ءوزىن-وزى بىلگەن ەر باقىتتى،
ءوزىن-وزى بيلەگەن ەل باقىتتى. (حالىق دانالىعى)
سوڭعى كەزدە جاھاندانۋ ۇدەرىسىنە بايلانىستى ۇلتتىق قۇندىلىقتار توڭىرەگىندە ۇلكەن پىكىرتالاستار جالعاسىپ جاتىر. وسى كۇردەلى ماسەلە توڭىرەگىندە و. سۇلەيمەنوۆتىڭ ۇلتتار تاعدىرى تۋرالى ويلارى نازار اۋدارتادى. «ەل ارالاعان سىنشى» دەگەندەي، و. سۇلەيمەنوۆ تالاي ەلدىڭ قايعى-قاسىرەتىن بولىسكەن، سارالاعان، سالىستىرعان، سوندىقتان، كوپ كۇردەلى ماسەلەلەر تۋرالى كەسىم-پىشىمىن ايتۋعا تاجىريبەسى مەن ءبىلىمى مول ازامات. ونى ايتپاعاندا، 70-جىلدارى «از ي يا» كىتابىمەن تەك قازاقتار عانا ەمەس، كەڭەس جاستارىنا وي سالعان، رۋحىن وياتقان اقىن.
و. سۇلەيمەنوۆتىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ شەكتەۋلى بولاتىنى، ابسوليۋتتىك تاۋەلسىزدىكءتىڭ بولمايتىنى تۋرالى پىكىرىن، كەيبىر باسىلىمداردىڭ سىناۋى، مەنىڭشە، ءبىلمەستىك. ءوزارا تاۋەلدىلىك، ىقپالداستىق پەن ارەكەتتەستىك، ءوز «مەنىڭدى» شەكتەۋ تەك ۇلتتىق مەملەكەتتەرگە عانا ەمەس، جەكە تۇلعالاردىڭ، دىندەردىڭ، ءارتۇرلى قاۋىمداستىقتاردىڭ، جالپى ادامزاتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ امالى. ءوزارا ىقپالداستىق – دامۋدىڭ امبەباپ زاڭدىلىعى. ءاليحان بوكەيحان ايتقانداي: «بۇرىنعى ەسكى تاريحتى وقىعاندار بىلەدى: ادام بالاسى بىرىنە-بىرى وكىمءشى دە، بىرىنە-بىرى قۇل دا بولعان» (شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى، ءى توم، 449 بەت.) مارك تۆەننىڭ يتاليا تۋرالى مىنا ءبىر ءسوزى بار: «يتاليا ەجەلگى ارمانىنا جەتتى: تاۋەلسىزدىك الدى. ءبىراق، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، ساياسي لوتەرەيادا ءپىلدى ۇتتى، ەندى، ونى اسىراي الماي وتىر» دەگەن. تاۋەلسىزدىكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى، سالماعى، جۇگى پىلدەي اۋىر. ءار مەملەكەت ءوز ورتاسىنا تاۋەلدى، بايلانىسقا، الىس-بەرىسكە مۇقتاج. ال، تاۋەلسىزدىك العان جاس مەملەكەت سىرتپەن ارالاسقا ءتىپتى دە مۇقتاج. حالىقارالىق ەكونوميكالىق قاتىناستارعا ەنبەۋ، مۇمكىندىكتى پايدالانباۋ، تابىستان ايىرىلۋعا اكەلەدى. بۇگىن وعان مىسال رەتىندە «چۋچحە» يدەياسى نەگىزىندە تەك ءوز مۇمكىندىكتەرىنە سەنگەن سولتۇستىك كورەيا مەن اشىق ساياسات ۇستانىپ، بۇكىل الەممەن ءوزارا قارىم-قاتىناسقا ءتۇسىپ، قۋاتتى ون مەملەكەتتىڭ قاتارىنداعى وڭتۇستىك كورەيانى ايتۋعا بولادى. سونداي-اق، سانكسياعا ۇشىراپ، ءبىرقاتار مەملەكەتتەرمەن ەكونوميكالىق، باسقا دا قارىم-قاتىناستارى شەكتەلگەن رەسەي مەن يران دا ءبىرشاما پايدادان ايىرىلۋدا. جالپى، اۆتوريتارلىق ساياسي جۇيە وقشاۋلانۋعا، اۆتاركياعا بەيىمدى بولسا، دەموكراتيالىق رەجيم، اشىق ەكونوميكا ءوزارا الىس-بەرىسكە يكەمدى.
گلوباليزم جانە ۇلتتار تاعدىرى و. سۇلەيمەنوۆتىڭ «بەسەدى س ولجاسوم» (2004-2011گ.) الماتى، 2011ج.) اتتى سۇحباتتارى، «قازاق ادەبيەتىندەگى» «كىم وتانشىل؟» (13.03.2015ج.) سۇحباتى، باسقا دا باسىلىمدارداعى پىكىرلەرى ۇلتتاردىڭ تاريحي ساحنادان ىعىساتىنى، ءمانىن جويىپ، قۇنسىزداناتىنى تۋرالى پىكىردى العا تارتادى. الدىمەن جاھاندانۋ جانە وعان بايلانىستى ساياسي-فيلوسوفيالىق اعىمدارعا توقتالايىق. بۇگىن جاھاندانعان اقپاراتتانعان قوعام قالىپتاسىپ، حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەءسى دە وزگەرە باستاعان تۇستا، ۇلت ۇلتتىق مەملەكەت، ۇلتتىق قۇندىلىقتار، ولاردىڭ ەرتەڭگىسى تۋرالى پروبلەما وتكىر ءمان الىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى باتىس ساياسي عىلىمىندا ەكى باعىت قالىپتاسىپ كەلەدى. العاشقىسىن ساياسي رەاليزم دەيدى، بۇل باعىت باسقا فاكتورلاردى جوققا شىعارماسا دا، ۇلتتىق مەملەكەتتى تاريحتىڭ، حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ باستى كۇشى دەپ ەسەپتەيدى. ەكىنشى اعىم – ليبەرالدىق ينتەرناسيوناليزم – بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىمەن قاتار باسقا دا حالىقارالىق باسقارۋ ورگاندارىن قۇرۋدى، ولارعا مول وكىلەتتىك بەرۋدى، الەمدى فەدەراسياعا، بولماسا كونفەدەراسياعا اينالدىرىپ، مەملەكەتتەردەن جوعارى تۇراتىن الەمدىك ۇكىمەت قۇرۋدى، ادامزاتتى تۇتاس ءبىر ۇلتقا، ادامداردى الەمدىك ازاماتقا اينالدىرۋدى ۇسىنادى. ءار ادام ادامزات وكىلى ەكەنى داۋسىز، ءبىراق، بۇل جەردە وتانسىز، ۇلتسىز ادام، ازامات تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر. بۇل اعىمدى و. سۇلەيمەنوۆ تە قولدايدى. وسىنداي وي تۇيۋگە نەگىز دە بار. ماسەلەنىڭ ءمانى مىنادا. جاھاندانعان الەمدىك قاۋىمداستىق ومىرگە ترانسۇلتتىق كورپوراسيالاردى اكەلدى. ءححى عاسىردىڭ باسىندا ولار 64 مىڭدى قۇرادى، ولاردىڭ 830 مىڭ شەتەلدىك فيليالدارى بار، ولار ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە جۇمىس جاساپ جاتىر. ولاردا 73 ملن.