بۇگىن "قامشى" پورتالىنىڭ "ءداستۇر" ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى، بەلگىلى عالىم، ءسالت-داستۇر اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ەتنوگراف بولات بوپاي ۇلى جوتاقاجىنىڭ "قازاق مىنەزى" اتتى كىتابى جارىق كوردى. بۇل كىتاپتا قازاقتىڭ "تۋما مىنەزدەرى" جانە "جۇقپا مىنەزدەرى" اجىراتىپ كورسەتىلىپ، جان-جاقتى تۇسىندىرىلەدى. سونداي-اق، كونەكوز قاريالار اۋىزىنان جازىپ الىنعان ءسىز ەستىمەگەن اڭىزدار كەلتىرىلگەن. نازارلارىڭىزعا كىتاپتىڭ ىشىندەگى "قوي جىلى تۋعاندار مەن ماۋسىم ايىندا تۋعانداردىڭ مىنەزدەمەسىن" ۇسىنىپ وتىرمىز. 

قوي جىلى تۋعان ادامدار

قوي جىلى تۋىلعان ادام ەر بولسىن، ايەل بولسىن، ادال نيەتتى، پاك كوڭىلدى، تۋرا جولدى، ادەپتى، يبالى بولادى. قوڭىر قوي كوزدى، قوڭىر مىنەزدى، جۇمساق ءسوزدى، دوڭگەلەك الما ءجۇزدى، اق قۇبا، بيداي ءوڭدى بولىپ كەلەدى. ون ەكى جىلدا تۋىلعان، ون ەكى جۇلدىزداعى ادامداردىڭ ارقايسىسىمەن ءتىل تابىسا بىلەدى. دۇشپانى از بولادى. ۇلكەندى اعا، كىشىنى ءىنى تۇتىپ، قۇربى-قۇرداستارىمەن، دوس-جاراندارىمەن، تۋىس-تۋعاندارىمەن ءتاتۋ-تاتتى وتەدى. قوي جىلى تۋىلعان ادامدار ءوزى ارالاسىپ جۇرگەن دوستارىنىڭ كوڭىلىن ەش ۋقىتتا قالدىرماۋعا تىرىسادى. باسقالاردىڭ كوڭىلىنە ەش قاياۋ تۇسىرمەيدى. ۇنەمى ولاردىڭ قاس-قاباعىن كۇزەتىپ جۇرەدى. وسپادارلىقتارىن كەشىرەدى. ول ءۇشىن ىلعي دا ارالىق تاستاپ ارالاسادى. اش قويىن، تاس قويىن بولىپ باسقالاردىڭ ىشكى سىرىنا كىرىپ كەتپەيدى. ەگەر بىرەۋدەن بىرنارسە السا، ۋاقىتىندا قايتارىپ بەرەدى. ال ءوزى بىرەۋگە ءبىر نارسە بەرسە، ونى ءوزى ءبىلىپ بەرمەسە، سۇرامايدى. دوستىقتا ادال، سەرتتە بەرىك، كەم ءسوزدى بولىپ كەلەدى.

