ازاماتى سەكىلدى باسقارۋ ىسىنە ەمەس، تازا شىعارماشىلىققا بەيىمدەۋ. وسى كۇنگە دەيىن جۇزدەگەن ولەڭ جازىپتى. ءتورت جىر جيناعى مەن ەكى ەستەلىك كىتابىن شىعارىپتى. تۇرسىن اپاي ءومىر بويى كۇندەلىك جازىپ كەلەدى. ءومىرىنىڭ ءاربىر كۇنىن، ءاربىر شۋاقتى ءساتىن ۇنەمى قويىن داپتەرىنە ءتۇسىرىپ جۇرەدى. ونىڭ بارلىعىن جيىستىرسا، جيىرما شاقتى كىتاپ بولىپ قالار.
جاستايىنان قازاقتىڭ اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن وقىپ وسكەن. وزدىگىنەن ءارىپ تانىپ، ءبىلىم الۋعا قۇشتارلىق تانىتقان تۇرسىن ەڭبەك جولىن ىلە وبلىستىق گازەتىنىڭ ءتىلشىسى قىزمەتىنەن باستاعان. ول كەزدە ەرىكتى ءتىلشى دەگەن قىزمەت بولىپتى. بۇلار – اقىسىز نەمەسە ماردىمسىز جالاقىمەن جۇمىس ىستەيتىن تىلشىلەر. سول قىزمەتتە ءجۇرىپ ساعات اعايمەن تابىسىپتى. بيىل تۇرسىن اپايدىڭ جاسى سەكسەن بىرگە شىقتى. جازۋ-سىزۋىن ءالى توقتاتقان جوق. ونىڭ ولەڭدەرى وسى كۇنگە دەيىن شىڭجاڭنىڭ بەدەلدى باسىلىمدارىندا جاريالانىپ تۇرادى. ءوزى وتە تالعامپاز. تەك جاڭا ولەڭدەرىن عانا جارىققا شىعارادى.
اقىن اپامىز ءقازىر ءوزىنىڭ جاڭا ولەڭدەر جيناعىن ازىرلەپ جاتىر. ول جيناق جاقىن ارادا «قيالدان تۋعان قيقىمدار» دەگەن اتپەن جارىققا شىقپاق. كەيىنگى تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى – «سەكسەن» دەگەن ولەڭىن ءوزىنىڭ مەرەيلى جاسىنا ارناپ شىعارىپتى. سول ولەڭدەگى ەكى-ۇش شۋماقتى وقىپ بەردى دە سۇحباتتى توقتاتۋىمىزدى سۇرادى. «جالپى، مەن ءوزىم تۋرالى ايتقاندى ۇناتا بەرمەيمىن»، – دەدى سوسىن. مەن قايتادان ساعات اعايعا بۇرىلىپ، تۇرسىن اپايعا قالاي جولىققانىن سۇرادىم. ءبىراق اعاي اۋزىن اشىپ ۇلگەرەر-ۇلگەرمەستەن اپامىز قايتادان ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرىپ: «ونى ءوزىم ايتۋىما دا بولادى، مەن باستايىن»، – دەدى… ءسويتىپ، اقكوڭىل اپايىم اڭگىمەنى قايتا ساباقتادى. مىنە، بۇل ەندى تازا اقىننىڭ مىنەزى…
تاعدىر قوسقان تىلشىلەر
بۇلار قىزمەت بارىسىندا تانىسىپتى. 1952 جىلى ەكەۋى دە ەكى مىڭ قازاقپەن بىرگە پارتيا مەكتەبىنە ۇيرەتۋ كۋرستارىنا وقۋعا تۇسەدى. ول كۋرستارى بىتكەنشە ءبىرىن-بىرى تانىماعان ەكەن. ساياسي ساۋات اشقاندار قاتارىنا قوسىلعان ولاردىڭ قىزمەتكە ورنالاسۋىنا مۇمكىندىك تۋادى. تۇرسىن ءوزىنىڭ تۋعان ولكەسى ىلە جاعىنا كەتەدى. ال ساعات ۇرىمشىدەن قىزمەت تاۋىپ، وسى قالانى مەكەندەپ قالادى. بۇل ىلەنىڭ ۇلكەن وبلىس بولىپ قۇرىلعان كەز ەدى. قازاقتار نەگىزى سول ايماقتا شوعىرلانعان سوڭ «شىڭجاڭ گازەتى» باسىلىمىنىڭ قازاق رەداكسياسى سوندا كوشىرىلەدى. ال ۇرىمشىدە ونىڭ بولىمشەسى عانا قالىپتى. ءۇش كۇندە ءبىر شىعاتىن «مالشىلار گازەتى» دەگەن اتاۋى بار باسىلىم ەل-جۇرتپەن قاۋىشىپ تۇرادى.