ادام جۇمىس جاسايدى، جىلىنا 1ترلن. دولل. استام ءونىم بەرەدى. ال، ولاردىڭ باسقا دا قوسىمشا سالالارمەن جۇمىس جاسايتىنىن ەسكەرسەك، ولار جۇمىسپەن 150 ملن. ادامدى قامتاماسىز ەتىپ وتىر. باسقاشا ايتقاندا، ترانسۇلتتىق كورپوراسيالار دۇنيەجۇزىلىك ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ 50%، الەمدىك ساۋدانىڭ ۇشتەن ەكىسىن باسقارادى. ولار پاتەنتتەر مەن عىلىمي جاڭالىقتار ليسەنزياسىنىڭ 80% يەلەنىپ، جاڭا تەحنولوگيا مەن نوۋ-حاۋعا باقىلاۋ جاسايدى («وبششەستۆەننىە ناۋكي ي سوۆرەمەننوست» 2014، №4، 168بەت). وسىنىڭ ءوزى بۇگىن ەكونوميكانىڭ قوزعاۋشى كۇشى ۇلتتىق مەملەكەتتەر ەمەس، ترانسۇلتتىق كومپانيالار مەن بانكتەر دەۋگە نەگىز بولىپ وتىر. قۋاتتى جاھاندىق ەكونوميكا، جاھاندىق ساياسات ۇلتتىق مەملەكەتتەر دەربەستىگىن السىرەتتى، ۇيدە كىم قوجا ەكەنىن بىلىڭدەر دەگەندەي پىكىر ۇيالاتۋدا. مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى فۋنكسيالارىن بۇگىن سىرتتان كەلگەن ينۆەستورلار اتقارىپ جاتىر. ەكونوميكا ءوزارا تاۋەلدىلىك ورتاعا بەيىمدەلگەن سايىن، ۇلتتىق مەملەكەتتەر، ايماقتىق بيلىك قاۋقارسىز بولىپ وتىر. ينۆەستورلار ۇلتتىق مەملەكەتتەرگە ەمەس، مەملەكەتتەر ينۆەستورلارعا تاۋەلدى بولىپ بارادى. جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ، ءبىرقاتار الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋ، تابىستى ءبولۋ، باسقا دا ماسەلەلەر قولدان شىعىپ بارا جاتىر. گيپەرگلوباليزم جاقتاستارى ايتۋىنشا، ءبىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك قالىپتاسقان تۇستا ۇلتتىق مەملەكەتتەر قاجەتسىز، ءتىپتى، بۇگىن ۇلتتىڭ ءوزى دە كەدەرگىگە اينالىپ بارادى. شىندىعىندا دا، جاھاندانۋ تۇسىندا مەملەكەت تەك ەكونوميكا عانا ەمەس، ساياسي، مادەني سالالاردا دا ىشتەي باقىلاي، رەتتەي الماي وتىر، ونىڭ ىقپالى ازايىپ بارادى. ونى قاتارداعى حالىق، كەيبىر الەۋمەتتىك توپتار ءالى تولىق سەزىنبەيدى، مەملەكەتكە بۇرىنعىشا يەك ارتا بەرەدى. بۇگىن وسى ماسەلە توڭىرەگىندە كوپتەگەن سامميتتەر ءوتىپ، ۇلتتىق ينتەلليگەنسيا، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار دا ويلانا باستادى. ينۆەستورلارمەن جۇمىس جاسايتىن ۇلتتىق ينتەلليگەنسيا، اسىرەسە، قارجى، تەحنولوگيا، حۇقىق سالاسىنداعى ماماندار مەملەكەت مۇددەسىنەن الشاقتاي باستادى. پارلامەنت سايلاۋلارى دا بۇل ماسەلەگە كوز جۇمىپ، اينالىپ وتۋگە تىرىسادى. بۇگىن ۇلتتىق مەملەكەتتەر حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى (مۆف)، دۇنيەجۇزىلىك بانكتەردىڭ تار قۇرساۋىنان شىعا المايدى. ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن كوپتەگەن ۇيىمداردان تۇراتىن جۇيە قالىپتاستى. بيلىك سولارعا قاراي اۋىستى («پەرەديسلوكاسيا» ۆلاستي)، ولار وپپوزيسيا ەمەس، پارلامەنتتى دە سىرتتاي اينالىپ وتۋدە، ءتىپتى، مويىندامايدى، ولاردىڭ كىرىسى مەن شىعىسى ءالى دە تولىق جاريا ەمەس. ۇلتتىق مەملەكەت بۇگىن ماڭىزدى ماسەلەلەر دە شەكتەۋلى، بيلىگى فورمالدى عانا، ال، قوعامدىق ءومىردى رەتتەيتىن ءداستۇرلى تەتىكتەر بۇگىن ءتيىمسىز دەگەن وي تارادى. جاھاندانۋ بۇگىن ۇلتتىق مەملەكەتتەر توڭىرەگىندە تۇرلىشە ويلارعا جەتەلەۋدە. مەملەكەتتەر ءوز تەرريتورياسىن باسقا مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكالىق، اسكەري، ساياسي، اقپاراتتىق ۇستەمدىگىنەن قورعاي الماي وتىر. اسىرەسە، تابيعي بايلىققا يە بولا الماۋ مەملەكەتتى باسەكەگە قابىلەتسىز ەتەدى. مەملەكەت ءوز وكىلەتتىگىمەن ينۆەستورلارمەن، وداقتارمەن ءبولىستى، ال، مەملەكەتتەن، ۇلتتان جوعارى ورگاندار الدىمەن ءوز مۇددەلەرىن ورىنداۋدى ماقسات ەتەدى. سونىمەن بىرگە، الەمدە ۇلتتىق-پاتريوتتىق اعىم دا زور ىقپال ەتۋدە. بۇگىن كوپتەگەن ەلدەردە، مىسالى، يرلانديا، يراك، اۋعانستان، ينديا، يسپانيا، يتاليا، بەلگيا، ۇلىبريتانيا، كانادا، اقش، رەسەي جانە باسقا دا ەلدەردە ۇلت ماسەلەسى، ەتنيكاارالىق قاقتىعىستار الەمدىك سيپات الىپ وتىر. كەڭەس وداعى مەن يۋگوسلاۆيا ىدىراعاننان كەيىن، الەمدە جاڭا 20-عا جۋىق ۇلتتىق مەملەكەتتەر پايدا بولدى. بۇگىن الەمدىك، جالپى وركەنيەتتىك سايكەستىكتەن گورى (يدەنتيچنوست) ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتىڭ ءمانى وتكىر بولىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتار العا شىقتى. ءححى ع. باسىندا ەۋروپالىقتاردىڭ 90% وزدەرىن ەڭ الدىمەن ءوز ۇلتىنىڭ وكىلى ەكەنىن العا تارتقان. شىندىعىندا، ەۋروپا بۇگىن تەرەڭ ەتنيكالىق جىككە ءبولىندى، سىرتتان كەلگەن قونىس اۋدارۋشىلار كوبەيدى، مۇسىلمانداردىڭ سانى 25 ملن. جەتتى دەگەن دەرەكتەر كەلتىرۋدە. ولار ءوز دىنىنە، داستۇرىنە بەرىك، بوتەندەرگە ءسىڭىءسىپ كەتپەيدى. وسىنىڭ ءوزى ۇلتارالىق، ءدىنارالىق قاقتىعىستار تۋعىزۋدا. سونداي-اق، لاتىن امەريكاسىنان اقش-قا اعىلىپ كەلىپ جاتقان نەگىزىنەن يسپان تىلدىلەر بۇل ەلدى دە ەكى حالىققا، ەكى مادەنيەتكە، ەكى تىلگە بولۋدە. گلوباليزم، الەمنىڭ تۇتاستىعىن، ءوزارا بايلانىسىن، ءوزارا تاۋەلدىلىگىن، ءوزارا يكەمدىلىگىن ساناعا سىڭىرەدى. شىندىعىندا، بۇل بۇكىل الەمدى ءبىر قالىپقا سالۋ ەمەس، بىرلەسۋ، ءار ءتۇرلى، ءار تەكتى ۇلتتىق، ءدىني، ساياسي مۇددەلەردىڭ ىقپالداسۋى. جاھاندانۋدىڭ ساپالىق ءمانى وسىندا. ءبىراق، جاھاندانۋ قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا ىقپال جاسايتىن كۇردەلى، ەكى جاقتى قۇبىلىس. ونىڭ توڭىرەگىندە بۇگىن ەكىۇداي پىكىر قالىپتاسىپ وتىر. ۇلتتىق مەملەكەتتەگى ينتەلليگەنسيانىڭ ءبىر توبى، ولار كوپ ەمەس، اسىرەسە، كاسىپكەرلەر، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر، كەيبىر ادەبيەت، ونەر قايراتكەرلەرى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى مەنسىنبەيتىن كوسموپوليتتىك باعىت ۇستانسا، ەكىنشىلەرى پاتريوتتىق، ۇلتتىق مۇددەنى جوعارى باعالايتىندار، ولاردى، شۇكىر، ءبۇگىن باسىمدىق توپ دەۋگە بولار. بۇل ەكىگە جارىلۋ باتىستا دا، شىعىستا دا، ءبىزدىڭ قازاقستاندا دا بار. كوسموپوليتتەر-جاھاندانۋ، ۇلتتان الىستاۋ-بۇگىن پروگرەسكە جەتۋدىڭ جالعىز جولى دەپ ەسەپتەيدى. ءوز قارسىلاستارىن نادان، تار شەڭبەردە ويلايتىندار دەپ سىنايدى.
