ارينە،  الەمدىك باسقوسۋلاردىڭ دا ءمانى بار. جينالعان مەملەكەت باسشىلارى ورتاق تۇجىرىمعا كەلىسەدى. جالپى تاريحقا نازار اۋدارساق، مۇنداي سامميت پەن جيىنداردىڭ حالىقارالىق ءمانى بار ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.  ويتكەنى كەز كەلگەن پروبلەمانى شەشۋ ءۇشىن مۇنداي كەزدەسۋلەردىڭ ماڭىزى جوعارى.

ارينە ءبارى دە ادامزات ءۇشىن، ادامنىڭ يگىلىگى ءۇشىن جاسالاتىنى ءسوزسىز. جالپى باستى ماسەلە مىنادا: بۇل كەزدەسۋلەردە ايتىلعان پىكىرلەر مەن قول قويىلعان كەلىسىمدەر ورىندالۋى ءتيىس. ءقازىر الەمدىك ەكونوميكا العا قاراي قارىشتاپ، دامىپ بارادى. ارينە، بۇل قۋانىشتى جاعداي. دەسەك تە، ونىڭ زاردابى دا ادام بالاسىنا وڭايعا تيمەيدى. نەگىزى ءوندىرىستىڭ دامۋىنان ەلدىڭ، ادام بالاسىنىڭ ءال-اۋقاتى ارتادى. ءبىراق قورشاعان ورتادا ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىك بۇزىلادى. ونى جوققا شىعارماۋىمىز كەرەك. سوندىقتان دا  عالامداعى باسقوسۋلاردىڭ ءبىرسىپىراسى وسى ەكولوگيالىق تەپە تەڭدىكتى ساقتاۋعا ارنالعان. ءبىر عانا مىسال، 1997  جىلى جاپونيانىڭ كيوتو قالاسىندا تۇجىرىمداما   قابىلداندى. ول وسى قالانىڭ اتىنا سايكەس، كيوتو حاتتاماسى دەپ اتالدى. اتالعان حالىقارالىق قۇجاتتاماعا سايكەس، بارلىق مەملەكەت قورشاعان ورتانى قورعاۋ ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەك. ونىڭ اياسىندا تالاي قادام جاتىر. وندىرىستىك قالدىقتاردى سىرتقا توكپەۋ، وزەن-سۋدى لاستاماۋ، پارنيكتىك گازداردى ازايتۋ سىندى ەكولوگيالىق تازالىققا قاتىستى نارسەلەر. ءبىراق جيىرما جىلدان اسا ءومىر سۇرگەن قۇجاتتى سوڭىنان جاڭارتۋ قاجەت بولدى. 2015 جىلى فرانسيادا وتكەن فورۋمعا 195 ەل قاتىسىپ، ارنايى قاۋلى قابىلدادى. قابىلدانعان قۇجاتقا سايكەس، 195 مەملەكەت جەر بەتىندەگى تەمپەراتۋرانىڭ 2 گرادۋستان ارتىق كوتەرىلمەۋىنە جول بەرمەۋى قاجەت. جالپى ءقازىر اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ جىلىنۋىنا قوسىمشا ىقپال ەتەتىن فاكتورلار وتە كوپ. اتاپ ايتار بولساق، عىلىمي-تەحنيكانىڭ بارعان سايىن جىلدام قارقىنمەن ءوسۋى تابيعاتقا ءوز اسەرىن تيگىزۋدە. وندىرىستىك قالدىقتار مەن زاۋىت-فابريكالاردان ءتۇتىننىڭ شىعۋى، پارنيكتىك گازداردىڭ كوبەيۋى مۇنىڭ بارلىعى دا ەكولوگيانى بۇزۋدا. بۇل ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا قاتتى اسەر ەتىپ جاتقان جاعدايى بار. وندىرىستىك باسىم كوپشىلىگى كومىرمەن جۇمىس ىستەيدى. مۇنان قۇتىلۋدىڭ جولى بار ما؟ بار.  ول – «جاسىل ەكونوميكا» سالاسىن دامىتۋ.  

