ونىڭ قاتارى بۇگىندە كوپتومدىقتارىن شىعارا باستاعان. ءبىراق، بۇل كىسى كىتاپ شىعارۋعا دا قۇلىقسىز. ايتپەسە، ۇلكەن ءبىر باسپانىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىر. «وسى كۇنگە دەيىن جازعانىم بىر-ەكى كىتاپتان اسپايدى» دەيدى ءوزى. ءبىراق، ءبىز وعان سەنبەيمىز. ويتكەنى، ونىڭ دوسى دا، سىرلاسى دا، مۇڭداسى دا – ولەڭ. مۇنداي ادامنىڭ جازعانى از بولماسى انىق. اڭگىمە ىرىكتەپ، سۇرىپتاپ، «ەڭ، ەڭ، ەڭ» دەگەندەرىن شىعارۋ تۋرالى بولسا، ءسوز باسقا. جالپى، بۇل كىسى سۇحبات بەرمەيدى. تەليەۆيدەنيەگە بارمايدى. جازۋشىلار وداعىنا دا. ءبىراق، اندا-ساندا اڭگىمەلەسىپ قالساڭ، قۇلاق قۇرىشىڭ قانادى. بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز – اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ەسەنعالي راۋشانوۆ.

كەيدە وسى قوعامنىڭ بارومەترى سياقتى كورىنەتىنى دە بار. وسى جولى دا اڭگىمەنى ءا دەگەننەن حالتۋرششيكتەردەن باستادى. «جاستار ءوسسىن، كوتەرىلسىن دەپ، ارتىق-اۋىس پىكىر دە ايتپايمىز. ءبىراق، بۇلار ءوسۋ ورنىنا، حالتۋرا جاعىنا قاراي كەتىپ بارا جاتىر. وزدەرى ولەڭنىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن جىگىتتەر ەل-ەلدى ارالاپ، ماستەر-كلاسس وتكىزەتىن كورىنەدى»، – دەپ باستادى اڭگىمەسىن. العاشقى ساۋالدى اقىندىق، اقىننىڭ قولتاڭباسى دەگەن تۇرعىدا قويدىق.

– اڭگىمەنى، ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان، ءارتۇرلى اقىنداردىڭ كوبەيىپ كەتكەندىگىنەن باستايىق، – دەدى ەسەنعالي اعا. – ولار قاي كەزدە دە كوپ بولعان. سوۆەت وكىمەتىنىڭ تۇسىندا دا از بولعان جوق. وندا دا ءوزىنىڭ گەنييلارى، ءوزىنىڭ حالتۋرششيكتەرى بولدى. ءبىراق، ول كەزدە ىرىكتەۋ بار بولاتىن، رەداكتورلىق قىزمەت دەگەن بار ەدى. جاقسىنى – جاقسى، جاماندى جامان دەپ ايتا الاتىن ادەبي سىن بار ەدى. ءقازىر زامان دا، ادەبيەت تە كوپ وزگەرە قويعان جوق. وزگەرگەن بىردى-ەكىلى ۇعىمدار مەن نارسەلەر عانا. سونىڭ ەڭ باستىسى – تالعامنىڭ ازايىپ كەتكەنى. ونىڭ باسى جاڭا قوعام قۇرۋدان باستاۋ الدى. سول جاڭا قوعامعا ساي يدەولوگيا مەن مادەنيەت پايدا بولۋى كەرەك ەدى. ءبىراق، ولاي بولمادى. مەن كەزىندە مارقۇم التىنبەك سارسەنبايۇلىمەن جۇمىستاس بولدىم، كورشى دە بولدىق. جاقسى جىگىت بولاتىن. تالاي ايتتىم. «ءاي، التىنبەك، تارتساڭدارشى تىزگىندى، تىم قاتتى كەتىپ باراسىڭدار»، – دەدىم. ول اۋەلگىدە «قاتتى كەتپەگەندە نەدەن قورقامىز؟» دەپ ءجۇردى. كەيىن وزگەردى. قاتتى وزگەردى. ول كەزدە مەن ەشتەڭە دەمەدىم. مارقۇم كوپ سويلەمەيتىن ەدى عوي. ءتۇبى اناداي بولدى. ءبىز يدەولوگياعا باعىنۋ ورنىنا، بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ قىزىعىنا، سولاردىڭ تانىم-تالعامىنا، سولاردىڭ ينتەللەكتىسىنە باعىتتالعان، سوعان شاقتالعان، سوعان لايىقتالعان قوعام قۇردىق. بۇكىل نارسەنى وسى جەردەن ىزدەۋ كەرەك شىعار دەپ ويلايمىن. ادەبيەتتىڭ جاعدايى ناشار دەپ وتىرمىز، بىلايعى جەردە بۇدان دا ناشار بولادى. ويتكەنى، بۇگىنگى قوعام – وزگەرىستى تالاپ ەتىپ تۇرعان قوعام. قازاق ەشقاشان تۇلپار مەن جابىنى ءبىر بايگەگە قوسپاعان. ءبىزدىڭ زاماندا سول مۇمكىن بولىپ تۇر. مىسالى، اناۋ ءبىر كىسىنىڭ مىناۋ ءبىر تۋىسى، ءىنىسى، قۇداسى مەملەكەتتىك سىيلىق الادى، وعان ەشكىم تاڭعالمايدى. ەسەسىنە، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ، سەرىك اقسۇڭقار ۇلى نەمەسە جاركەن بودەش الماي قالۋى مۇمكىن. باياعى زاماندا مۇندايعا تاڭعالاتىن ەدىك، ءقازىر تاڭعالاتىن تۇك تە جوق. سول زاماندا تىنىمبايدىڭ، سەرىكتىڭ،  جاركەن بودەشتىڭ، تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆتىڭ نامىسىن قورعايتىن، سولاردىڭ جىرتىسىن جىرتاتىن ادەبي سىن، ادەبي ورتا – جازۋشىلار وداعى بار ەدى. ءقازىر ول  جوق. ادەبيەتتىڭ ەسىك تەرەزەسى اشىق-شاشىق. اباي ايتقان، «كورىنگەن  يت كەتەدى ءبىر-بىر سارىپ» دەپ. ادەبيەتىڭىز بۇگىندە شەشەك شىعىپ، شەتتە قالعان ءبىر ءۇي سەكىلدى، كەز كەلگەن ادام كەلىپ، كەرەگىن الىپ، شىعىپ كەتىپ بارا جاتادى. «ءاي» دەيتىن اجە، «قوي» دەيتىن قوجا جوق. قانشاما حالتۋرششيك جاستاردى دايىندادىق، دايىنداپ كەلە جاتىرمىز. جاستارعا بەرىلەتىن مەملەكەتتىك «دارىن» دەگەن سىيلىق بار. ونى كىم بەرەدى، كوميسسيانىڭ مۇشەلەرى قانداي، مەن ونى بىلمەيمىن. ادەبيەتتىڭ تاعدىرىن شەشىپ وتىرعان ادامداردى تانىمايمىن. ءبىراق، ولار  جازۋشى-مەملەكەت قايراتكەرى، جازۋشى-قوعام قايراتكەرى بولىپ ەسەپتەلەدى. اباي ايتادى تاعى دا، «سوندا جاۋاپ بەرە المان مەن بەيشارا» دەپ. سودان مەن ۇياتتى قويىپ، «ول جازۋشى ما ەدى، قانداي جازۋشى ەدى؟» دەپ سۇرايمىن. «ءيا، جازۋشى عوي، بىردەڭە دەگەن پوۆەسى شىققان» دەگەن جاۋاپ ەستيمىن.

ءتىرى جۇرسەك، توپىراقتان تىسقارى بولساق، ءبىزدىڭ ءوزىمىز بىر-ەكى جىلدا الپىسقا كەلەمىز. ءبىزدىڭ بۋىن شاراسىز، ءبىزدىڭ الدىمىزداعى بۋىن بۇگىندە جەتپىسكە كەلدى. ولار دا وسىلاي كەتە بەرسىن دەيتىن سياقتى. نەمەسە شارشاعان. كۇتۋلى. قاتتى كۇتۋلى. ەڭ مىقتىسى دۋلات يسابەكوۆ  گازەت، جۋرنال، تەلەديدار، راديوعا ينتەرۆيۋ بەرۋدەن قولى تيمەيتىن سەكىلدى. ءتىپتى، دۇكەڭ اۋداندىق گازەتكە سۇحبات بەرىپ جاتىر ەكەن دەسە تاڭعالمايمىن. قالاي جالىقپايدى، توبا.