كوسموپوليتيزم كورىنىستەرى جانە ۇلتتىق مەملەكەتتەر جاھاندانۋ يدەولوگى ە. گيددەنس ۇلتتىق «مەن» يگىلىككە ەمەس، داۋعا، جانجالعا اپارادى دەپ ەسەپتەپ، كوسموپوليتتىك ۇلت، پلانەتارلىق ۇكىمەت يدەياسىن العا تارتتى. «ونى كىم جاسايدى؟» دەگەن ساۋالعا، – «بيلىك باسىندا ەليتا جاسايدى»، – دەگەن. و. سۇلەيمەنوۆ تە ءدىني، ۇلتتىق سانا ادامزاتتى جىككە ءبولىپ، بىر-بىرىنە قارسى قويادى، ءوزارا سىيلاستىققا، پاراساتقا بەيىمدەمەيدى دەيدى. ادام-اتا مەن حاۋا-انا ۇرپاعى ءبىر حالىققا بىرىككەن دە عانا ىزگىلىك جولىنا تۇسەدى دەپ تۇيەدى. «… نا سۆەتە ەست بولەە پياتي تىسياچي ەتنوسوۆ، نارودوۆ، پلەمەني كاجدىي ەتنوس وبلاداەت ناسيونالنىم، رەليگيوزنىم سوزنانيەمي ۆسە ەتي وبوسوبلەننىە ميروششۋششەنيا ۆ توي ينوي ستەپەني يزوليرۋيۋت ەتنوسى درۋگ وت درۋگا، ي سەگودنياشنەە چەلوۆەچەستۆو – ەتو سوبرانيە پلەمەن س يزوليرۋيۋششيمي سوزنانيامي» «بەسەدى س ولجاسوم» (2004-2011گ.الماتى، 2011ج. 10بەت.). ۇلتتىق، ءدىني قاۋىمداستىقتار الىس-بەرىسكە، بايلانىسقا قارسى ەمەس،تەك مادەنيەت، ەكونوميكا سالاسىندا ۇستەمدىككە قارسى. و. سۇلەيمەنوۆ ەۋرووداق ەلدەرىنىڭ امەريكاندىق كينولارعا شەك قوياتىنىن جاقسى بىلەدى. اسىرەسە، فرانسۋزدار امەريكاندىق، باسقا دا شەت ەل مۋزىكاسىنا، ارتىستەردىڭ اعىلىپ كەلۋىنە، ولارعا ۇلتتىق ونەر يەلەرىنەن ارتىق ەڭبەكاقى تولەۋگە، شەت ەلدىك قويىلىمدار مەن كينولارعا شەكتەۋلەر بەلگىلەۋدە («سوسيالنو-گۋمانيتارنىە زنانيا»، 2007ج.، №3.70-بەت). باسقا مادەنيەتتەرگە ايقارا ەسىك اشۋ، ەۋروپالىقتار ايتقانداي، ونى قارجىلاي قولداۋ دەگەن ءسوز. سونداي-اق، كينو، تەاتر ۇلتتىڭ ءمىنەز-قۇلقىنا، ويلاۋ مادەنيەتىنە ىقپال ەتەدى. بۇل جاھاندانۋعا قارسىلىق ەمەس ۇلتتىق قۇندىلىقتى قورعاۋ. «كوسموپوليتتىك مەملەكەت»، «كوسموپوليتتىك ۇلت» يدەيالارى «عالام ازاماتى» يدەياسىنا ۇلاسادى. ولجاس ومار ۇلى بىلاي دەيدى: «سۋپەر-نارود-گومو ساپيەنس، چەلوۆەك رازۋمنىي. ەتو ناسيا بۋدۋششەگو، كوتورۋيۋ يا پريەمليۋ، گراجدانينوم كوتوروي سمەيۋ سەبيا سچيتات» (سوندا، 137بەت). ءسوز جوق، ءار ادام ادامزاتتىڭ وكىلى، ءوز ەلىنىڭ ازاماتى، ءوز ۇلتىنىڭ پەرزەنتى. ۇلتتاردىڭ ءمانى جويىلىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ كەسكىن-كەلبەتى بۇلدىراي باستادى دەۋشىلەر بۇگىن «اياعىم قايدا بولسا، وتانىم سوندا» دەيتىن بولدى. الايدا، ۇلتتىڭ شامالى ءبىر بولىگىنىڭ ازعىنداۋى، ۇلتسىزدانۋى ورىن العانىمەن، ۇلتتىق بولمىستىڭ وزەگى، ادامگەرشىلىك استارلارى قۇبىلمالى ءسان سياقتى وزگەرە قويمايدى، ءتىپتى، جاعىمسىز سىرتقى قارسىلىق تانىتادى. سوندىقتان، جاھاندانۋ ىقپالىمەن مادەنيەتتەر تۇبەگەيلى وزگەرە سالادى، ومىرگە جاڭا قاۋىمداستىق كەلەدى دەپ ايتۋ جالعان پىكىر. و. سۇلەيمەنوۆ سياقتى ۇلتتىڭ جانازاسىن شىعارۋشىلار بۇرىن دا بولعان. سونىڭ ءبىرى – تەگى ورىس، امەريكاندىق سوسيولوگ، فيلوسوف پيتيرم الەكساندروۆيچ سوروكين (1885-1968). ول قازىرگى كومي اۆتونوميالىق وبلىسىندا تۋعان. سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن، بولشيەۆيكتەرمەن ايقاسقان عالىم. «رەسەيدىڭ بۇگىنگى جاعدايى» اتتى ەڭبەگىندە ول بۇگىن ءبىز كوپ ايتىپ جۇرگەن ادامدىق كاپيتال يدەياسىن العا تارتتى: «ءاربىر قوعامنىڭ تاعدىرى ونىڭ ادامدارىنىڭ ساپاسىنا بايلانىستى … اقىماقتار مەن قابىلەتسىزدەردەن تۇراتىن قوعام ەش ۋاقىتتا تابىسقا جەتپەيدى. ولاردىڭ قولىنا كەرەمەت كونستيتۋسيا، باعدارلاما بەرسەڭ دە تاماشا قوعام جاساي المايدى. كەرىسىنشە، جىگەرلى، ءبىلىمدى ادامداردان تۇراتىن قوعام جەتىستىككە جەتكىزەدى. سوندىقتان، ءقازىر قوعامنىڭ ادامدىق ماتەريالىنىڭ ساپاسى قانداي بولسا، بولاشاعى دا سونداي بولادى…» – دەپ، ول بولشيەۆيكتەردىڭ سوسياليستىك قوعام قۇرۋ يدەياسىنا ۇلكەن كۇدىك كەلتىردى. «نادان ەلدە ءسوسياليزمدى تەك كۇشپەن، زورلىقپەن ەنگىزۋگە بولار…» دەگەن ونى بولشيەۆيكتەر، ارينە، ۇناتقان جوق. رەسەيدەن كەتۋىن تالاپ ەتتى. 1922 جىلى 15 قاراشادا «فيلوسوفسكيي پاروحود» دەپ اتالىپ كەتكەن كەمەمەن بولشيەۆيكتەردىڭ كوڭىلىنەن شىقپاعان فيلوسوفتار شەتەلگە باعىت الدى. ولاردىڭ ىشىندە پ.ا.سوروكين دە بار بولاتىن. ول اقش-قا بارىپ قونىس تەپتى. پ.سوروكيننىڭ ادامدار ساپاسىنا بايلانىستى ويلارى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن تەرەڭ نەگىزدەۋگە جانە جان-جاقتى ويلانۋعا جەتەكتەيدى. سوروكين «ريەۆوليۋسيا جانە سوسيولوگيا» اتتى ەڭبەگىندە «ۇلت» دەگەن ۇعىمدى تالداۋعا اسا زور ءمان بەردى. «ۇلت دەپ كەيبىرەۋلەر قان، تەك، ءناسىل بىرلىگىن ايتادى. شىندىعىندا تازا نەمىس، اعىلشىن قانى دەگەن قان جوق. قان تازالىعى جىلقى زاۋىتتارىندا كەزدەسەدى، «تازا قاندى» ايعىرلار عانا بار. ال، ادامداردى قان بىرىكتىرەدى دەۋ قاتە…» – دەيدى ول. «يۆانوۆ پەن پەتروۆ» – ءبىر ۇلتتان، ولاردى جاقىنداتاتىن قاندارىنىڭ حيميالىق قۇرامى ەمەس». بۇل دا سول كىسىنىڭ ءۋاجى. كەيبىرەۋلەر ۇلتتان ۇلتتى ايىراتىن ءتىل دەيدى. ءبىر تىلدە سويلەيتىندەر ءبىر ۇلتقا جاتادى دەلىنەدى. پ.