قوي جىلى تۋىلعان ادام نە ىستەسە دە تابىسقا جەتەدى. ويتكەنى ول جاپا-ماشاقاتقا شىدامدى، بار قيىنشىلىقتاردى جەڭە بىلەدى. ءار ءتۇرلى ءىستىڭ ەبىن تاۋىپ، ءبىر ءسوزدى، ءبىر ءىستى بولىپ، بارلىق ءىستى جون-جوسىعىمەن ورنىنا كەلتىرىپ، ورايىن تاۋىپ ىستەيدى. قارجىعا ۇنەمشىل بولادى. بەي-بەرەكەت ىسىراپشىلدىق جاسامايدى. ءار تيىندى ەسەپپەن جۇمسايدى. قوي جىلى تۋىلعان ادامعا جىلداردان قوي جىلى جاعادى. جىل اينالىپ، قوي جىلىنا كەلگەندە باق-داۋلەتى كوتەرىلەدى. بىتپەي جۇرگەن جۇمىستارى بىتەدى. ورىندالماي قالعان ارماندارى ورىندالادى. ءوزىنىڭ تۋعان جىلى كىرگەندە بەلدى بەكەم بايلاپ، جۇمىسقا بەلسەنە كىرىسسە، كاسىپكە ات سالىسسا، ناتيجە شىقپاي قالمايدى. قوي جىلى تۋىلعان ادامنىڭ وزىندىك كەمشىلىگى دە بار. كوبىنە ءوز باسىنىڭ اماندىعىن كۇيتتەپ ءجۇرىپ، قاسىنداعى دوستارىنىڭ كوزگە كورىنىپ تۇرعان كەمشىلىكتەرىن بەتىنە باسىپ ايتپايدى. ايتسام رەنجيدى، كوڭىلى قالادى، دوستىق قارىم-قاتىناس ءۇزىلىپ كەتەدى دەپ قورقادى. بۇل دۇرىس ەمەس. ادام ادامعا، دوس دوسقا جاۋاپتى بولۋ جۇمىر باستى پەندەنىڭ ەڭ ءبىرىنشى ادامدىق قاسيەتىنە جاتادى. كەمشىلىكتى كورە تۇرا، ەستي تۇرا، بىلە تۇرا ايتپاۋ ول دوسىن اياعاندىق ەمەس. قۇي باتپاققا باتىپ بارا جاتقان ادامدى قولىنان تارتىپ شىعارىپ الۋ الدەقايدا ابزال.

زاۋزا جۇلدىزدىلار (ەگىز جۇلدىزى)