1991 جىلدان بەرى مەن گازەت وقىمايمىن. 1991 جىلدان بەرى تەلەديدار، سونىڭ ىشىندە قازاق تەلەديدارىن قارامايمىن. راديو ەكىباستان. امانحان ايتسا قاراۋىم مۇمكىن. كەيىنگى كەزدە ول دا ەشتەڭە ايتپايتىن بولىپ ءجۇر. 1991 باستاپ 2015 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ادەبي پروسەسس توقتاپ تۇر. ءبىز ارتىمىزدان ەرگەن جاستارعا دۇرىس تاربيە بەرە المادىق. قازىرگى جاستاردىڭ كىلەڭ ۆارياسيا جاساۋمەن اۋەستەنىپ كەتكەنى دە سودان. پوەزيادا جاڭالىق جوق. سەن قولتاڭبا تۋرالى ايتىپ وتىرسىڭ، قولتاڭبا قايدان بولادى، جاڭالىقتىڭ ءوزى جوق! ءوزى بولمايتىن سەبەبى، ءبىز ولاردى سالعاننان ماقتادىق. «قانداي كەرەمەت، نە دەگەن عاجاپ!» دەپ، سايتتان سايت قويماي، گازەتتەن گازەت قويماي، ماقتاۋمەن بولدىق. ەشقايسىسى سىنالعان جوق. ناتيجەسىندە، ادەبي ولىمگە پارا-پار جاعدايعا تاپ كەلىپ وتىرمىز. مەن پەسسيميست ەمەسپىن، ءبىراق، ادەبيەتتىڭ قازىرگى احۋالى وپتيميستىك ويعا جەتەلەمەيدى. ادەبيەتتىڭ قازىرگى احۋالى دەگەن نە ءسوز؟ ول قوعامنىڭ قازىرگى احۋالى دەگەن ءسوز.  ال ول احۋال ماعان كەرەمەتتەي ءبىر وپتيميستىك بولجامدار، بايلامدار جاساۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعان جوق. مەنىڭ ادەتتە ينتەرۆيۋ بەرمەيتىنىم، ماقالا جازبايتىنىم، جاستارمەن كەزدەسۋدەن قاشاتىنىم، ولاردىڭ ولەڭدەرىن وقىپ جۇرسەم دە، وقىمادىم دەپ كوزاپارا وتىرىك ايتاتىنىم، قۇتىلىپ كەتۋگە تىرىساتىنىم وسىدان. امانحان ويتپەيدى، ول مىقتى. مەنەن مىقتى.

– ءبىراق، ءار ادامنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دەگەن نارسە بار ەمەس پە؟ مىسالى، ءسىز جاڭاعىداي كەزدەردە قۇتىلىپ كەتتىم دەپ ويلارسىز، سۇيكىمىمدى كەتىرمەيىن دەرسىز، بىتپەيتىن داۋدى باستاپ قايتەم دەپ ويلارسىز. ءبىراق، ول ءارى قاراي دا ءبارىبىر ويلاندىرادى عوي، سول كۇيى ۇمىتىلىپ كەتپەيدى عوي؟ وسىنىڭ ءبارىن نەگە ايتپاسقا؟! الدە، ونى تۇسىنەتىن، قابىلدايتىن ورتا جوق دەپ ەسەپتەيمىز بە؟ 

– ورتا تۋرالى ويلانبايمىن. سەبەبى، بىرىنشىدەن، ول ورتانىڭ ماعان كەرەگى جوق. ورتاعا مەنىڭ دە قاجەتىم شامالى بولۋى كەرەك. سوندىقتان ورتا دەگەن نارسەدەن  شەت قالدىم. مەن وزىمە كەرەك الەمدى ءوزىم قيۋلاستىرىپ  جاساپ العان اداممىن. قولدان جاسادىم. سانالى تۇردە. ءومىرىمنىڭ اياعىنا دەيىن وقيتۇعىن كىتاپتارىم دا وزىمە ايان. ولار مەندە بار. باسقا ورتانىڭ  نەگە كەرەگى بار؟ ۇنەمى قايتالاپ ايتا بەرەتىن ءبىر ءسوزىم بار، سونى تاعى دا قايتالاپ ايتايىن، قوعام وزگەرۋى كەرەك. قوعام وزگەرمەسە، ەشتەڭە دە وزگەرمەيدى. قوعامنىڭ وزگەرۋىن اسىعا كۇتىپ جۇرگەن ەكى ادام بولسا، سونىڭ بىرەۋىمىن. كوكتەمدى كۇتكەن سەكىلدى. قۇستاردىڭ ورالۋىن اسىعىپ كۇتكەنسىز بە، كۇتسەڭىز ءسىز مەنى تۇسىنەسىز. وسىعان دەيىن مۇنى كوپ ايتپاي كەلدىم. ەندىگى جەردە اشىق ايتامىن. جاستاردىڭ اراسىندا حالتۋرششيكتەر كوپ. ارسىزدىق باسىم. كىسى ماقتاۋ، ەسەپپەن ولەڭ  ارناۋ سۇمدىق. ەندى ايتا باستايمىن دەپ ويلايمىن. مەنىڭ بىلەتىنىم ءبىر نارسە – 1991 جىلدان بەرى ادەبيەتتە جاڭالىق بولعان جوق. جاستار اراسىندا بۇرىنعى جازىلعان نارسەلەردىڭ ءتۇرلى ۆارياسيالارى جاسالدى. ۇيقاستى بىلەدى، تەحنيكانى مەڭگەردى. عابەڭ ايتقانداي، قازاق ولەڭى ءوزى ۇيقاسۋعا سۇرانىپ تۇرادى. وڭاي جىمداسادى. سول بويىنشا ءقازىر جازىپ جاتىر. مەنىڭ بۇكىل جازعانىم – 18-20 باسپا تاباقتىڭ اراسى. بۇل كوپ. قىسقارتۋ كەرەك. مىجي بەرمە دەپ ۇيرەتكەن قۋان اعاڭ مەن توقاش كوكەم. ءوز قاتارىم تۋرالى ايتپاي-اق قويايىن، مەنەن كەيىن كەلگەن جاستاردىڭ اراسىندا 18 كىتاپ شىعارعاندارى بار ەكەن! مەنىكى 4-5 كىتاپتان ارتپايدى. ونىڭ ءوزىنىڭ بىرەۋى قۇستار تۋرالى كىتاپ. دەمەك، مۇنىڭ وبال-ساۋابى بار-اۋ، وسىنى تازا ساقتايىق، شالداردان قالعان مۇرا عوي، امانات قوي دەگەن وي جوق ءقازىر. وسىنىڭ ءبارىن ۇيلەستىرىپ وتىراتىن جەر دە  جوق. رەسمي بيلىك جازۋشىلىر وداعىن جەكەمەنشىك ءبىر فيرما دەپ قابىلدايتىن سەكىلدى. ادەبيەتتىڭ وسۋىنە مۇرىندىق بولۋ، ونىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ايتۋ، دۇرىس يماندى جولعا سالۋ، جاقسى نارسەلەردىڭ جازىلۋىنا قولۇشىن بەرۋ، وزگە ەلدەرمەن ارالاسۋ، اۋدارما، ناسيحات جۇمىسىن ۇيلەستىرىپ وتىرۋدىڭ ورنىنا، قاپتاعان حالتۋرششيكتەردىڭ ۇياسىنا اينالدى. كەزىندە ءابدىجاميل اقساقال باستاپ، پەن-كلۋبتى قۇرعان ەدىك. مارقۇم سيماشكو ەكەۋمىز ورىنباسار بولدىق. ادەپكىدە الگى ايتقان شارالار جاقسى ءجۇردى. بىزگە مۇشە بولعىسى كەلگەندەر كوبەيدى. كوبەيدىك. ەسەسىنە  ساپا تومەن ءتۇسىپ كەتتى. العان العىسىمىز شامالى. سيماشكو يزرايلعا كەتىپ، سوندا قايتىس بولدى. قۇتىلىپ كەتتى. قازىرگى پەن-كلۋبپەن مەنىڭ قاتىسىم جوق. الماتى، استاناڭمەن دە. سول ەكەۋى ىزدەمەگەن سايىن قۋانامىن. ءبىر كۇن بولسا دا بىلعانباي جۇرگەنگە نە جەتسىن. ەكەۋى دە جات. «جات ىشىندەگى جالعىزداي» دەگەن ولەڭ بار عوي. ءبىرجولاتا كەتىپ قالايىن دەسەم، قازاقستان بىرەۋ. باسقا قازاقستان جوق. باسقا قازاقستان بولسا كورسەتشى، قارامدى سول كۇنى-اق باتىرايىن. ءجا، پەن-كلۋبقا ورالايىن. «سونىمەن سول اپاڭ بايعا ءتيدىنىڭ» كەرى. ول باياعى كلۋب ەمەس. «اعا، سەن مەنى ونداي داۋ-شارىڭا  ارالاستىرما» دەپ شالعا ايتتىم. پەن ءوزىنىڭ مۇمكىندىگىن سارقىپ ءبىتىردى. جازۋشىلار وداعى دا سول. ولاي بولاتىنى اينالاسىندا جۇرگەن جىگىتتەر كوركەم ادەبيەتتى يمان، ۇيات، وبال مەن ساۋاپتىڭ ءىسى دەپ بىلمەيتىن سياقتى، ەسەن-ساۋ، الدىرماي-جۇلدىرماي جۇرسەك بولدى دەپ قابىلدايتىن سەكىلدى. وداق كىسى ولسە كەرەك – ءبىر، ەكىنشىدەن، سىيلىق ۇلەستىرگەندە كەرەك. شىعارما تالداۋ، تارازىلاۋ، پەرسپەكتيۆا بەلگىلەۋ، شەتەلدەرمەن بايلانىس، ەلگە ادەبيەتتى تانىتۋ، ناسيحاتتاۋ، ناشار دۇنيەلەردى تالقىلاۋدى قويدىق. نەگە ول جاس ادەبيەتشىلىر كەڭەسىن وتكىزبەيدى؟ مەمسىيلىققا ۇسىنىلار دۇنيەلەر تالقىلاۋدان وتپەيدى. قاتىسىپ تىڭدار ەدىم. ءبىراق، قايتەمىز، جوعارعى جاق سولاردى مويىندايدى. جازۋشىلاردان قورقۋدىڭ كەرەگى جوق. دۇشپاندىق اقىنداردان كەلمەيدى. تالانتتى ادامداردى قورلاپ وتىر. شىن تالانتتاردى. باياعى ەسكى ولەڭ قالاي دەۋشى ەدى: «وسى كۇنى شىعىپ ءجۇر، قاسىم دەگەن ءبىر اقىن». سوڭعى كەزدە ءسابيت دوسانوۆتىڭ تاسى  ورگە دومالاي باستادى. ورگە عانا ەمەس، اسپانعا شاپشىپ تۇر. باۋىرىنان جاراعان قارايعىر سەكىلدى. ءتۇبى ءورازاليننىڭ ورنىن الادى-اۋ سول. سۇرى جامان. مەملەكەتتىك سىيلىقتى لايىقسىز العاندار كەيىن كەلەر زاماندا كەرى قايتاراتىن بولادى. بۇعان سەنىڭىز. كەزىندە سوۆەت وكىمەتىنىڭ قۇلايتىنىنا دا ەشكىم سەنگەن جوق. دۇنيە وزگەرەدى ءالى. تەك تەزىرەك وزگەرسە ەكەن سول بار بولعىر. تەرەزەنى اشىپ، بولمەنى جەلدەتىپ الماساق، اۋا ادام تۇنشىعارلىق بولىپ كەتتى. وسىنداي كۇيگە تاپ كەلىپ وتىرمىز. پەن-كلۋب تا، وداق دا قاراپايىم نارسەلەردىڭ ءوزىن جاساي الماي وتىر. سوندىقتان، ءارى قاراي نە بولارىن بولجاي دا المايمىن. وپتيميست بولعىم-اق كەلەدى، ءبىراق سوعان نەگىز جوق.