سوروكين ونى دا تەرىسكە شىعارادى: «ەگەر، ءتىل – ۇلتتىڭ شەشۋشى بەلگىسى بولسا، ۆەنگەر ءتىلى مەن نەمىس ءتىلىن بىردەي بىلەتىندەردى كىم دەيمىز؟ اعىلشىندار مەن امەريكاندىقتار دا نەگىزىنەن اعىلشىن تىلىندە سويلەيدى، ءبىراق، ءارتۇرلى ۇلتتار. ءدىن دە ۇلتتىڭ بەلگىسى بولا المايدى، سەبەبى، ءبىر ءدىندى كوپ ۇلتتار ۇستانادى. ورتاق ەكونوميكالىق مۇددە دە ۇلتتىڭ بەلگىسى بولا المايدى. ەكونوميكا سالاسىندا ءارتۇرلى ۇلتتار وكىلى ەڭبەك ەتە بەرەدى. مادەنيەت تە ۇلتتىڭ بەلگىسى بولا المايدى. ەگەر، ءتىل، ءدىن، ەكونوميكا ءارتۇرلى ۇلتقا ورتاق بولسا، وندا مادەنيەتتەن نە قالدى؟». «كەيدە ۇلتتىق پسيحولوگيا، مىنەز-قۇلىق ورتاق دەگەن پىكىر ايتىلادى. شىندىعىندا ادامداردىڭ مىنەزى ۇلتىنا قاراي ەمەس، كاسىبىنە قاراي قالىپتاسادى…» – دەيدى اۆتور. سونىمەن، ونى ەشقانداي ۇلت تۋرالى تەوريا قاناعاتتاندىرمايدى. ۇلت ءارتۇرلى ەلەمەنتتەرگە ءبولىنىپ جوق بولدى. «ناسيا يسچەزلا»، – دەپ تۇيەدى اۆتور. ال، «ەۆرەي ماسەلەسىن»، «ارميان ماسەلەسىن»، «ۋكراين ماسەلەسىن»، «پولياك ماسەلەسىن»، «بۇراتانالار ماسەلەسىن» قايتەمىز، بۇل – ۇلت ماسەلەسى ەمەس پە؟ ۇلت جوق بولسا، بۇل ماسەلەلەر قايدان تۋدى؟ – دەگەن سۇراققا، پ.سوروكين ولارعا استامشىلىقپەن قاراۋدان اۋلاق ەكەنىن ايتا كەلىپ: «اتالعان ۇلتتاردىڭ ماسەلەلەرى بىر-بىرىنە ۇقساس ەمەس، ءبىراق، ولاردىڭ استارىندا قۇقىقتىق تەڭسىزدىك جاتىر، ال، ول – ۇلت ماسەلەسى ەمەس» – دەي كەلە ول تەڭسىزدىك قوعامداعى جالپى تەڭسىزدىكتىڭ ءبىر قىرى»، دەيدى. ەميگراسيادا ءومىر سۇرگەن پ.سوروكين رەسەيدى ساعىندى، اڭسادى، ونىڭ ۇلت دەگەن كوزقاراسىنا كۇردەلى وزگەرىستەر اكەلدى. «سوسيولوگيا جۇيەسى» اتتى ەڭبەگىندە سيمۆولدار، اسىرەسە، ۇلتتىق سيمۆولدار، ۇلتتىق يدەيالار جونىندە تەرەڭ ويلانادى. ۇلتتىق يدەيا ۇلتتىڭ ارقاۋى، ءتۇيىنى، ونىڭ بايلانىستىرۋشىسى، بىرىكتىرۋشىسى دەيدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ساعىم ەمەس، ناقتى رۋح ەكەنىن مويىندايدى. «رەسەي» دەگەن اتاۋ – ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا يۆان گروزنىي زامانىن دا، بۇگىنگى كۇندى دە ەلەستەتەدى. قاي زاماندى ايتساق تا، بۇل – بولىنبەيتىن، اجىراتۋعا كەلمەيتىن سيمۆول. 1919 جىل – گروزنىي زامانىنىڭ جالعاسى. ۋاقىت وتسە دە، ۇرپاقتار الماسسا دا، ادامدار قاۋىمداستىعى ءوزىن نەگە ورىسپىز دەپ اتايدى، سەبەبى، ۇرپاقتار اراسىندا تىعىز بايلانىستار، ءوزارا كورىنە بەرمەيتىن رۋحاني قاتىناستار ورناعان. كوزقاراس، ءداستۇر، ادەت، سالت، تالعام اعا ۇرپاق ارقىلى جاس بۋىنعا بەرىلەدى، ولاردىڭ اراسىندا ازدى-كوپتى ۇقساستىق قالىپتاسادى، ول – ءتىلدىڭ، نانىم-سەنىمنىڭ، سالتتىڭ، ادەت-عۇرىپتىڭ ۇقساستىعى، قىسقاشا ءومىر-سالت بىرلىگى». پ.سوروكين ۇلت بىرلىگىن قالىپتاستىراتىن ءتىلدىڭ قىزمەتىنە زور ءمان بەرەدى: «رازليچنىە پوكولەنيا گوۆوريات نا ودنوم ي توم جە يازىكە، ناپريمەر، نا رۋسسكوم، نو ەتو ۆلەچەت زا سوبوي ۋراۆنەنيە ي سبليجەنيە وديناكوۆويازىچنىح ليس ي پوكولەنيي.. وكازىۆايۋتسيا سۆيازاننىمي درۋگ س درۋگوم، مىسليامي كاك نەچتو ەدينوە». سونىمەن بىرگە، جەر، سۋ، قالا، دەريەۆنيا، «يۆان ۆەليكيي»، «ۆاسيليي بلاجەننىي»، «موسكۆا» سياقتى اتاۋلار، باس يەتىن قاسيەتتى ورىندار – «شىركەۋ»، «يكوندار»، تاعى باسقالار دا ۇلت يدەياسىن سىڭىرەدى. ۇلت ۇعىمى بەلگىلى قۇندىلىقتاردىڭ باسىن قوسۋشى جيىنتىعىن بىلدىرەدى دەيدى: «ناسيا – ەتو تەرريتوريالنايا +يازىكوۆايا+گوسۋدارستۆەننايا كۋمۋلياتيۆنايا گرۋپپا، ياۆلياەتسيا دليا ناشەگو ۆرەمەني گرۋپپوي نورمالنوي، سوليدارنوي ي تيپيچنوي». جاسى كەلگەن شاقتا پ.سوروكين اقش-قا بارعان ورىس فيلوسوفتارىمەن جاقىن تانىسۋعا ۇمتىلعان. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، پ.سوروكين – كەڭەستەر وداعىنان قۋىلعان، ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن عالىم. كەڭەس عالىمدارىنا ونىمەن كەزدەسۋگە تىيىم سالىنعان. ءبىراق، بىرەن-ساران عالىمدار، تاۋەكەلگە بارىپ، ونىمەن كەزدەسكەن دە. پ. سوروكين ولاردى قوناققا شاقىرعاندا، ونىڭ رەسەيدى ساعىناتىنى ءۇيىنىڭ تەك ورىستىڭ كرەملى، ۆاسيليي بلاجەننىيدىڭ شىركەۋى، سانكت-پەتەربۋرگتىڭ كورىنىستەرىمەن بەزەندىرىلگەنىنەن كورىنىپ تۇرادى. اڭگىمە بارىسىندا ونىڭ ۆ.لەنينگە قاستاندىق جاساۋ نيەتى بولعانى دا ءسوز بولىپ قالادى. دەگەنمەن، ول اڭگىمەنى باسقا ارناعا بۇرىپ: «ءبىزدىڭ ارمانىمىز ولەر الدىندا رەسەيدى ءبىر كورۋ. ءبىزدىڭ باسقا وتانىمىز جوق، بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ءبىز – كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جاۋى دا، وپپونەنتى دە ەمەسپىز. ءبىزدىڭ ورتاق مۇددەمىز كوپ»، – دەيدى. ءبىراق، ۆ.