بۇل جۇلدىزدا تۋىلعانداردىڭ وڭ بارماق ءمورى «ا» نە «گ» ءمورلى بولىپ كەلسە، مۇنداي ادامدار ءوز جىنىسىنان باسقا جىنىستاعىلاردىڭ الدىندا ءمۇلايىم، كىشىپەيىل بولىپ كورىنۋدى ۇناتادى. ءوز جىنىسىنداعىلارمەن بىرگە بولعاندا ەش نارسەدەن تارتىنبايدى. ەگەر مۇنداي ادام ايەل بولسا، ەر ادامدى جاقسى كورەدى دە، ولارمەن دوس بولۋدى ۇناتادى. ۇزاق ۋاقىت شىعىسىپ، ۇرسىسپاي-قاعىسپاي وتەدى. ءوز تۇسىنداعى ايەلدەرمەن، قۇربى-قۇرداستارمەن قاراداي كۇندەسىپ كۇنى ءوتىپ جۇرەدى. ال ەر ادام بولسا، ايەل ادامنان دوس ۇستاۋدى ۇناتادى. ەر ادامدارمەن ءبىر جەردە ۇزاق سىرلاسىپ وتىرمايدى. ەرلەرمەن سىرلاسۋدى ءمان-ماعىناسىز دەپ بىلەدى. مۇنداي ءمورلى ايەلدەر ەرگە، ەرلەر ايەلدەرگە جومارت قولدى بولىپ كورىنۋدى جاقسى كورەدى. جالپى العاندا، ەرى ايەلقۇمار، ايەلى ەرقۇمار بولادى. بۇلار مۇنداي قىلىقتارىن قارتايعانعا دەيىن توقتاۋسىز جالعاستىرا بەرەدى. ويتكەنى ولاردىڭ تابيعاتى، تۋما مىنەزى، جاراتىلىسى سولاي. مۇنداي ادامدار قۋ، اككى، زالىم، الاياق، جىلپوس بولادى دا، بىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋعا كەلگەندە الدارىنا جان سالمايدى، شەبەر بولادى. ءبىرىن-بىرى قۋلىق جاقتان الداپ كەتە المايدى. ىشتەرىنە قۋلىق ساقتاپ، اۋىزدارىندا ءبىرىن-بىرى ماقتاپ، بەتتەرىنە كولگىرسىپ، رەنىشتەرىن ايتا الماي، بىر-بىرىنە قاجەتى ءتۇسىپ وتەدى. ەگەر بۇل جۇلدىزدا تۋىلعانداردىڭ وڭ بارماق ءمورى «ب» نە «د» ءمورلى بولسا، بۇلار اقشا قۇمار، دۇنيە قۇمار بولادى. ولار – اقشا تابۋدىڭ، مال-دۇنيە جيناۋدىڭ شەبەرى. ولار اقشانى تاۋىپ تا جۇرەدى، موينىنا قارىزدى ءىلىپ تە جۇرەدى. تالاي ادامنىڭ اماناتىن مويىندارىنا ارقالاپ تا جۇرەدى. ولار ەسەپسىز جۇمىس جاسامايدى. ءار باسقان قادامىن اقشاعا باعالاپ، تابىس تاۋىپ جۇرەدى. زيان بولاتىن جەرگە بارمايدى. ولاردىڭ اقشا مەن مال-مۇلىكتەن باسقا دۇنيەگە باس قاتىرعىسى كەلمەيدى. اينالاسىنداعى ادامدارمەن ارالاسقاندا دا پايدا-زيانىن كوك تيىنىنا دەيىن ەسەپتەيدى. ولاردىڭ، ەڭ الدىمەن، مال-دۇنيەسىنە، قالتاسىنداعى قاراجاتىنا قارايدى. بايلىعىنا قاراي تاڭداپ ارالاسادى. ابىرويشىل بولادى. ءوزىنىڭ قالتاسىندا كوك تيىنى جوق بولسا دا كىسىمسىپ، تاكاپپارسىپ تۇرادى. مۇنداي ادامدار ءوزىنىڭ جاقىن ارالاساتىن ادامدارىمەن ەشقاشان قارجىلىق قارىم-قاتىناستا مال-دۇنيە، اقشا جاعىنان الىم-بەرىم جاسامايدى. ولار ويلايدى: جاقىن ادامدار اراسىندا اقشا جۇرسە جاقسى دوستىق بولمايدى. اقشا ءبىر كۇنى ادامنىڭ ارىن توگەدى، ۇياتىن كەتىرەدى. جاقىن دوستارىمنان ايرىلىپ قالامىن. مال-دۇنيە ۋاقىتشا دەپ قارايدى. قىزبا مىنەزدى بولادى. مىنەزى ۇستاعان كەزدە، بار قيىندىقتى اقشامەن، مال-دۇنيەمەن شەشۋدى ويلايدى. سونىڭ جولىندا قۇلشىنىپ ءجۇرىپ اقىرى شەشەدى. بۇل جۇلدىزدا تۋىلعانداردىڭ وڭ بارماق ءمورى «ە» نە «ج» بولسا، مۇنداي ادامدار جۇمىسقا، ىسكە، ءىس باسقارۋعا وتە شەبەر بولادى. اينالاسىنداعى ادامداردى ىسكەرلىگىمەن، شەبەرلىگىمەن، ونەر قابىلەتىمەن قايران قالدىرىپ، تاڭداي قاقتىرىپ، مويىنداتىپ جۇرەدى. ءبىر جۇمىس ىستەگەندە ودان ەش شاشاۋ شىعارمايدى. جۇمىستىڭ جىمىن بىلدىرمەي ىستەيدى. ونى الدەبىرەۋلەرشە قوڭىراۋلاتىپ، ماقتانىپ، شاتتانىپ، ايعايلاپ، جار سالىپ جۇرمەيدى. ونەرىمەن كوپ جاڭالىقتار جاراتادى. جاڭالىقتارعا قۇمار بولادى. سويتە تۇرا، وتە قاراپايىم نارسەلەردەن، ەل كوزگە ىلمەي ءوتىپ كەتكەن دۇنيەلەردەن كەرەمەتتەي كەرەكتى دۇنيەلەر شىعارادى. ويلامدى، تولعامدى، اقىلدى، ارلى، كوسەم باستى، شەشەن ءتىلدى كەلەدى. مىنەزى جايدارى ءارى كەڭ كورىنەدى. سىرت كوزگە قوپال مىنەز كورسەتپەيدى. ءىشى تەڭىزدەي تەرەڭ بولادى. ءبارى سوندا تۋلاپ اعىپ جاتادى، بەتىنە شىقپايدى.