اقىنداردىڭ قولتاڭباسى دەگەنگە قايتا ورالساق. وتكەندە گۇلنار سالىقبايەۆاعا «جازۋشى» باسپاسىنىڭ «جىلدىڭ ۇزدىك اقىنى» دەگەن سىيلىعىن بەرگىزدىم. سول جەردە دە ايتتىم، تاعى قايتالاپ ايتايىن، مىڭ-سان ولەڭدى ارالاستىرىپ، قوپارىستىرىپ جىبەرىپ، ىشىنەن سۋىرىپ العان ۋاقىتتا دا گۇلناردىڭ ولەڭىن تانۋعا بولادى. سول سياقتى سونشا ولەڭنىڭ ىشىنەن تەمىرحاننىڭ، سەرىك اقسۇڭقار ۇلىنىڭ، جاركەن بودەشتىڭ نەمەسە امانحان ءالىمنىڭ، تىنىشتىقبەك پەن ۇلىقبەكتىڭ ولەڭىن جاڭىلىسپاي تاۋىپ الۋعا بولادى. ال كەيىنگى جاستار ينكۋباتوردان شىققان سياقتى. ءبارىنىڭ ولەڭى جاقسى. ءبىراق، كەرەمەت ەمەس. سوندىقتان مەن ولاردى اقىندار دەپ ەمەس، وقىرماندار  رەتىندە باعالاۋعا بەيىممىن. نە، وقىرمان بولۋ جامان با؟ قولتاڭبا دەگەن وسىندايدان شىعادى. وتكەندە تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆپەن اڭگىمەلەسىپ، جاستاردان كىمدى وقىپ جۇرگەنىن، جالپى وقيتىن-وقىمايتىنىن  سۇرادىم. «وقيمىن، ءبىراق تۇشىنبايمىن» دەيدى. مۇقاعالي ايتپاقشى، ولەڭ «ارپالىس-قايشىلىقتا تۋادى». قايشىلىعى جوق، اشىق تۇرعان ەسىكتەن ەمىن-ەركىن كىرىپ، الشاڭداي باسىپ تورگە وتكەن بالالار عوي. باياعىداي ارپالىسۋ، دالەلدەۋ، كوزىن جەتكىزۋ دەگەنگە ولاردىڭ ەشقايسىسى تاپ كەلگەن جوق. اسىلىندا، جاستارعا قارسى سويلەمەۋ كەرەك. ويتكەنى، جاستىڭ اتى جاس. ولاردى قورعاپ، قولداپ-قولپاشتاۋ كەرەك. ءبىزدى دە ءسويتىپ قورعادى كەزىندە. ءبىراق، قازاقتا «نار بالاسىن قارپىپ سۇيەدى» دەگەن ءسوز بار. ادەبي تىلگە اۋدارساق، كەمشىلىگىڭدى بەتىڭە باسىپ ايتىپ وتىرادى دەگەن ءسوز. جەر-جەردە تولىپ جاتقان فەستيۆال، ءمۇشايرالار حالتۋرششيكتەردى قاپتاتىپ جىبەردى دەپ ويلايمىن. جاقىندا ءبىر كىسى ماعان جۋكەل حاماي دەگەن مونعول اقىنىنىڭ توپتاماسىن بەردى.  قىزىق ەكەن. سول سەكىلدى اقىنداردى كوبىرەك اۋدارۋ كەرەك. ولار ءار ەلدە بار.

جازۋشىلاردىڭ جاعدايى قالاي؟..

مەن تاقاۋدا وزبەكستان  جازۋشىلار وداعىنىڭ تاشكەنتتەگى  دۇرمەن شىعارماشىلىق ۇيىندە  بولدىم. جازامىن دەپ جۇرگەن ءبىر نارسەلەرىم بار ەدى... ءبىرسىپىرا قاعازدارىمدى رەتتەستىرىپ دەگەندەي... وزبەكتەر جازۋشىلار وداعىنىڭ شىعارماشىلىق ءۇيىن سول كۇيىندە ساقتاپ قالعان. بارلىق مۇشەلەرگە قولجەتىمدى. تاپ-تازا. ودان تىسقارى دۇرمەن باعىندا اتاقتى قالامگەرلەرگە ارناپ كوتتەدجدەر دە تۇرعىزعان. اركىم ءوز ورنىن بىلەدى. ءار نارسە ءوز ورنىندا. قالىپتاسقان ءتارتىپ (ال ءتارتىپ وزبەكستاندا قاتاڭ ساقتالادى) بويىنشا، ءار جازۋشى سول كوتتەدجدەردى جالداپ تۇرۋعا قۇقىلى. جازىپ جاتقان دۇنيەڭ اياقتالماسا، مەرزىمىن ءارى قاراي سوزدىراسىڭ. جازىپ بولساڭ ءۇيدى بوسات، باسقا جازۋشى كەلەدى.  ءۇش اپتاعا مەن ءبىزدىڭ اقشامەن ون سەگىز مىڭ تەڭگە عانا تولەدىم.  وزبەك قالامگەرلەرىنىڭ ءوز پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆقا دەگەن سىيلاستىعى كەرەمەت. ونىڭ كوركەم ادەبيەت تۋرالى، رۋحانيات  تۋرالى  قاناتتى سوزدەرىن دۇرمەن باعىنىڭ ەڭ كورنەكتى جەرلەرىنە جازىپ قويعان. جانە بۇل كوپە-كورىنەۋ جاعىمپازدىق ەمەس، شىن قامقورلىق تانىتىپ وتىرعان جۇرتباسىنا دەگەن اعەدەن ىقىلاس. جۇرتباسىنىڭ وتىرىك سويلەمەيتىنىنە، باردى بار، جوقتى جوق دەيتىنىنە رازى. ءتىپتى، ادىلدىك ءۇشىن تۋعان قىزىن دا زاڭمەن جازالاعانىن ايتىپ ريزا بولىسادى. بىزدەگىدەي مىش-مىش اڭگىمە جوق. ءبارى اشىق. سوسىن ەشكىم جازا باسپاۋعا تىرىسادى.