لەنينگە قاستاندىق جاساۋعا نيەتتەنگەن ادامعا كەڭەس ەلىنە كەلۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. وسىلايشا ونىڭ ارمانى ورىندالمادى. تاۋەلسىزدىكتەن باس تارتىپ، الەمدىك ۇكىمەت قۇرۋ يدەياسىن قولداۋشىلار بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مول وكىلەتتىكتەر بەرىلسە، الەمدىك قازناشىلىق، الەمدىك بيۋدجەت، الەمدىك اربيتراج ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە كەپىلدىك بەرەدى دەيدى. وسى ۇسىنىستى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەڭدە بۇگىنگى ۇلتتىق مەملەكەتتەردى 12-15 فەدەراسياعا ءبولۋدى ۇسىنادى. الەمدىك ۇكىمەت قايشىلىق تۋدىراتىن ۇلتتىق مەملەكەتتەردى ىدىراتۋ ارقىلى عانا ومىرگە كەلەدى. «بۇل جاعدايدا الەم ازاماتتارىنىڭ ساياسي باسپانا سۇرايتىن مۇمكىندىكتەرى دە بولمايدى-اۋ» دەگەن ءبىر اۆتوردىڭ ءازىلى ەسكە تۇسەدى. پلانەتارلىق ۇكىمەت – كۇدىكتى جوبا، ول قىزىعۋشىلىق تا تۋعىزار، بۇل ءبىراق اينالىپ كەلگەندە باياعى «جۇمىسشىلاردىڭ وتانى جوق» دەپ ماركس پەن ەنگەلس ايتقانداي، كوممۋنيستىك ارمان سياقتى ۋتوپيا، ايتەۋىر، ريەۆوليۋسيالىق توڭكەرىسكە شاقىرمايدى. گلوباليزمگە، پلانەتارلىق ۇكىمەت سياقتى يدەيالارعا تالاي عاسىرلىق، رۋحاني مۇراسى بار 2 ملرد. استام حريستيان، 1،6 ملرد. مۇسىلمان، ميللياردقا جۋىق بۋددا دىندەرى مەن ۇلتتىق مادەنيەتتەر قارسى. ءار وركەنيەت ءوز قۇندىلىقتارىن قورعاۋدا، بۇگىن باتىس قۇندىلىقتارى مەن مۇسىلمان، كونفۋسيالىق، باسقا الەمءنىڭ قۇندىلىقتارى باسەكەلەستىك، قايشىلىق جاعدايدا ورىستەۋدە. ول باسەكەلەستىكتىڭ استارىندا ۇلتتىق مەملەكەت مۇددەلەرى دە جاتقانى بەلگىلى. تاعى دا ءبىر ماسەلەنى ايتا كەتەيىك. بولاشاق الەمدىك مەملەكەت تۋرالى ءسوز بولعاندا، تاريحي ساحنادان كەتەتىن ەلدەرگە اقش، جاپونيا، گەرمانيا، انگليا، فرانسيا سياقتى مەملەكەتتەردى قوسپايدى. دەمەك ماسەلە قازاقستان سياقتى مەملەكەتتەر تۋرالى بولىپ وتىر.
ۇلتتىق مەملەكەت – ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ تىرەگى ءسوز جوق، ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ گلوباليزم جاعدايىنا جانە كوسموپوليتيزم اعىمىنا قارسى تۇرۋعا ءالى بەيىمدەلە الماي جاتقانى بەلگىلى. بۇل تۇستا سالماق مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ نامىسىنا، تاڭداۋىنا، ۇستانىمىنا، بىرلىگىنە، جاڭا ىزدەنىستەرىنە جانە ەلدەگى دەموكراتيالىق احۋالعا دا بايلانىستى. ماسەلە، ءتىپتى مەملەكەتتىڭ كەيبىر وكىلەتتىگىن ۇلتتان جوعارى ورگاندارعا بەرگەندە دە ەمەس، ەگەر ول قادام بەلگىلى شارتتارمەن، ەسەپپەن بەرىلگەن بولسا. بۇگىنگى ەكونوميكالىق داعدارىس جاعدايىندا ۇلتتىق مەملەكەتتەر مەن ورتالىق بانكتەر جالپى ەكونوميكالىق ساياساتتى ءۇيلەستىرۋ دە ايتارلىقتاي كۇش سالىپ جاتىر. بۇگىندە تەرروريزممەن كۇرەستە دە نەگىزگى سالماق ۇلتتىق مەملەكەتتەرگە تۇسۋدە. ۇلتتان جوعارى قۇرىلىمدار ۇلتتىق مەملەكەتتەرسىز بۇگىنگى ادامزات الدىنداعى قارۋسىزدانۋ، ەكولوگيا، دەموگرافيا، ەنەرگەتيكا، داعدارىستاردىڭ الدىن الۋدا كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشە المايدى. ءبىرقاتار مەملەكەتتەر، مىسالى، اقش مەملەكەتتىك اپپاراتتى كۇشەيتىپ، مەملەكەت اكىمشىلىگىنىڭ ىقپالىن ارتتىرۋدا، مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن جەتىلدىرۋدە. ەشقانداي قۇرىلىم ۇلتتىق مەملەكەتتى الماستىرا المايدى. قازىرگى كەزدە الەۋمەتتىك سالادا، قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىندە، ادام حۇقىن قورعاۋ، ۇلتارالىق، ءدىنارالىق قاتىناستاردى رەتتەۋ مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قورعاۋدا مەملەكەتتىڭ ورنى بولەك. ۇلتتىق مەملەكەت، ۇلتتىڭ تاعدىرىن بولاشاقتا جاھاندانۋ قاتەرىنە بەيىمدەي، مەملەكەت باسقارۋدى جەتىلدىرىپ، ۇلتتى ساقتاي الادى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ۇلتتىق مەملەكەتتەن، ۇلتتىق يدەيادان باس تارتۋ مۇمكىن ەمەس. و. سۇلەيمەنوۆ ءوزارا تاۋەلدىلىك ءارقاشان دا ءتيىمدى دەپ ەسەپتەيدى. ال، ۇلتتىق مەملەكەتتەر حالىقارالىق وداقتارعا، بايلانىستارعا سىن كوزبەن قارايدى. جان-جاقتى باسەكەلەستىككە تۇسكەن قازاق ەلىءنىڭ ۇپايى تۇگەل بولار ما ەكەن دەگەن ساۋال كوپ قازاقتىڭ كوكەيىندە. مەملەكەتتەر قارىم-قاتىناسى ءاردايىم ءادىل، ءوزارا سىيلاستىققا نەگىزدەلە بەرمەيدى، ءبىرجاقتى ۇستەمدىكتە ورىن الاتىن جاعدايلار بارشىلىق. قايشىلىقتار ءتىپتى، ىمىراعا كەلمەيتىن قايشىلىقتار، بارلىعى بەلگىلى: ءبىر جاق ۇلتتىق مۇددەلەردى