ءبىز جوعارىدا فرانسيادا 195 مەملەكەت قول قويعان پاريج كەلىسىمى تۋرالى بەكەر ايتقان جوقپىز. راسىندا دا كيوتو حاتتاماسىنان كەيىن 20 جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. ءوندىرىس دامىدى، ەكونوميكا ءوستى. ءبىراق قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى بۇرىنعىدان دا ايقىندالا ءتۇستى. سوندىقتان دا كيوتو حاتتاماسىنىڭ ورنىنا جاڭارتىلعان پاريج كەلىسىمىن جاساۋ كەرەك بولدى. بۇل شىن مانىندە جەتىلدىرىلگەن جاڭا قۇجاتتاما بولدى.

ارينە، كيوتو حاتتاماسىنا قاراعاندا پاريج كەلىسىمى جەدەل جۇزەگە استى دەۋگە بولادى. اقيقاتىن ايتار بولساق، 1997 جىلى قابىلدانعان كەلىسىمدە پارنيكتىك گازداردىڭ شىعارىلىمىن ورتاق ماقساتتا ازايتۋ كوزدەلدى. ال پاريج كەلىسىمىندە دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق وسىمىنە قاراي  پارنيكتىڭ گازداردى ازايتۋ ۇلەسى ءار ەلگە بەلگىلەنىپ بەرىلدى. ولار ەكونوميكاسىنىڭ قۋاتتىلىعىنا وراي ءارقايسىسى وزىنە  مىندەتتەمە الدى. ءبىراق ورتاق كورسەتكىش جاھاندىق +2 گرادۋس. سوندىقتان دا جالپىعا بىردەي ورتاق نارسە تەمپەراتۋرانى +1،5 گرادۋستان اسىرماۋ مىندەتى  قويىلدى.

جالپى كيوتو حاتتاماسىنا قول قويۋ ۇزاققا سوزىلعانىن ايتا كەتۋ قاجەت. سوندىقتان ونىڭ ورىندالۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ بارىسى دا شامامەن سەگىز جىلعا ۇزاققا سوزىلدى. ال پاريج كەلىسىمىنە قول قويۋعا بار -جوعى ءبىر جىل عانا قاجەت بولدى. بۇل نەگىزى نەنى بىلدىرەدى؟ بارعان سايىن ەكولوگيانىڭ لاستانۋىنا دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردىڭ قاتتى الاڭداپ وتىرعانىن كورسەتەدى. ناقتى دەرەككە جۇگىنەر بولساق، پاريج كەلىسىمىنە قاتىسقان 195 ەلدىڭ 179 اتالعان قۇجاتتى زاڭدىق تۇردە ءوز مەملەكەتىندە بەكىتتى. قازاقستان ەلى دە بۇل حالىقارالىق قۇجاتتان قالىس قالعان جوق. 2016 جىلدىڭ تامىز ايىندا ونى پارلامەنتتە بەكىتتى، ياعني حالىقارالىق تىلمەن ايتاتىن بولساق، راتيفيكاسيالادى.    

ءبىز جوعارىدا «پاريج كەلىسىمىنىڭ» «جاسىل ەكونوميكاعا قانداي قاتىسى بار؟»  دەگەن ساۋالدى تاقىرىپقا بەكەر شىعارعان جوقپىز. ناقتى ايتار بولساق، اتالعان كەلىسىمنىڭ  «جاسىل ەكونوميكاعا» تىكەلەي قاتىسى بار.

ويتكەنى ءالى دە بولسا، الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى كومىرمەن جۇمىس ىستەيتىن ستانسالاردى پايدالانىپ وتىر. اتاپ ايتار بولساق، جۇڭگو، گەرمانيا، ەۋرووداقتىڭ  باسىم بولىگى جىلۋ ەلەكتر ستانسالارىنا وتىن رەتىندە كومىردى پايدالانادى. ال جىلۋ ەلەكتر ستانسالارىنىڭ مۇرجاسىنان شىققان ءتۇتىننىڭ قانشىلىقتى ۋلى جانە ادام دەنساۋلىعىنا، قورشاعان ورتاعا زيان ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. سوندىقتان دا اتالعان ەلدەر، سونىمەن قاتار وركەنيەتتى  ەلدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى كومىردى تۇتىنۋدان باس تارتىپ، «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشۋدى جوسپارلاپ وتىر.