البەتتە، 2005 جىلعى انديجان قىرعىنىن ەشكىم ۇمىتقان جوق.

البەتتە، تاشكەنت مەتروسىنىڭ ءار بەكەتىندە ەكى ميليسيادان تۇراتىنى، كەز كەلگەن كوشەدە  كەز كەلگەن ادامدى توقتاتىپ تەكسەرەتىنى تاعى راس.

قازاقستان جازۋشىلىار وداعىنىڭ شىعارماشىلىق ءۇيى قايدا؟ مەن ونى بىلمەيمىن.

قازاقستان جازۋشىلارىنا باياعى حراپۋنوۆ بەرەتىن بازار قايدا؟ ونى دا مەن بىلمەيمىن.

قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا نەگە شىعارماشىلىق اتموسفەرا جوق، مەن ونى دا بىلمەيمىن.

قىلمىس بار جەردە جازا بولۋعا ءتيىس. ءبىزدىڭ وداقتى تەكسەرمەگەن ورگان جوق، ءبىراق نەگە جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالا بەرەدى؟..

حالتۋرانى ناسيحاتتاۋ – ادەبيەتتى قورلاۋ

– ءسىز ۇنەمى ايتىپ جۇرەتىن سىرباي ماۋلەنوۆ، عافۋ عايىربەكوۆ، ساعي جيەنبايەۆ، قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ قاتارلى ءبىر توپ اقىن بار. ول كىسىلەردىڭ زامانىندا ولەڭگە دەگەن كوزقاراس تا باسقاشا بولعان سياقتى. قۋاندىق اعامىزدىڭ، ماسەلەن، ولەڭ جازباي دا كەتكەن كەزدەرى بولدى...

– ءومىر باقي جازعانى – جالعىز تومعا جەتەر-جەتپەس. «ەۆگەنيي ونەگيننىڭ»  اۋدارماسى باسقا. سۇڭقار اقىن عوي! كەرەمەت تالعامپاز اقىن.

– سول تالعام تۇرعىسىنان قاراعان ۋاقىتتا قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ قاتارلى تاعى كىمدەردى ايتساق بولادى؟ قازىرگى پروزاداعى تازالىق تۋرالى ءسوز بولسا، ەڭ الدىمەن ەسىمىزگە تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ تۇسەدى. سول سياقتى ءبىزدىڭ قازاق پوەزياسىنداعى تازالىق پەن بەكزاتتىقتىڭ ۇلگىسى دەرلىك اقىندار كىمدەر؟ 

– سىرباي اعا ماۋلەنوۆ كەرەمەت بەكزات ەدى. ەرەكشە تازا ادام بولاتىن. ول كىسى تۋرالى «جازدىڭ جۇپار جاڭبىرى» دەگەن ماقالا جازدىم. «جاس الاشقا» شىقتى. «جاس الاشتان» باسقا ەشكىم مەنىڭ شىعارمالارىمدى باسپايدى دا. ونىڭ ءوزى كەيىنگى كەزدە ءقايسىبىر حالتۋرششيكتەردى ناسيحاتتايتىن بولىپتى. وسى جاڭا عانا ءامىرحان مەڭدەكەمەن سويلەسىپ، «بۇدان كەيىن سەنىڭ گازەتىڭە ەشتەڭە بەرمەيمىن، كەستىم ات قۇيرىعىن، سەن مەنى قورلادىڭ» دەدىم. قورلاعانى سول، حالتۋرششيكتەردى باسادى، سولاردى ناسيحاتتايدى. ال مەن ونى ادەبيەتتى قورلاۋ دەپ تۇسىنەمىن. ياعني، ءبىرىنشى كەزەكتە مەنى قورلاۋ دەپ تۇسىنەمىن. «قازاق ادەبيەتى» تۋرالى ءتىپتى ايتقىم دا كەلمەيدى. جۇمابايدىڭ وزىنە تالاي رەت ايتتىم دا. بۇل ءوزى سەكسەن-توقسان جىلدىق تاريحى بار باسىلىم عوي. ارعىسىن كوپ بىلە بەرمەيمىن، ءبىراق مەن بىلگەندە، بۇل گازەتتىڭ ءدال وسى كۇنگى دەڭگەيگە دەيىن قۇلدىراعان كەزى بولعان جوق. وسىنشالىق ناشار بولعانىن كورگەن ەمەسپىن. باياعىدا شەرحان مۇرتازانىڭ كەزىندە مىقتى بولىپ، سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ كەزىندە كىشكەنە تومەندەپ كەتكەن كەزدەرى بولاتىن. ول كەزدە دە ءارتۇرلى ينتريگالار بولىپ جاتاتىن، ونى بالالىقپەن اڭعارمادىق. ال بۇگىنگى، اسىرەسە، سوڭعى ون جىلداعى «قازاق ادەبيەتى» وتە ناشار. باسقاسىن ايتپاعاندا، سويلەم قۇراۋدىڭ ءوزى شىلقىپ تۇرعان جوق. شەرحاننىڭ تۇسىندا بۇل ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ گازەتى بولاتىن. ءقازىر ادەبيەتتىڭ ءوزىنىڭ جۇگىن كوتەرە الماي وتىر. ەگەر ءقازىر وسى گازەت جابىلىپ قالاتىن بولسا، مەن تۇك قينالماس ەدىم. ويتكەنى، «قازاق ادەبيەتىن» وقىماسام ەشتەڭە جوعالتپايتىنىمدى بىلەمىن. كەيىن ساۋاتتى جاستار كەلىپ قايتادان اشىپ جاتسا، وعان تىلەكتەس بولارىم تاعى داۋسىز. وسى كۇيىندە بۇل گازەتتىڭ نەگە كەرەگى بار ەكەنىن مەن بىلمەيمىن. «قازاق ادەبيەتىن» ءبىر كەزدەرى جاڭا ايتىپ وتىرعان سىرباي اعا باسقاردى. ول كەزدە حالتۋرششيكتەر از بولدى دەيسىڭ بە؟ ادام سالاتىندار، كىسى سالاتىندار، اعاسىن سۇيرەپ باراتىندار ول ۋاقىتتا دا كوپ بولاتىن. كەزىندە ءوزىم دە جۋرنالعا رەداكتورلىق ەتتىم، جاقسى بىلەمىن. وندايعا توتەپ بەرە الاتىن ءتوزىم، ىشكى پرينسيپ كەرەك.

– سىرباي اعامىزدان باسقا كىمدەردى ايتۋعا بولادى؟ 

– قاليجان اعاي بەكحوجين بار. دۇرىس ادام بولدى دەپ ەسەپتەيمىن. شىعارمالارىنا قاراساڭ، حالتۋرا جوق. شىندىعىن جازدى. بىرەۋگە ۇنار، بىرەۋگە ۇناماس، ءبىراق قاليجان اعاي ولەڭدە ەشقاشان حالتۋرا جاساعان جوق. ۇمىتىلىپ، مۇلدەم ايتىلماي بارا جاتقانداردىڭ اراسىندا ءىزتاي مامبەتوۆ بار. قاينەكەي جارماعامبەتوۆ، قاسىم توعۇزاقوۆ دەگەن اقىندار بولدى. ۇمىتىلىپ قالدى. ولاردى ىزدەپ جاتقان وداق تا جوق. بىلمەيدى دە، ءتىپتى، وقىماعان دا بولۋى كەرەك سولار. اقىن ادام وقىماسا، وسپەيدى. چەحوۆ 700-گە جۋىق شىعارما جازعان ەكەن. بۋنين زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، سونىڭ 49-ىن ەڭ مىقتى شىعارمالارى دەگەن توقتام جاساعان. سول چەحوۆتىڭ ارتىقشىلىعى رەتىندە ۇنەمى ءتىل بىلگەندىگى ايتىلادى. ءقازىر وزگە ادەبيەتتى ءتۇپنۇسقادا وقۋ، ءتىپتى، ورىسشانىڭ ءوزىن وقۋ دەگەن جوق. ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەن شەت ەلدەردەن كەلەتىن قازاقتاردى جاقسى كورەمىن. مۇنىڭ سەبەبى كوپ. ءبىر سەبەبى ۇكىمەت مەنىڭ بابالارىمدى دا  قاڭعىرتقان. ءبىزدىڭ شالدار تۋرالى ارناۋلى قاۋلى دا بولعان. ورالمانداردى جازىپ ءجۇرمىن، قاداري-قالىمشا جاردەمىمدى دە بەرىپ ءجۇرمىن. ءبىراق، كوڭىلىم قالاتىن ءبىر نارسە، الدىنىڭ كەلگەنىنە 20-30 جىل بولدى، كوبى ءالى كۇنگە  قازاق جازۋىن  وقي المايدى. جاقىندا يراننان كەلگەن ءبىر اعايىنىما ۇرىستىم. تۇك وقىمايدى ساباز.