قولداسا، ەكىنءشى جاق، قاراما-قارسى، ۇلتتان جوعارى سىرت مەملەكەتتەردىڭ مۇددەسىن قورعايدى. وسى تۇستا قايشىلىقتاردى ەڭسەرۋ، ورتاق شەشىمگە كەلۋ، كەلىسۋ، كەلىستىرۋ، وزگەنى دە ويلاۋ، ۇتىلىستا قالماۋ ساياسي شەبەرلىكتى، تەرەڭ تالداۋدى قاجەت ەتەدى. كۇتپەگەن، توتەنشە جاعدايلار دا ايقىن، كۇمانسىز شەشىم قابىلداۋدى تالاپ ەتەدى. ءوزارا تاۋەلدىلىك، ەكونوميكالىق وداقتارعا كىرۋ، ۇلتتىق مۇددەگە نۇقسان كەلەتىن تۇستا ولاردان شىعۋدىڭ دا جولدارىن مەملەكەتتەر ويلاستىرادى. «مەن ءبىر رەت ايتتىم، تاعى دا قايتالاپ ايتام، تاۋەلسىزدىككە نۇقسان كەلتىرەتىن بولسا، ونداي ۇيىمداردا قازاقستان ەشۋاقىتتا بولمايدى. ءبىزدىڭ ەڭ جوعارى باعالايتىن بايلىعىمىز – تاۋەلسىزدىك! اتا-بابامىزدىڭ قانىمەن، تەرىمەن كەلگەن تاۋەلسىزدىكتى ءبىز ەشكىمگە بەرە المايمىز. ونى قاسىق قانىمىز قالعانشا قورعاۋىمىز كەرەك. سوندىقتان بۇل جونىنەن ەشقانداي كۇدىك بولماسىن» –دەدى ن.نازاربايەۆ («ەگەمەن قازاقستان»، 26تامىز، 2014جىل.). كەيدە ولجاس ومار ۇلى ءوزارا قارىم-قاتىناسقا تەك قازاقتار مۇددەلى دەگەندەي وي ايتادى: «مىڭداعان جىلدار ءوزارا قارىم-قاتىناستاعى، 7 مىڭ كيلومەترگە سوزىلىپ جاتقان رەسمي ورتاق شەكارامىز بار رەسەيدەن تولىق تاۋەلسىز بولا الامىز با؟ نەمەسە قىتايدان؟ سونداي-اق، قىرعىز، وزبەك، تۇركمەن، ءازىربايجاننان؟ ءقازىر دە، ەشقاشان دا بولا المايمىز؟» («قازاق ادەبيەتى»، 13.03.2015ج.). دۇرىس، ادام كۇنى اداممەن، مەملەكەت كۇنى باسقا مەملەكەتتەرمەن. ءبىراق، تەك قازاق سول مەملەكەتتەرگە تاۋەلدى ەمەس، رەسەي، جۇڭگو، قىرعىز، وزبەك، تۇركمەن، ءازىربايجاننىڭ دا كۇندەرى بىزگە ءتۇسىپ تۇر. سوندىقتان دا بۇگىنگى زاماندى ءوزارا تاۋەلدىلىك زامانى دەيمىز. كەيدە اقش پەن باتىس سانكسيا جاريالاعان، ۆاليۋتاسى قۇنسىزدانعان، تۋراسىن ايتساق، يزولياسيا جاعدايىنداعى رەسەيمەن وداققا كىرىپ، نەگە اسىعىستىق جاسادىق دەگەن پىكىر دە ايتىلىپ قالادى. «رەسەي حالقى، مۇمكىن، بۇل قيىندىقتاردى كوتەرەر، ال، قازاقستاندىقتارعا ولاردىڭ اۋىرتپالىعىن بولىسكەندەي قانداي مۇقتاجدىق بار ەدى؟»، – دەگەندەي ساۋالدار قويىلادى. ول ساۋالعا ن. نازاربايەۆ: «ءبىز وسىنى پايدالانىپ، رەسەيگە ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن كوبىرەك شىعارۋىمىز كەرەك. فەرمەرلەرىمىز كوكونىستى، ەت، ءسۇتتى، باسقا دا تاماق تۇرلەرىن كوبىرەك ازىرلەپ، كوپتەپ ساتىپ، پايدا تابادى»، – دەپ، مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان ماسەلەنى تۇسىنىكتى جەتكىزدى («ەگەمەن قازاقستان»، 26 تامىز، 2014 جىل). بەلگىلى اقش ساياساتكەرى زبيگنيەۆ بجەزينسكيي ن.نازاربايەۆتىڭ ەۋرازيالىق كونسەپسياسىن ساياسي پراگماتيكالىق يدەيا دەپ باعالاعانى بەلگىلى. ەكونوميكانى ايتپاعاندا، بۇل يدەيا ىشىمىزدەگى ورىس دياسپوراسىنىڭ قازاق مەملەكەتىنە ءسىڭىسۋىنە، ەلدىڭ تۇتاستىعىنا جۇمىس جاساپ وتىر. ۇلتتىق مۇددەنى ويلاعاندا، تاعى ءبىر وتكىر ماسەلە العا شىعادى. ول ءوزارا بايلانىستار، تاۋەلدىلىك توڭىرەگىندەگى ساياسي – پسيحولوگيالىق احۋال، ەكونوميكا، قارجى ماسەلەلەرىن رەتتەيتىن مەملەكەتتەردىڭ، مىسالى، قازاقستان مەن رەسەيدىڭ، شەنەۋنىكتەرىنىڭ، زاڭداردى راتيفيكاسيالايتىن دەپۋتاتتاردىڭ ۇلتتىق پوزيسياسى مەن ۇستانىمدارى. رەسەيدى جاقسى بىلەتىن و. ءسۇلەيمەنوۆ بىلاي دەيدى: «ودناكو چاست پوليتيچەسكوي ەليتى دو سيح پور ۆدوحنوۆلياەت يمپەرسكايا مودەل. كوە-كتو نە پونيماەت، چتو بىلوە سليانيە نيەۆوزموجنو» (212بەت). «از ي يا» ەڭبەگىندەگى وركەنيەتتەر بايلانىسى يدەياسىن ءالى قابىلدامايتىندار كوپ: «يا ۆىسكازال ۆ ەتوي كنيگە نەكوتورىە يدەي، كوتورىە نە ۋسلىشانى ي نە پونياتى دو سيح پور»، – دەپ رەنجيدى ولجاس ومار ۇلى. ال، كەيبىر رەسەيلىك ساياساتكەرلەر مەن دەپۋتاتتاردىڭ پىكىرىن تىڭداعاندا، ولار پسيحولوگتار ەمەس، پسيحياتردىڭ كومەگىنە مۇقتاج با دەپ قالاسىڭ. وسى تۇستا تاعى دا زبيگنيەۆ بجەزينسكييدىڭ رەسەي تۋرالى سوزدەرى ويعا ورالادى: «كليۋچيەۆىە ينستيتۋتى سوۆەتسكوي ۆلاستي – حوتيا سلابىە، دەموراليزوۆاننىە ي كوررۋمپيروۆاننىە-وستاليس». اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، كوممۋنيستىك، بيلەپ-توستەپ قالعان جۇيە ءالى تەك سانادا عانا ەمەس، ىس-ارەكەتتەردە دە كورىنىپ تۇر. بۇرىنعى كەڭەس رەسپۋبليكالارىن ورتاق قوراعا قايتارۋ ساياساتى ءالى دە باسشىلىققا الىنۋدا. سوندىقتان، تاۋەلسىز ەلمىز دەپ وقشاۋلانۋ (اۆتاركيا) قانداي ءقاۋىپتى بولسا، ويلانباي ءوزارا تاۋەلدىلىككە بارا بەرۋ دە سونداي قاتەرلى ەكەنىن ءبىز ءتۇسىنىپ كەلەمىز. ءبىراق، ءبىزدىڭ سىرتقى قاتىناستارمەن اينالىساتىن مامانداردىڭ ۇلتتىق مۇددەنى تەرەڭ ءتۇسىنۋى، ونى قورعاۋىنا كوپ ماسەلەلەر بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى.