كەيىن ساعات سياقتى بەلسەندىلەر جينالىپ، مۇنىڭ تەرىس ۇيعارىم ەكەنىن، باس ءبولىم ۇرىمشىدە ورنالاسۋى كەرەك ەكەنىن مويىنداتقان. ءبىر جىل ىشىندە رەداكسيا قايتا كوشەدى. ىلەدە جۇمىس ىستەگەن 10 قىزمەتكەردى جۇمىسقا الۋ ساعاتتىڭ موينىنا جۇكتەلەدى. سول 10 ادامنىڭ ىشىندە تۇرسىن دا بولعان. «بەكەر ەمەس، ءوزىم تاڭدادىم. ايتپەگەندە بۇعان ءۇرىمشى قايدا؟!»، – دەپ قالجىڭداپ قويادى قاريا. ءسويتىپ، ەكەۋى تانىسىپ، تابىسىپ، وتاۋ قۇرىپ، 1957 جىلعى مامىر ايىندا شاڭىراق كوتەرگەن.
سول كۇننەن باستاپ جۇپتارى جازىلعان ەمەس. قۋانىشتى كۇندەردى بىرگە وتكىزدى. قايعىنى دا بىرگە باستان كەشىردى. قۇداي ولاردان بالانى اياعان جوق. ءبىراق ءبارىن بىردەي ۇزاعىنان سۇيۋگە بۇيىرتپاپتى. تۇلا بويى تۇڭعىشىن «قارتايعاندا ەرمەك بولسىن» دەپ ساعاتتىڭ ەنەسى سۇراپ الادى. ءبىراق ول ءبىر جاسقا جەتكەندە شەتىنەپ كەتكەن. ودان كەيىن امانتاي تۋعان. كەيىننەن شاڭىراققا اسقار دەگەن تاعى ءبىر ۇل كەلگەن. ساعاتتىڭ تۋعان اعاسىنىڭ بەس قىزى بار ەكەن. ۇلدى اڭساپ جۇرگەن سول اعاسى اسقاردى قالايدى. ساعات پەن تۇرسىن كوپ ويلانباي كەلىسىم بەرەدى. بۇل پەرزەنتى دە پەرىشتە كەزىندە عۇمىرمەن قوشتاسىپتى.
قايعىعا باتقان اتا-انا «ەندى ەشكىمگە بالا بەرمەيمىز» دەپ ۋادەلەسەدى. وسى اڭگىمەنى ايتىپ وتىرعاندا ساعات اعا تەرەڭ كۇرسىندى: «ە، مۇمكىن، ەشكىمگە بەرمەگەندە بارلىعى دا امان بولار ما ەدى، كىم بىلەدى…». «ال مەنىڭشە ول ەكەۋى ءوز قولىمىزدا دا ۇزاققا بارمايتىن ەدى… ويتكەنى ەكەۋى دە وتە سۇلۋ بولاتىن. مەن ءوز ومىرىمدە ءسابيدىڭ ونداي سۇلۋلىعىن كورمەپپىن. كوزدەرىنە، دەنە بىتىمدەرىنە دەيىن ەلدەن ەرەكشە ەدى. قۇداي تەك ولاردى بىزگە كورسەتۋ ءۇشىن عانا جاراتقان سەكىلدى. ءبىراق ەسەسىنە اللا التىنداي قىزدارىمدى بەردى عوي…»، – دەپ قويدى تۇرسىن اپاي.