وسى جەردە مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارۋ كەرەك سەكىلدى. وزبەكتىڭ زيالى قاۋىمى زار جىلايدى، «لاتىنعا كوشكەلى بالام مەنى، مەن بالامنىڭ جازعانىن وقي المايمىز» دەسەدى. ولاردا جيىرما جىلدان بەرى ەكى ءارىپ. كيريلل مەن لاتىن. جيىرما جىلدان بەرى ءارى-سارى. قالامگەرلەر باسپا باسشىلارىنا «مەنىڭ كىتابىمدى كيريلل قارپىمەن شىعار» دەپ ءجيى ءوتىنىش ايتادى. وزبەك جاستارى اراسىندا ورىسشا بىلمەيتىنى وتە كوپ. جازا دا المايدى. دەكلاراسيا تولتىرا المايتىنى قانشا؟ ال بىزدىكى نە؟ ورالماندار قالاي ما، قالاماي ما، قازاق الىپپەسىن ۇيرەنۋ كەرەك، ونىڭ ۇستىنە ورىسشا ۇيرەنسە وزىنە پايدا. ول كەرەك دۇنيە. ەڭ بولماسا، دۇكەنگە بارسا دا، قاجەتىنە جارايدى. وقۋدى بىلاي قويعاندا. ورىسشا ۇيرەنبەيسىڭ بە دەگەندەرگە «سەندەر ورىستىڭ ق ۇلى بولىپ ۇيرەنىپ قالعانسىڭدار، ءبىزدى دە ورىس قىلعىلارىڭ كەلەدى» دەپ اباي زامانىنىڭ ناداندارىنشا كەرگۋدىڭ پايداسى شامالى. ورىسشا ءبىلۋ از، اعىلشىنشا دا ءبىلۋ كەرەك. مەن جازۋشىلار وداعى باسشىلارىنا ايتتىم: «اناۋ عيماراتتى ارەندەعا بەرىپ اقشا تاۋىپ وتىرسىڭدار عوي، سونىڭ بىر-ەكى بولمەسىن بوساتىپ، جازۋشىلارعا ءتىل ۇيرەتۋ كۋرستارىن اشىڭدار. قاپتاعان قالىڭ نادان بولىپ كەتۋگە شاق قالىپ تۇرسىڭدار»، – دەدىم. شىعىستا ءبىر قارعىس بار، «ءوزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما» دەگەن. شىعىستا تاعى ءبىر ءبايىت بار: «ءمۇھمين بولماق استە-استە، كافير بولماق ءبىر پاستە». جوق، نادان بولماق ءبىر پاستە، ياكي تەز، جىلدام دەگەن ءسوز. جىلدام ءتىل ۇيرەنىپ كەتكەن ورالماندارعا جانىڭ سۇيسىنەدى. ورىستىڭ شوۆينيستىگىن جەك كورۋگە بولادى، ءبىراق، ونىڭ ادەبيەتىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ونى وقۋ ءۇشىن ءتىل بىلمەك كەرەك. وسىنىڭ ءبارىن ۇيلەستىرىپ وتىراتىن ۇيىم، ادام جوق. جارايدى، جازۋشىلار وداعىن قويايىق، ول، بەيىمبەت ايتپاقشى «بەلگىلى بەكبيكە» بولىپ تۇر عوي، ءبىراق، باسقالار بار ەمەس پە؟ ماسەلەن، بۇرىن پرەمەر-مينيستردىڭ ءبىر ورىنباسارى وسىنداي ماسەلەلەرگە قارايتىن. مەملەكەتتىك حاتشى دەگەن بولاتىن. ءقازىر دە بار. ءبىراق، ءابىش كەكىلبايەۆ، مۇحتار قۇل-مۇحاممەد بولعان كەزدەگىدەي مە؟ ولارمەن ادەبيەت تۋرالى سويلەسۋگە بولاتىن. كەيىن ول ورىنعا ساۋدابايەۆتى قويدى. اناۋ ءبىر ايەلدى قويدى. ساۋدابايەۆپەن ادەبيەت تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟ ساۋدابايەۆپەن جالپى نە تۋرالى اڭگىمەلەسۋگە بولادى؟! ءقازىر ءقايسىبىر باسشىلار تۋرالى «ساۋدابايەۆتىڭ مورالىندەگى ادام عوي» دەگەندى ەستيمىن. دەمەك، «ساۋدابايەۆتىڭ ءمورالى» دەيتىن «مورال» بار. ال ونداي اداممەن نە تۋرالى سويلەسۋگە بولادى؟ تۇپتەپ كەلگەندە، قوعام وزگەرمەي، ەشتەڭە وزگەرمەيدى. سوندىقتان، وسى ءسىز بەن ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعان اڭگىمەمىزدىڭ دە بىرەۋگە كەرەگى بار ەكەنىنە كۇمانىم بار.

– جاسىراتىن نارسە ەمەس، مىقتى-مىقتى اقىندارىمىزدىڭ ءبىرازى بيلىك باسىنداعىلار مەن باي-ماناپتارعا ارناۋ جازىپ، سولاردى اسپەتتەپ، سولاردى ماراپاتتاپ ءجۇردى. ءتىپتى، فاريزا اپامىزعا دەيىن وسىندايعا ارالاسىپ كەتتى. وسىنىڭ بارلىعى اسقىنا كەلە، ماقتاۋعا ارنالعان پوەمالاردىڭ جارىسىنا ۇلاسىپ كەتكەندەي كورىندى. مۇنداي نارسە سىزدەردىڭ جاس كەزدەرىڭىزدە دە بولدى. مۇنداي نارسە سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا دا بولدى. ءبىراق، وعان بىلعانباي، وندايدان بيىك تۇرعاندار دا بارشىلىق ەدى. قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ «ستالينگە ارناپ بىردە-بىر شۋماق، بىردە-بىر جول جازعان جوقپىن» دەپ، سونى وزىنە مەدەت تۇتىپ وتكەن اقىن، ماسەلەن. ءبىراق، ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ زاردابىن كورە تۇرىپ تا، سول كوسەمگە ماراپات ايتقاندار بولدى. اقىن ادامنىڭ بىرەۋدى ماقتاۋى، بىرەۋدىڭ ىعىنا جىعىلۋى، بىرەۋدى دارىپتەۋى اقىندىققا قيانات ەمەس پە؟ 