كوسموپوليتيزم مەن نيگيليزم ەگىز كوسموپوليتيزم، استامشىلىق نيگيليزممەن، ۇلتىن كەمسىتۋشىلىكپەن ۇشتاساتىنى زاڭدى قۇبىلىس. و. سۇلەيمەنوۆتىڭ دە وسى دەرتكە ۇشىراعانى كورىنىپ تۇر.
ءتورتىنشى ءجۇز و. سۇلەيمەنوۆ: «ازىرشە ءبىزدى ۇستاپ تۇرعان ءتورتىنشى ءجۇز. رەسپۋبليكامىزدىڭ كوپ ۇلتتان قۇرالعان حالقى. قازاقستان حالقىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن دە ءتورتىنشى ءجۇزدى ساقتاۋ كەرەك» – دەيدى («قازاق ادەبيەتى»، 13.03.2015ج.). كەلىسىمگە، تۇراقتىلىققا، بىرلىككە ەشقانداي بالاما جوق. ەلىمىزدەگى قازاق ەمەس دياسپورالار، باۋىرلاس ءتورتىنشى ءجۇز، ءتورت ءجۇزدىڭ دوستىعى ەلدىڭ تۇتاستىعىنىڭ كەءپىلى دەسەك، بارلىعى تۇسىنىكتى بولار ەدى. ءبىراق، و.سۇلەيمەنوۆتىڭ سوزىنەن رۋعا، جۇزگە بولىنگەن قازاقتىڭ باسىن قوساتىن، قازاققا تورەشىلدىگىن ايتاتىن، كەرىسكەندەرىن كەلىستىرەتىن ءتورتىنشى ءجۇز – قازاقتار ەمەس دەگەن وي وزىنەن-وزى تۋادى. «ءبىرىڭعاي ارميانداردان تۇراتىن ارمەنيا قالاي ءتورتىنشى ءجۇزسىز ءومىر ءسۇرىپ جاتىر ەكەن؟» – دەگەن ساۋال تۋادى. بۇل ماسەلەدە الەۋمەتتانۋ زەرتتەۋلەرىنە جۇگىنەيىك. ەلىمىزدەگى قازاقتار مەن باسقا ەتنيكالىق توپتاردىڭ باعىت-باعدارلارى ءارتۇرلى. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى تاپسىرىسى بويىنشا جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر مىنانى كورسەتەدى. «ءسىز ءوز بالالارىڭىزدىڭ بولاشاعىن قازاق حالقىنىڭ ەرتەڭىمەن بايلانىستىراسىز با؟» – دەگەن ساۋالعا قازاقتاردىڭ 96،9%، ورىستاردىڭ 53،5%، باسقا دياسپورالاردىڭ 78،5% «يا» – دەپ جاۋاپ بەرىپتى. قازاقستاندىقتار ۇلتىنا قاراماستان ەلىمىزدەگى ۇلتارالىق قاتىناستاردى نەگىزىنەن تۇراقتى دەپ ەسەپتەيدى. سوسيولوگيالىق زەرتتەۋلەر ولاردىڭ 48،7% «ەشقانداي پروبلەما جوق، قارىم-قاتىناستار دوستىق سيپاتتا» دەپتى، ەكىنشى توپ بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا دەگەندەي، ورتاق مۇددەلەر جوق دەگەنگە كەلەدى، ولار 27،9% قۇراپتى. «ەگەر قاقتىعىستار ءسىزدىڭ ۇلتىڭىزدىڭ مۇددەسىنە قاتىستى بولسا، ءسىز ارالاسار ما ەكەنسىز» دەگەن ساۋالعا 42% «جاعدايعا بايلانىستى»، 35،6% «ەشقاشاندا ارالاسپايمىن»، 12، 4% – «ءسوزسىز» دەپ جاۋاپ بەرىپتى (سوسيولوگيچەسكيە يسسلەدوۆانيا» 2014، №8، 57بەت). جاعداي ءار كەزدە مامىراجاي بولا بەرمەيدى. دوستىققا، بىرلىككە قازاقستاندىقتار مۇددەلى، سونىڭ ىشىندە مەملەكەت قۇراۋشى قازاق ۇلتى مۇددەلى جانە ول ءوز اينالاسىنا بارلىعىن توپتاستىرىپ وتىر. رۋشىلىق پەن رۋشىلدىق و. سۇلەيمەنوۆ قازاقتاردى تاعى ءبىر قىرىنان سىنعا الادى: «وتكەن عاسىرلاردان بەرى ءالى كۇنگە حالىقتى بىرىكتىرەتىن ۇلتتىق سانا-سەزىم قالىپتاسا العان جوق. ازىرشە اتالاستىق، رۋلىق، ءارى كەتكەندە جۇزدىك پىكىر جاتقانىن تۇسىنە قويامىن» – دەپتى. رۋعا، جۇزگە ءبولىنۋ ەكى جاقتى قۇبىلىس دەپ ەسەپتەيدى عالىمدار. ءبىر جاعىنان، رۋعا، تايپاعا ءبولىنۋ ۇلتتى السىرەتەدى. ەكىنشى جاعىنان، قازاق رۋىن ءبىلۋ ارقىلى، ءوز تەگىن، تاريحىن تانيدى. كەيدە العاشقىسىن رۋشىلىق دەپ، جاعىمدى ماعىناسىندا ايتسا، ەكىنشىسىن رۋشىلدىق دەپ، جاعىمسىز نەگاتيۆتىك مانىندە ايتادى. اكادەميك سالىق زيمانوۆ بىلاي دەگەن: «قازاق دالاسىنداعى بىتىراڭقىلىقتىڭ، ءوزارا ارازدىقتىڭ بىرتە-بىرتە بىرىگۋشىلىك يدەيالارىنا قاراي ويىسۋى ەلدەگى قوعامدىق قاتىناستاردىڭ ءبىر قالىپقا ءتۇءسۋىنە جانە ەركىندىك، بەيبىتشىلىك، ەل ءبىرلىگى رۋحىنان ءنار العان حۇقىقتىق ەرەجەلەردىڭ ءرولىن ارتتىرا ءتۇستى». ال، ولجەكەڭ: «ۆ افگانيستانە نەت ناسيونالنوگو ساموسوزنانيا. ۋ نيح ەست پلەمەننوە سوزنانيە. وني سويۋز پلەمەن دو سيح پور. ۆ ەتوم سمىسلە مى بليجە ك افگانيستانۋ ي يراكۋ، چەم ك فرانسيي. سەيچاس مى وبەدينياەمسيا، كاك كازاحي، تولكو كوگدا ريادوم ەست درۋگيە ناسيونالنوستي» (41بەت). ءبىزدى قازاق ەتىپ جۇرگەن باياعى ءتورتىنشى ءجۇز تۋرالى اڭگىمە قايتالانادى. ۇلتتىق سانانىڭ ءوربۋى، دامۋى بولەك اڭگىمە. ۇلت تابيعاتىندا بىتىراڭقىلىق پەن بىرلىك، جىكشىلدىك پەن تۇتاستىق ۇردىستەرى ءاردايىم كۇردەلى قايشىلىقتا دامىپ، ۇلت تاعدىرى شەشىلەتىن تۇستا بىرلىككە قۇلشىنىس باسىم بولعان. مامىراجاي، بەيبىتشىلىك جاعدايىندا جىكشىلدىكتىڭ، بىتىراڭقىلىقتىڭ كورىنىستەرى ءجيى بايقالادى. ءبىراق، وسىدان 550 جىل بۇرىن قازاق حاندىعىن قۇرعان حالىقتى بىرىكتىرگەن رۋلىق، جۇزدىك پسيحولوگيا ەمەس، ەل بولامىز دەگەن بيىك مەرەي، بىتىراڭقىلىق ەمەس، بىرلىكتى، تۇتاستىقتى مۇرات ەتكەن ۇلتتىق سانا.