كەيىننەن جانار مەن مايگۇل دۇنيەگە كەلەدى. بالالارىنىڭ بارلىعى دا العىر، زەرەك بولىپ ءوستى. بۇل ءۇي تالانتتى ۇل-قىزداردىڭ بەرەكەلى بەسىگىنە اينالدى. امانتاي اكەسىنىڭ جولىن قۋىپ، ادەبيەتشى بولدى. كەيىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قىزمەت ىستەدى. جانارى ميللياردتى مويىنداتتى. حالىقارالىق دەڭگەيدەگى تانىمال تۇلعاعا اينالدى. بار قازاقتىڭ ماقتانىشى. نەمەرەلەرى ايدوس پەن مايرا دا ءوز قاتارىنان وزا شاپتى. مايرا – بۇگىندە شىڭجاڭ كولەمىندە تانىلىپ كەلە جاتقان سانگەر. قازاقتىڭ سۇلۋلىعىن قالىڭ ەلگە تانىتىپ ءجۇر. ال ايدوس تۋرالى اڭگىمە بولەك…
قىتايشا قالام تەربەگەن
ايدوس امانتاي ۇلى – جۇڭگو تىلىندە رومان جازعان تۇڭعىش قازاق. ارينە، ايدوستان بۇرىن دا قىتايشا قالام تەربەگەن قازاق جازۋشىلارى بارشىلىق. ايگىلى قالامگەر اكبار ماجيتتەن باستاپ قالىڭ قىتايدىڭ تىلىندە جازىپ، ەلگە تاعىلىمدى شىعارمالار ۇسىنىپ، وقىرمان ىقىلاسىنا بولەنىپ جۇرگەن قانداستارىمىز جەتكىلىكتى. ءبىراق ايدوس اسا اۋقىمدى جانردا ب ا ق سىناپ كورۋدى ۇيعارىپتى. ول رومانىن نەبارى جيىرما ەكى جاسىندا جازدى. جيىرما ءتورت جاسىندا بۇل تۋىندى ون مىڭ دانامەن باسىلىپ شىقتى. جاس جىگىتتىڭ «ايدوس – شولپان» دەگەن رومانى قىتايدىڭ شىعارماشىلىق الەمىندە ەداۋىر ءدۇمپۋ تۋعىزدى. قىتايلىق اتاقتى اقىن-جازۋشىلار، بەلگىلى قالامگەرلەر جاڭا كىتاپقا ارناپ پىكىر جازدى. سول ەڭبەگى ءۇشىن ايدوس مەملەكەتتىك سىيلىق الدى. جاستايىنان قالام ۇستاعان بالا 13 جاسىندا ولەڭ جازا باستاپتى. 16 جاسىندا تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعىن شىعارعان. ونىڭ اقىندىق ونەرىنە ءتانتى بولعان تالاي قىتايلىق قالامگەر جوعارى باعا بەرىپتى.
«حالىق ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ باسشىسى چيۋ دۋنحۋا ايدوستىڭ ولەڭدەر جيناعىمەن تانىسىپ شىققاننان كەيىن ونى ۇيىنە ارنايى ىزدەپ كەلىپتى. ەمىن ەركىن سويلەسىپ، تانىسىپ، ءوزىنىڭ العان اسەرىن قاعاز بەتىنە تۇسىرەدى. ول ايدوستىڭ كوركەم ءتىلى مەن شىعارماشىلىق تابيعاتى عاجاپ ەكەنىن، جانسىز دۇنيەگە ءتىل ءبىتىرىپ، ونى ادامزاتپەن سىرلاستىراتىنىن ايتادى. «ونىڭ ولەڭدەرىن وقىساڭىز، ءمان-مازمۇنىنا جەتە بويلاپ، تەرەڭ رۋحپەن تىلدەسكەندەي كۇي كەشەسىز. بۇل ونىڭ ولەڭ ونەرىندەگى باستاۋى عانا. الداعى جارقىن بولاشاعى مۇنان دا نۇرلى بولادى دەپ سەنەمىز!»، – دەيدى قالامگەر ءوز جازبالارىندا.