– كوسەم ماقتاۋ جامبىلدان باستالدى دەپ ءجۇرمىز عوي، انىعىندا ماقتاپ ات ءمىنۋ، ماقتاپ شاپان كيۋ دەگەن جامبىلعا دەيىن دە بولعان. ءتىپتى بولماسا، جەتىم لاق بەرىپ، ەسەك جەتەكتەتىپ جىبەرەدى ەكەن. حالىق انىندە «قۋ كەدەيلىك قولىمدى كەسىپ وتىر» دەمەيتىن بە ەدى؟ سۇرامساقتىق، تىلەنشەكتىك دەگەن سول ەرتە كەزدەن بار بولسا كەرەك. مەن تىلەنبەدىم. قاي كەزدە دە جاسىرماي ايتىپ ءجۇرمىن، مەن بار جەردىڭ بالاسىمىن. جەتى اتامىزدان بەرى جىلىك مايىمىز ۇزىلمەگەن تۇقىمبىز. بىرەۋدىڭ مالىن باقپاپپىز. شوشقاسىن دا. قورلىققا، مازاققا، يتتىككە، تەكسىزدىككە شىدامايتىنداردانبىز، باقىتىم دا، باقىتسىزدىعىم دا سوندا. نامىس دەگەن بىزدە باسقاشا قابىلدانادى. بىرەۋدىڭ ءسوزىن سويلەۋ، بىرەۋدى بوستىرتە ماقتاۋ، سودان بىردەڭە دامەتۋ دەگەندى تۇسىنبەيمىن. ءيا، تۇمانباي تۋرالى جازدىم، ساعي تۋرالى جازدىم. سىرباي، عافۋ، قالداربەك اعامىز تۋرالى دا جازدىم. حاماڭ مەن تاحاڭ قالىپ تۇر. جازامىن. ءبىراق، ولاردان ەشتەڭە دامەتكەن ەمەسپىن. كەزىندە قونايەۆتى ماقتاۋ، دارىپتەۋ داۋىرىندە ءبىر اعامىز پەسا جازدى، بىرەۋ رومان جازدى، تۇرسىنزادا ەسىمجانوۆ پوەما ارنادى. قالاي قابىلدانعانىن ءوزىڭ بىلەسىڭ. قونايەۆتى قانشا جەردەن ماقتاپ، دارىپتەگەنمەن، ول دۇنيەدەن وتكەندە سادىقبەك ادامبەكوۆتىڭ جازعان ءبىر شۋماق ولەڭى ول كىسىنىڭ كىم ەكەنىن بەلگىلى ءبىر ورتاعا دالەلدەپ كەتتى. قازاقتىڭ ءتىلى، ادەبيەتى ءۇشىن ءشوپ باسىن سىندىرماي كەتتى دەگەن پىكىر بار. وسى ءسوز قانشالىقتى راس؟ قانشاما قازاق مەكتەبى جابىلدى، قانشاما ورىس مەكتەبى اشىلدى. الماتىدا جالعىز عانا قازاق مەكتەبى بولدى. ءبىزدىڭ بالالار سوندا وقىدى. قونايەۆتىڭ تۇسىندا قازاقستانداعى قازاق مەكتەبىنەن وزبەكستانداعى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى كوپ بولدى. ساكەڭنىڭ ەل اراسىندا كەڭ تاراعان ولەڭدەرى كوپ. سونىڭ ءبىرى:

پوليتبيۋرو ىشىندە

تۇرۋشى ەدى سورايىپ. 

ارداقتى تاتار حالقىنىڭ، 

اياۋلىسى كەتتى قونايەۆ، – دەدى. ونىڭ الدىندا  عابيت مۇسىرەپوۆ قايتىس بولىپ، تومەن جاققا جەرلەندى. قونايەۆتاردان تومەنگە. سادىقبەك اعامىزدىڭ  مىنا ولەڭى سوندا تۋدى:

قازاقتىڭ ۇلى ءعابيتى،

تاس جولعا سۇيەپ يەگىن،

كۇزەتىپ جاتىر كەڭسايدا،

ساۋداگەر تاتار سۇيەگىن.

ماقتاۋ مەن دارىپتەۋ ادەبيەتتە دە بولدى. ءبىراق، ول جارىق كورمەيتىن ادەبيەت ەدى. فاريزا اپامنىڭ باي-باعلاندارعا ولەڭ ارناعانى راس، ونداي بولدى. ونى كەزىندە اپامىزعا ايتتىق تا. ءبىراق، ول كىسىنىڭ قابىلداۋى باسقا بولاتىن. «ولار مەنىڭ دوستارىم، ىنىلەرىم»، «مەنىڭ ءسىڭلىم» دەيتىن. ءوزىنىڭ ويلاپ تاۋىپ العان شىندىعى بولاتىن. وسىنداي نارسەلەر ولەڭدى قورلاۋ ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. مىسالى، ءقازىر ءبىر اۋدانعا بارا قالساڭ، اكىمى قارسى الادى، قاسىندا شاپان جامىلعان اقىنى بولادى. سول اقىنى سەنى ماقتايدى. مۇنىسىن سەنى سىيلاعانىمىز دەپ تۇسىندىرەدى. ولەڭدى ءبىز وسىلاي «قادىرلەپ» كەلەمىز. ولەڭدى تۋعان اناڭداي قادىرلەۋ كەرەك. ونى كوپ ازامات توقالىنداي پايدالانىپ ءجۇر.1991 جىلدان بەرى پايدا بولعان دەرت بۇل.

مەنىڭ ءبىر تاڭعالاتىنىم، «مەنىكى دۇرىس بولمادى-اۋ» دەگەن تۇسىنىك جوق بىزدە. حالىقتان كەشىرىم سۇراۋ جوق. «ونداي-ونداي بولادى عوي» دەگەن تۇسىنىكپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. قوعام وزگەرىستى كۇتىپ تۇر. قوعام ءىرىپ-شىرىپ، ءيىسى شىعىپ، مۇڭكىپ تۇرعان قوعام. ول وزگەرمەي، ەشتەڭە وزگەرمەيدى.

پوەزيا دەگەن شوۋ ەمەس!

– قيرابايەۆتارعا ۇستاز بولعان، بەلگەرلەردىڭ ادەبيەتكە كەلۋىنە ىقپال ەتكەن قاينەكەي جارماعامبەتوۆ بۇگىنگە ۇمىتىلىپ تا كەتتى. ءبىراق، حاريزماسى جوقتىقتان با، جوق الدە، وزىنە جارناما جاساۋعا شورقاقتىعىنان با، ودان بەرىدە دە كوپتەگەن اقىندارىمىز ايتىلماي كەتتى. مىسالى، ءوزىڭىز تالاي جىل بىرگە قىزمەت ىستەگەن ەسەنباي اعامىزدى دا وزگەشە ورنەگى بار اقىن دەسەك، كەلىسەتىن شىعارسىز. ءومىرىنىڭ سوڭىندا دوستىق ازىلدەر دە جازىپ ءجۇردى... 

– ونىسى ناشار بولدى. ەسەنبايدىڭ جازعان شىعارمالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ناشارى سول ازىلدەرى بولدى. قولىنان كەلمەيتىن نارسەگە ۇرىندى. سىننىڭ جوقتىعىنان ول دا. قازاقتا دوستىق ءازىلدى، ەپيگراممانى جاقسى جاساعان جالعىز ادام بار، ول – جاراسقان. ال ەسەنبايدىكى ۇيقاسقا عانا قۇرىلدى. كوركەمدىك، تىڭ شەشىم، تاپقىرلىق دەگەن وندا بولعان جوق. ەسەنبايدىڭ ولەڭدەرىندە كەزىندە جاقسى-جاقسى نارسەلەر بولدى. اكادەميك رىمعالي نۇرعالييەۆ سونى ءدال بايقاپ، ءدال باعالاعان دا ەدى. «بوزتورعاي» دەگەن كەرەمەت ولەڭى بولدى.

– ەسەنباي اعامىز سياقتى اقىنداردىڭ كوپشىلىگى باسپادا قىزمەت ەتتى. كەيدە وسى كىسىلەردىڭ مۇمكىنشىلىگى باسقالاردىڭ ولەڭىن وڭدەپ-جوندەۋمەن قور بولىپ كەتكەن جوق پا دەپ تە ويلايسىڭ. ۇلىقبەك اعامىز دا كەزىندە باسپادا ىستەدى. جالپى، اقىنداردىڭ كوپشىلىگى باسپادا قىزمەت ەتتى عوي...   

– باسپادا، گازەت-جۋرنالدا ىستەمەسە، ودان باسقا قايدا ىستەيدى؟ ونى كاتورگا رەتىندە قابىلداۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. جۇمىس ىستەسە، اقشاسىن الدى، بالا-شاعاسىن اسىرادى. ال كەيبىر اقىنداردىڭ ۇمىت قالىپ جاتۋىنا كەلسەك، ول زاڭدىلىق. سولاي بولۋعا ءتيىس. 700 اقىن-جازۋشى بار دەپ ءجۇرمىز، راسىندا، ونىڭ بارلىعى اقىن-جازۋشى ەمەس. سونىمەن بىرگە، ونىڭ بارلىعى قازاقتىڭ ەسىندە قالىپ، الاقانىندا الپەشتەلىپ ءجۇرۋى كەرەك دەگەن دە ءسوز ەمەس. ودان تراگەديا جاساۋدىڭ قاجەتى جوق. ال ەسكەرىلمەي قالاتىن ەسىل تالانتتار بولادى، ول، البەتتە قيىن. كەيدە وسى ءبىزدىڭ باسپاعا باياعىدا مەملەكەتتىك سىيلىق العان كەيبىر اقىن اعالارىمىزدىڭ ۇيىندەگى جەڭگەلەرىمىز كەلەدى. ۇمىت قالىپ بارا جاتقانىنا رەنجيدى. سوۆەت وكىمەتىن مەن قۇلاتقان سەكىلدى وكپەسىن، مۇڭىن ايتادى. وعان نە دەيسىز؟ كەزىندە بولارىندا بولىپ ءوتتى، بوزجورعاداي جەلىپ ءوتتى، بولدى، سونىمەن كەتتى. ۇلتقا ەمەس، قوعامعا قىزمەت ەتتى. باي-باعلانعا، بيلىكتەگىلەرگە ارناۋ جازۋ دەگەن ءوز الدىنا، اعا-اپالارىمىزدىڭ ودان باسقا دا قۇداي سۇيمەيتىن قىلىقتارى كوپ بولدى. ارناۋشىلار جاس اقىنداردا دا كوپ. اكەسىنە ارناماعان ولەڭدى پايداسى تيگەندەرگە ارنايدى. ءبىراق، جىلاندى ءۇش كەسسە دە، كەسىرتكەلىك قاۋقارى بار دەيدى. كەز كەلگەن اقىن ولسە، بۇگىنگى شەنەۋنىكتەردەن سۇيەگى اۋىر بولادى دەپ ەسەپتەيمىن. ماعان سەنىڭىز، كەز كەلگەن قالامگەر حالىقتى قاراپايىم شەنەۋنىكتەن ارتىق سۇيەدى. كەز كەلگەن اقىن شەنەۋنىكتەن ءبىر كىتاپ بولسا دا ارتىق وقيدى. بۇگىنگى يدەولوگيا اقىن-جازۋشىلاردى كۇستانالاۋمەن كەلەدى. ونداعى ماقسات ايقىن – ەلگە كوپ سۇيكىمدىنىڭ كەرەگى جوق. ءبىراق، بۇل تاريحتا تالاي رەت بولعان نارسەلەر. كونە ريم يمپەراتورلارىنىڭ ويشىلدارمەن، اقىندارمەن تاتۋ بولعاندارى  دا، بولماعاندارى دا بار. تاتۋ قاعاندار تاريحتا قالدى، باسقالارى نەرون سەكىلدى بولدى. قۇداي بەتىن ارى قىلعاي.