كەمەلدىك پە، كەمسىتۋ مە؟
تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە قازاق ۇلتىنىڭ ماسەلەلەرى تۇگەل شەشىلگەندەي، ولجاس ومار ۇلى ەندى باسقا ۇلتتاردى قازاقتاردان قورعاۋدى، اسىرەسە، ورىس ءتىلىن قولداۋدى ماقسات ەتەدى: «نو تەپەر منە پريحوديتسيا وتستايۆات پراۆا، رۋسسكوگو يازىكا، دوكازىۆايا پروسۆەششەننىم نيەۆەجدام، چتو ەتيم زاششيششايۋ كازاحسكيي نارود، ناشۋ گوسۋدارستۆەننوست» (106 بەت). سىرتتاي ەلدىڭ تىنىشتىعىن ويلاعاندىق بولىپ كورىنگەنمەن، بۇل پىكىردىڭ استارىندا ەكى جاقتى سەنىمسىزدىك جاتىر. ءبىر جاعىنان، ورىس دياسپوراسىن بوتەنگە ساناپ، قاۋىپتى سولاردان كۇتىپ، قازاقتاردىڭ مەملەكەتتىلىگى، سولاردىڭ ءتىلىنىڭ جاعدايى مەن كوڭىل-كۇيىنە بايلانىستى دەگەن استارلى وي ايتىلادى. ەكىنشى جاعىنان، قازاقتارعا، اسىرەسە، «بىلىكتى ناداندارعا» كۇمان تۋعىزادى. ەلىمىزدەگى ۇلتتىق ساياسات بارلىق ەتنوستاردىڭ سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرۋعا قىزمەت جاسايدى، سوندىقتان دا ۇلتارالىق كەلىسىم، تۇراقتىلىق بارلىق ازاماتتار ءۇشىن قۇندىلىق. ۇلتتىڭ كەمەلدىگىنىڭ بەلگىسى ءوز كەمشىلىكتەرىن وزگەگە سىناتپاي، ءوزىنىڭ اششى تىلىمەن، ازىلمەن سىنعا الۋى. ءبىراق، و.ءسۇلەيمەنوۆتىڭ قازاقتاردى سىناۋدان گورى كەمسىتۋگە جاقىندىعىن اڭعارتادى. «ءسوز قارۋ، بۇنى بۇزۋعا جۇمساساڭ بۇزادى. ءتۇزەۋگە جۇمساساڭ – تۇزەيدى. ءسوزىن جۇرتتى تۇزەۋگە جۇمساي باستاعان جۇرتتىڭ ءوزى تۇزەلۋگە بەت العانىن كورىپ تۇرمىز»، – دەگەن ءاليحان بوكەيحان (شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى، ءىىىتوم، 369 بەت). و. سۇلەيمەنوۆ كەيدە قازاقتارعا رەنءجۋلى: «ناپروچ وتكازىۆايۋت ۆ پاتريوتيزمە منە. تولكو پوتومۋ، چتو يا ليۋبليۋ رۋسسكيي يازىك، ليتەراتۋرۋ» (83بەت). ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىن سۇيەتىن، سىيلايتىندار، ورىس تىلىندە جازاتىن قازاقتار اراسىندا بارشىلىق، ولاردى ەل قۇرمەتتەيدى. ولاردىڭ اراسىندا انا ءتىلىن تولىق مەڭگەرمەگەندەرى ءۇشىن ۇيالاتىندار دا كوبەيىپ كەلەدى. و. ءسۇلەيمەنوۆتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا بەيجاي قاراعانى، جاستاردى ۇلتسىزدىققا بەيىمدەيتىنى الاڭداتادى. و. سۇلەيمەنوۆتىڭ ول ۇستانىمدارىن قابىلدامايتىندار بارشىلىق. 550 جىلدىق مەملەكەتى بار قازاق ۇلتتىق نامىسىن قولدان بەرمەگەن. و. سۇلەيمەنوۆتىڭ باباسى، ولجاباي باتىرعا اعا دا، زامانداس تا بولىپ كەلەتىن قازداۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ (1660-1757جج.) قوڭتاجىنىڭ «داتىڭدى ايت!» دەگەندەگى مونولوگى كۇردەلى ساياسي-پسيحولوگيالىق تارتىستىڭ ۇلگىسى. بابامىز اڭگىمەسىن قازاقتىڭ بەيبىت حالىق ەكەنىنەن باستايدى: «ءبىز قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز، ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز»، – دەيدى. ءسوزىن جالعاستىرا ارتىنداعى ەلىنىڭ نامىستى دا حالىق ەكەءنىن باسا ايتىپ: «ەلىمىزدەن قۇت بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن، دەپ نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز. ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلمىز، باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان ەلمىز»، – دەيدى. دەگەنمەن، جاعدايدى شيەلەنىستىرمەيىن دەپ، «دوستىعىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز، ءدام-تۇزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز» دەي كەلىپ، تاعى دا نامىس وتىن قىزدىرىپ، «اسقاقتاعان حان بولسا، ورداسىن تاپتاي بىلگەن ەلمىز. اتادان ۇل تۋسا، قۇل بولامىن دەپ تۋمايدى. ۇل مەن قىزدى قاماتىپ وتىرا المايتىن ەلمىز»، – دەيدى. ۇلتتىڭ بيىك مەرەيىن، اتاق-داڭقىن ساقتاي وتىرىپ: «سەن قالماق بولساڭ، ءبىز قازاق، قارپىسقالى كەلگەنبىز»،- دەيدى. دەگەنمەن، سابىرلىق تانىتىپ، تاعى دا دوستىققا شاقىرادى: «تانىمايتىن جات ەلگە تانىسقالى كەلگەنبىز، قالماق قازاق بالاسىن تەلىتكەلى كەلگەنبىز. تانىمايتىن جات ەلگە تابىسقالى كەلگەنبىز» دەيدى دە، «تانىسۋعا كونبەسەڭ شابىسقالى كەلگەنبىز»، – دەپ ۇلتتىڭ نامىسىن قولدان بەرمەيتىنىن ايتادى. سوندا، قوڭتاجى نە دەرىن بىلمەي ساسىپ قالعان. قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسى – جاھاندانۋ زامانىندا كوسموپوليتيزممەن كۇرەستە ەڭ قىمبات كاپيتال.
امانگەلدى ايتالى، ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
"اقيقات" جۋرنالى
پىكىر قالدىرۋ