بيىل ايدوس قازمۋ-دى ءتامامدادى. ەندى شەتەلدە وقىماق ويى بار. وسى جازدا ەمتيحان تاپسىرىپ، اقش-تىڭ نيۋ-يورك شتاتىنداعى بينگحەمتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گرانتىن يەلەندى. «ءساتى تۇسسە، ونەرىمدى شەتەلدە ءجۇرىپ شىڭدايمىن»، – دەيدى ول. جالپى، شەتەلدىكتەردىڭ ءبىرازى ونىڭ شىعارمالارىمەن تانىسىپ ۇلگەرگەن. كانان مورس دەگەن امەريكالىق جازۋشى گۋانچجوۋ قالاسىنا جۇڭگو ادەبيەتىن زەرتتەۋ ءۇشىن ارنايى كەلىپتى. ول جەرگىلىكتى ادەبيەت جۋرنالىنىڭ بەتىنەن قازاقتىڭ تۇرمىس-سالتىن سيپاتتايتىن «جەتەسىز» دەگەن اڭگىمەسىن وقىپتى. اۆتورى – ايدوس امانتاي ۇلى. اڭگىمەنى ۇناتقانى سونشالىق، ول تۋىندىنى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىپ، پىكىر جازىپ، بىرنەشە شەت تىلدەرىندە شىعاتىن جۋرنالعا جاريالاپتى. ءبىر قىزىعى، سول اڭگىمەنىڭ اعىلشىنشا نۇسقاسىن ءوزىمىزدىڭ وتانداستارىمىز تاۋىپ الىپ، قازاقشاعا اۋدارىپ، ەلىمىزدەگى «جالىن» جۋرنالىنا باستىرادى. جاس قالامگەر بۇگىندە جۇزدەن استام ولەڭنىڭ، جيىرما شاقتى اڭگىمە مەن پوۆەستىڭ، ءبىر روماننىڭ اۆتورى. بيىل جاسى 26-عا تولدى. ونىڭ اسار اسۋلارى ءالى دە الدا دەپ بىلەمىز…
ۇلتتىق ۇلاعات ۇياسى
ءبىر شاڭىراقتىڭ باقىتتىلىعى باسقا ءبىر اۋلەتپەن سالىستىرعان كەزدە عانا ايقىن بايقالادى. اينالامىزدا مۇنداي مىسالدار جەتكىلىكتى. ساعات اعا مەن تۇرسىن اپايمەن كەزدەسەردەن بىرەر اي بۇرىن قازاقستاننان ءبىر جولداسىم كەلگەن-دى. بەيجىڭدە تۇراقتى قىزمەت ىستەمەك. ءوزى قىتايشا ءجوندى بىلمەيدى. سوندىقتان، ول مەنىڭ پاتەر ىزدەۋگە كومەكتەسۋىمدى ءوتىندى. ەكى-ۇش كۇن سابىلىپ ءجۇرىپ، اقىرى تۇراتىن جەر تاپتىق. بەيجىڭدە ءبىراز ۋاقىت قىزمەتتە بولعان قانداستارىمىز شىڭجاڭعا قايتىپ بارادى ەكەن. ولار ءۇش بولمەلى پاتەرىن جالعا بەرۋدى ۇيعارىپتى. اكە-شەشەسى جانە ەر جەتىپ قالعان ۇلى ۇشەۋى تۇرعان كورىنەدى.