– اعا، وسى ارادا ءبىر جاعىمسىزداۋ اڭگىمە ويىما ورالىپ وتىر. كۇنى كەشە ومىردەن ورازبەك سارسەنبايەۆ دەگەن جازۋشى اعامىز ءوتتى. سول كىسىنىڭ قازاسىندا ءسوز العان بەلگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءقايسىبىر پىكىرى ءبىراز جۇرتقا باسقاشا اسەر ەتتى. مۇحتار اعا سونىڭ الدىندا عانا دۇنيەدەن وزعان ءانشى باتىرحان شۇكەنوۆتىڭ قازاسىنا مىڭداپ ادام جينالعانىن العا تارتا كەلىپ، ورازبەك اعامىزدىڭ قازاسىنا نەگە سونشا ادام جينالماعانىنا كەيىستىك بىلدىرگەن سياقتى. سول جەردەگى جاستاردىڭ كوپشىلىگى مۇنى قۇپتاماعانىن اڭعاردىق. جالپى، وسىنداي سالىستىرۋ، سونىڭ ىشىندە ءولىم ۇستىندە سالىستىرۋ دۇرىس ەمەس شىعار؟..

– جۇلدىز، مەن تىڭدايتىن، مەن جاقسى كورەتىن انشىلەردىڭ تىزىمىندە باتىرحان شۇكەنوۆ دەگەن ءانشى جوق. مەن «جۋليانى» ەمەس، «جاريام ايدايدى» تىڭدايمىن. ءبىراق، بۇل شۇكەنوۆ ناشار ءانشى ەدى دەگەن ءسوز ەمەس. مەنىڭ تالعامىم – ول مەنىڭ عانا تالعامىم. سەنىڭ تالعامىڭا قول سۇعا المايمىن، سولاي بولۋى كەرەك تە. اركىم ءوز تالعامىن حالىققا تاڭباۋى كەرەك. ال مۇحاڭا كەلسەك، ول كىسى شارشاڭقىراپ ءجۇر عوي دەيمىن. جوق، دۇرىسى، ول كىسىنى شارشاتىپ جۇرگەن بولۋىمىز كەرەك. وتكەندە فيلارمونياداعى كەشىنە باردىم. سول جەردە «قادىر مىرزا ءالى حالىققا قارسى سويلەپ ەدى» دەگەن اڭگىمە ايتتى. قادىر قازاققا قارسى شىقتى دەگەنگە الاش بالاسى سەنە مە؟ قادىرداي قازاق ەندى قاشان تۋادى؟ تاعى بىردە «تۇمانباي مولداعالييەۆ مەنىڭ ۇستىمنەن كگب-عا ارىز جازىپتى» دەيدى. مەن بۇعان سەنبەيمىن! تۇماعاڭ كگب-نىڭ قايدا ەكەنىن دە بىلمەيتىن ادام. كۇلتايىنا، داۋرەنىنە، الاتاۋ، الماتىسىنا ولەڭ ارناپ قويىپ، وزىمەن-وزى ءجۇردى. جاقسى ولەڭ جازدى، ليريك ەدى. ءبىراق، كوشەلى وي ايتاتىن، ۇلكەن ماسشتابتىڭ كۇرەسكەر ادامى ەمەس ەدى، مارقۇم. شاحانوۆ وزىنىكىن دۇرىس دەپ ەسەپتەيدى. فاريزا اپاي دا وزىنىكىن دۇرىس دەيدى. ونىڭ ۇستىنە، شاحانوۆتى جوندەي المايمىز. ول مۇمكىن ەمەس. ول كىسى ەندى سول تۇمانبايدى جەك كورگەن قالپى كەتەدى. شۇكەنوۆتىڭ قازاسىنا كوپ ادام جينالسا، ول اركىمنىڭ  ءوز قالاۋى، ال ءبىز وعان قۇرمەتپەن، بولماسا تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا تىرىسۋعا ءتيىسپىز. الەكساندر بلوك  بىردە ماياكوۆسكييدىڭ مۋزەيدە وتكەن كەشىنە بارادى. سوندا مۋزەيگە ادام سىيماي كەتكەن ەكەن. تاڭعالادى. كەيىن ءوزى كەش جاسايدى. بەس-اق ادام كەلەدى. ونىڭ ۇشەۋى ايەل. وكولوليتەراتۋرنىە دامى دەگەندەر بولادى، اقىلى ازداۋ، اجارى دۇرىستاۋ، ولەڭدى جاقسى كورەتىن ايەلدەر. جالپى، ولەڭدى سۇيەتىن ايەلدەردەن قورقۋ كەرەك. مۇنى ماعان توقاش ايتقان. اۋلاق  بولعايسىڭ دەپ. ءبىراق، بلوك ەشتەڭە دەمەي، سول جەردە ءبىر ساعاتتاي ولەڭ وقىعان. ال ءبىزدىڭ مۇحاڭدار زال تولماسا، قوڭىلتاقسىپ تۇرادى. زال نەگە تولىپ وتىرۋعا ءتيىس دەگەن سۇراق قانشالىقتى زاڭدى بولسا، نەگە زال تولمايدى دەپ سۇراۋ دا ورىندى. مەنىڭ بىلەتىنىم پوەزيا دەگەن شوۋ ەمەس!

شاحانوۆقا – 4000، قالعان جيىرما اقىنعا – 500...

– مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا وتەتىن كوركەمسوز وقۋ شەبەرلەرىنىڭ بايقاۋىندا بايقالاتىن ءبىر تەندەنسيا، ءبىزدىڭ بالالار نە ابايدان، نە مۇقاعاليدان، نە مۇحتار شاحانوۆتان وقيدى. ارا-اراسىندا كۇلاش احمەتوۆانىڭ ولەڭدەرىن وقيتىن قىزدار كەزدەسەدى. سوعان قاراعاندا، بىزدە وقىلىمدى، ەسترادنىي دەيمىز سول، سول پوەزيانىڭ ءوزىنىڭ جاعدايى ونشا كەرەمەت ەمەس پە دەپ قالامىز. ءسىز وسى باعىتتا نە بايقايسىز؟ 

– مۇحتار شاحانوۆ رەسپۋبليكا سارايىندا پوەزيا كەشىن وتكىزەتىن بولسا، ەگەر سارايعا ءۇش مىڭ ادام سىيادى دەسەك، ول كىسىگە ءتورت مىڭ ادام بارۋى مۇمكىن. ال قالعان قازاقتىڭ 20 اقىنى بىرىگىپ كەش جاسايتىن بولسا، وعان 500-اق ادام بارۋى مۇمكىن. ءبىراق، شاحانوۆتىڭ كەشىنە باراتىن ءۇش مىڭ ادامنىڭ بارلىعى بىردەي  شىن پوەزيا، بيىك پوەزيانى ءتۇسىنىپ بارا ما؟ تاكەن ءالىمقۇلوۆ ايتپاقشى، «قىزىققا قاشا ما، قىز الىپ قاشا ما؟». پوەزيانى شوۋ مەن ايتىستىڭ دەڭگەيىندە نەمەسە ۇيقاسقا تۇسكەن وقيعالار تىزبەگى  تۇرىندە قابىلدايتىندار بار. بار ەمەس، كوپ. شىن پوەزياعا وبال. بۇل شاحانوۆتى ءتۇسىرۋ ەمەس. وتكەندە «كىتاپحانا» دەگەن حابارعا قاتىسقانىمدا دا ايتتىم، قازاقتا شاحانوۆتان تانىمال اقىن جوق. بۇل تاماشا. ءبىراق، شاحانوۆتىڭ وقىرمانىنىڭ بارلىعى بىردەي ساپالى دەپ ويلامايمىن. ءبىزدىڭ ادەبيەتكە جاسايتىن وبالىمىز وسىندا. ساۋاتى از، اۋىلدان جاڭا كەلگەن، وقىماعان، مادەنيەتى تومەن، شاۋىپ شىققانى ءبىر كەزدە وبكومنىڭ ينسترۋكتورى بولعان كىسىلەر ۇلتتىق گەنەفوندتى قۇراي المايدى. مىسالى، مەن تۇرسىنجان شاپاي سول كەشكە بارادى دەپ ويلامايمىن. تۇرسىنجان دەگەندە مەن ينتەللەكتۋال قازاقتاردى ايتقىم كەلدى.  قالاي بولعاندا دا، وقىرمانعا وبال.

– ءقازىر ينتەرنەتتە ون مىڭعا دەيىن وقىرمانى بار جاس اقىندار بار. جاستاردى وقىعاندا نە بايقايسىز؟ 

– وقىمايمىن. وقىپ كوردىم. تىنىمباي كوكەم  ايتپاقشى، تۇشىنبايمىن. سوندىقتان قويدىم. ءبىر شۋماعىنان بەلگىلى. «تەڭىزدىڭ ءدامى تامشىدان» دەيدى. پوەزيادا جاڭالىق جوق. قىزدار گۇلنار سالىقبايەۆاعا ەلىكتەيدى. ءبارى ايەلى بار كىسىگە عاشىق بولادى، سوعان «ءسىز» دەپ ولەڭ جازادى. كوركەمدىك تالاپقا جاۋاپ بەرەتىن دۇنيەلەر از. حالتۋرششيكتەردىڭ، البەتتە، قاي-قايسىسى دا جاقسى ەمەس. ەڭ قيىنى – ايەل حالتۋرششيكتەر. نە دەپ توقتاتۋدى، قالاي قويدىرۋدى بىلمەي دال بولاسىڭ. مىسىق توبەلەسكەن سياقتى. جاقىنداپ ابىروي تاپپايسىڭ. سىرتتان باقىلاپ قانا تۇراسىڭ.

قۇرىسىن، ءبىرجان سالدان باستايىقشى:

قارا سۋ ەسىك الدى، لايلاندى،

باي بولماق، جارلى بولماق قۇدايدان-دى. 

شاپاننىڭ كەلتە پىشكەن ەتەگىندەي، 

دۇنيە وتەرىندە شىر اينالدى، 

– دەيدى.

قادىر ايتادى:

قارىنداشتى ۇشتادىق، 

گيلزاداي بوپ قالعانشا. 

تۇماعاڭ ايتادى:

ەكى جۇلدىز، ەكى باقىت كوكتەگى،

توبەمىزدە تۇرىپ الدى كەتپەدى. 

كەيىن ءان دە شىعاردى. ساعي اعامىزدىڭ جەم تۋرالى ولەڭدەرى بار. تۇمانباي مەن ساعيدى شاتاستىرا المايسىڭ. قادىر مەن تۇمانبايدى تىپتەن شاتاستىرمايسىڭ. جۇمەكەن ءوز الدىنا باسقا. ءارقايسىسىنىڭ ءوزىنىڭ مەكتەبى بار. ال قازىرگىلەردەن وندايدى بايقامايمىن.

– مۇقاعالي، تولەگەن ايبەرگەنوۆ جانە جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ تۋرالى كوپ ايتىلادى، اقىندىق تۋرالى ءسوز بولعاندا الدىمەن اۋىزعا ىلىگەتىن دە وسىلار. سونىمەن بىرگە، ۇنەمى ايتىلاتىن، اۋىزدان تۇسپەيتىن اقىنداردىڭ قاتارىندا كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ، جۇماتاي جاقىپبايەۆ جانە باعانا ءوزىڭىز ايتىپ كەتكەن جاراسقان ءابدىراش بار...

–تەك ولار ەمەس، تىنىشباي راقىم دەگەن اعامىز بولدى. «التايدىڭ ار جاعىنان كەلگەن ارۋدى» بىلەسىز. مىقتى اقىن ەدى. ءداۋىتالى ستامبەكوۆ قانداي كەرەمەت ەدى! انگە ءماتىن جازۋدا حالتۋرا جاساماۋ تىنىشبايلاردىڭ تۇسىنان باستالدى دەپ ويلايمىن. وعان دەيىنگى اعالارىمىزدىڭ ءان سوزىنە قويعان تالابى اسا كەرەمەت ەمەس بولاتىن. جاڭاعى ايتىپ وتىرعان شاحانوۆ – ءان سوزىنە حالتۋرا جاساماعان اقىن. ال ءشومىشبايدىڭ تەكستەرى تۋرالى ايتپاي-اق قويايىن، ءىشىڭ سەزىپ وتىر.

جۇماتاي جاقىپبايەۆ تۋرالى پىكىر ورىندى، مەن ونى ماراپاتتاپ ماقالا دا جازدىم. جاقسى اقىن ەدى. ءبىراق، ەكى نارسەگە نازار اۋدارۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، جۇماتاي ومىردەن قور بولىپ ءوتتى، ۇكىمەتپەن ايقاسىپ ءوتتى دەگەن پىكىر شىندىققا  ءتىپتى جاناسپايدى. ول ۋاقتىلى ىشەتىنىن ءىشىپ، وزىمەن-وزى، ولەڭىن جازىپ قانا جۇرگەن ادام بولاتىن. جالقاۋلىعى بولدى، جاسىراتىنى جوق، جانە ونى ءوزى سەرىلىك دەپ تۇسىنەتىن. بىرگە جۇمىس ىستەدىك. «جالىن» جۋرنالىندا. كومپارتيادان تاياق جەدى دەگەن – بوس ءسوز. كومپارتيانى جەك كورسەم، مەن جەك كورەر ەدىم. 1937 جىلى اكەمدى «حالىق جاۋى» دەپ تۇرمەگە وتىرعىزعان. اۋىلىمدى توز-توز عىپ جەر اۋدارعان. ال جۇماتايعا كوممۋنيستىك پارتيا قيانات جاساعان جوق. جۇماتايعا ەشكىم قيانات جاساعان جوق. ول قياناتتى وزىنە ءوزى جاسادى، ەگەر جاساعان بولسا. ولەڭى  دۇرىس بولدى، قازىرگە دەيىن جاستار ونى جاقسى كورەدى. ءوزىم جۇماتايدان گورى ديناميكاسى مىقتى اقىنداردى ۇناتامىن. جۇماتايدىڭ ولەڭى، مەنىڭ ۇعىمىمدا، ادەمى قابىرعاعا سالىنعان اسەم سۋرەت سياقتى. بار بولعانى. وندا قوزعالىس جوق، وندا ديناميكا جوق. تامسانىپ-تامسانىپ تۇراسىڭ دا، كەتىپ قالاسىڭ. تۇرىپ قالعان سۋ سياقتى. مۇنى وزىنە دە ايتاتىنمىن، ماقالامدا دا جازدىم.

جاراسقاندى مەن جاقسى كوردىم. ءبىراق، ىلعي شەكىسىپ قالاتىنبىز. ەكەۋمىز ساعىنىسىپ كورىسەتىنبىز، جاسى ۇلكەن ەدى. ءبىراق، ەشقاشان اڭگىمەمىز اياعىنا دەيىن جەتپەدى، ورتا تۇستا مىندەتتى تۇردە ۇرسىسىپ قالاتىنبىز. مەندە ءقايبىر جەتىسكەن مىنەز بار؟! سوڭعى كەزدەسكەنىمىزدە دە سولاي بولدى. كوپتەگەن پرينسيپتەرى ماعان ساي كەلمەدى. جاراسقاننىڭ ەرەكشە باعالايتىن ەكى نارسەسى بار، ونى ۇنەمى ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىن. ءبىرىنشى باعالايتىنىم – كەرەمەت اۋدارماشى بولدى. اۋدارمانى جاراسقانداي جاقسى، ساپالى، كەرەمەت ەتىپ جاساعان اقىنداردى از بىلەمىن. ول ءوز قاتارىنىڭ اراسىنداعى ەڭ