ۇلكەن كىسىلەر ەلگە قايتادى، ال بالانىڭ ءبىر ءوزى ءۇش بولمەلى ۇيدە تۇرعىسى كەلمەيدى. سول بالا ارزانداۋ ءبىر بولمەلى پاتەرگە كوشىپ، ۇلكەن ءۇيدى جالعا بەرىپ پايدا تاپپاق. ىزدەگەنگە سۇراعان. دوسىما ءۇي ۇنادى. باعاسىن دا رەتتەگەندەي بولدىق. جاس شاماسى الپىستان اسقان كىسىلەر كەلىسكەنىمىزگە قۋانىپ، جاقىنىراق تانىسىپ، ءجون سۇراسىپ جاتىر. اڭگىمە بارىسىندا الگى بالا بىزگە ءبىر اۋىز ءتىل قاتقان جوق. ءتىل قاتپاق تۇگىلى، ءوز بولمەسىنە كىرىپ، ەسىكتى تارس جاۋىپ الدى. بۇل قىلىعى ەرسى كورىنسە دە، ءبىز ۇندەمەدىك. سول كۇنى ءبىراز اڭگىمەلەسىپ تارقاستىق. كەلەسى كۇنى الگى كىسىلەر قايتادان تەلەفون سوقتى: «پاتەردى جالعا بەرمەيتىن بولدىق. بالام كەلىسپەي جاتىر».
ءبىز اڭ-تاڭبىز. قايتادان پاتەرگە باردىق. ءبىزدى كورگەن الگى بالا كىرپىدەي جيىرىلىپ، بەتىن تىرجيتىپ، اكە-شەشەسىنە قاراپ، مۇرنىنىڭ استىنان مىڭگىرلەپ، قىتايشا بىر-ەكى اۋىز ءتىل قاتتى دا، قايتادان بولمەسىنە زىپ بەردى. قازاقشا مۇلدە ءبىلمەيدى ەكەن. پاتەر جالداۋ باعاسى بالانىڭ كوڭىلىنەن شىقپاپتى. تاعى دا اقشا قوسۋدى سۇرايدى. كەشە كەلىستىك، قول الىستىق. مۇنىسى نەسى دەپ، اناسىنان ۇلىمەن تاعى ءبىر سويلەسىپ كوءرۋىن سۇرادىق. اناسى بارىپ ۇلدىڭ ەسىگىن قاعادى. الگى اشپايدى، ەسىكتىڭ ارتىنان اناسىنا اۋىق-اۋىق اقىرىپ جىبەرەدى. ىڭعايسىزدانعان شەشەسى: «بۇل قالاي، بالام-اۋ؟»، – دەپ ەسىكتى اشۋدى قايتا-قايتا ءوتىنىپ جاتىر. بەزبۇيرەك بالا شىقپادى، وعان قوسا تۇنىمەن ۇيىقتاماعانىن ايتىپ، بارلىعىمىزعا دەرەۋ تىنىشتالۋدى بۇيىردى…
اتا-انا ءۇنسىز قالدى. بالا تۇنىمەن جۇمىس ىستەيدى ەكەن. كۇندىز ۇيىقتايدى. ال ول ۇيىقتاپ جاتقاندا ۇيدەگىلەر اياقتارىنىڭ ۇشىمەن جۇرۋگە ءتيىس… سونىمەن، اكە-شەشەسى تىم-تىرىس قانا كوشە باستادى. تۇيىنشەك-تۇيىنشەك، دوربا-دوربا جۇكتەردى ۇلكەندەردىڭ وزدەرى، ولاردىڭ ارىپتەستەرى كوتەرىسىپ، بىر-بىرلەپ سىرتقا اكەتىپ جاتىر. بالا بولسا، قالىڭ ۇيقىدا…
سول جولى جاعامىزدى ۇستاپ قايتقانبىز. «بۇل جايت ءبىزدىڭ قازاققا دا جەتكەن بە؟!» دەپ تاڭعالعانمىن. ءقازىر شەت مەملەكەتتەردە تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى اسسيميلياسياعا ۇشىراپ جاتقان كورىنەدى. ءتىلىن، ءدىلىن ۇمىتىپ، ءوز ۇلتىن مەنسىنبەيتىندەي دارەجەگە جەتكەندەر بارشىلىق ەكەن.
جاناردىڭ اكە-شەشەسىمەن سۇحباتتاسىپ وتىرعاندا اتا-اناسىن جازعىرعان الگى جالعىز بالا ەسىمە ءتۇستى. قالىڭ قىتايدا الۋان ءتۇرلى قازاقتار ءوسىپ كەلەدى. باستاپقى ءبولمىس-بىتىمىن ساقتاپ قالعاندار دا، ۇلتتىق كەلبەتىن وزگەرتىپ العاندار دا كەزدەسەدى. ءبىراق جاناردىڭ ۇشقان التىن ۇياسىن كورگەن سوڭ ءوز ۇلتىن سىيلايتىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن قاستەرلەيتىن، سانالى ۇرپاق ءتاربيەلەيتىن قانداستارىمىز بارشىلىق ەكەنىن اڭعاردىم.
ساعات اعا مەن تۇرسىن اپا شاڭىراعىنىڭ تىرشىلىگى ماعان قاتتى اسەر ەتتى. قازاقتار قاشان دا ەلىكتەگىش حالىق ەمەس پە؟! سول سەكىلدى قالىڭ ەلدە جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ ىشىندە قىتايلارعا ەلىكتەيتىندەرى دە ۇشىراسادى. ءتىپتى، ەلىكتەپ ءجۇرىپ، سولارعا ءسىڭىپ كەتكەندەر دە بار. ال بۇل وتباسىنداعى ءاربىر جان وزدەرىنىڭ قازاق ەكەندىگىن قاشان دا ماقتان تۇتادى.
ۇلتتىق يممۋنيتەت ۇنەمى جادىنى جاڭعىرتىپ تۇرادى. ساعات پەن تۇرسىن – اعا بۋىننىڭ وكىلدەرى، ولار ءوزىنىڭ قازاقىلىعىن ساقتاپ قالعان. ال جانار – شەتەلدىكتەر ورتاسىندا كوپ جۇرگەن ونەر تارلانى. ونىڭ ءومىرىنىڭ جارتىسىنان كوبى وزگە ۇلتتار اراسىندا ءوتتى. ءبىراق ول قازاق ەكەنىن ءبىر ساتكە دە ۇمىتقان جوق. ايدوس تا سولاي. قىتايشا جازسا دا تەك قازاقتار تۋرالى قالام تەربەيدى. ونىڭ شىعارمالارى ارقىلى قازاقتى قالىڭ جۇرت تانىدى. بۇل – شىنىندا دا الەۋەتى مول اۋلەت. وسىنداي شاڭىراققا قاراپ، شۇكىرشىلىك ەتەسىڭ. وزگە ەلدە ءجۇرىپ، ءوز حالقىنىڭ مۇددەسىن ويلاپ، ۇلتىنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتقان، ونەگەلى وتباسىن قۇرىپ، ونەرلى ۇرپاق تاربيەلەگەن قوس قارياعا اماندىق تىلەپ اتتاندىق.
بۇكىل شىڭجاڭعا شۇعىلاسىن شاشىپ تۇرعان شاتتىققا تولى شاڭىراقتى قيماي كەتىپ بارامىز…
داۋرەن باۋىرجان ۇلى،
«ەگەمەن قازاقستان».
بەيجىڭ – ءۇرىمشى – بەيجىڭ.
سۋرەتتەردە: س.جايپاق ۇلى؛ ت.جولىمبەت قىزى؛ ا.امانتاي ۇلىنىڭ جۇڭگو تىلىندەگى رومانى؛ اۋلەت.
پىكىر قالدىرۋ