ءبىر عانا مىسال، 2030 جىلعا قاراي گوللانديا ەلدە جۇمىس ىستەپ تۇرعان ستانسالاردىڭ بارلىعىن ءبىرجولا جابۋدى كوزدەپ وتىر. سونىمەن قاتار، قىتايدىڭ ءوزى وسىدان ەكى جىلداي بۇرىن كومىرمەن جىلىتىلاتىن سەكسەن بەس ەلەكتر ستانساسىنىڭ قۇرىلىسىن توقتاتتى. مۇنىڭ بارلىعى ارينە دۇنيە ءجۇزىنىڭ زيانسىز «جاسىل ەكونوميكا» باعىتىنا بەت بۇرۋ ەكەندىگى ءسوزسىز.

ارينە «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشۋگە قاتىستى قازىرگى تاڭدا قازاقستان ۇكىمەتى  كەزەڭ-كەزەڭمەن جۇمىس ىستەۋدە. ونى جوققا شىعارا المايمىز. بۇگىندە ۇكىمەت مىندەتتەمەلەردى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسىپ جاتىر. ءبىر عانا مىسال، قازاقستان جوعارىدا اتى اتالعان پاريج كەلىسىمىنە سايكەس، پارنيكتىك گازدىڭ شىعارىلىمىن 2030 جىلعا قاراي 15 پايىزعا ازايتۋعا شەشىم قابىلداپ وتىر.  

جالپى پاريج كەلىسىمى تەك جاھاندىق جىلىنۋعا عانا قاتىستى دەسەك، وندا قاتەلەسكەنىمىز. ونىڭ استارىندا كوپ نارسە جاتىر. ماقسات – قورشاعان ورتانى قورعاۋ، وندىرىستىك قالدىقتاردى لاستاماۋ، پارنيكتىك گازداردىڭ شىعارىلىمىن ازايتۋ. ادام دەنساۋلىعى وسى ايتىلعاندارمەن تىكەلەي ساباقتاس ەكەنى ءسوزسىز. سوندىقتان دا  بۇكىل عالام «جاسىل ەكونوميكاعا»، جاڭارتىلعان ەنەرگيا كوزدەرىنە كوشۋگە قادام جاساپ جاتىر. ويتكەنى بۇل سالانىڭ تابيعاتقا، ەكولوگياعا، ادام دەنساۋلىعىنا تيگىزەر زيانى جوق.  

دەمەك، تۇتاستاي الىپ قاراعاندا، «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشۋ پاريج كەلىسىمىن جۇزەگە اسىرۋ جانە كيوتو حاتتاماسىنىڭ زاڭدى جالعاسى بولىپ تابىلاتىنى ايداي اقيقات. سوندىقتان قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، كەز كەلگەن ەل ەڭ الدىمەن ەكولوگيالىق تەپە تەڭدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ءوز ەكونوميكاسىن اياعىنان تىك تۇرعىزادى، سونىمەن قاتار، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن ارتتىرۋ جولىندا بالاما قۋات كوزدەرىن ىزدەي باستايدى. بۇل ءوز كەزەگىندە قوسىمشا جۇمىس ورىندارىنىڭ اشىلۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى.  بالامالى قۋات كوزدەرىن جاڭارتۋ تۇرعىسىندا  قازاقستان «جاسىل ەكونوميكا» دامىتۋ باعىتىندا جوسپارلى ىسكە كوشىپ جاتقانى بايقالادى. قازاقستان  2020 جىلعا دەيىن بالامالى قۋات كوزدەرىن  3 پايىزعا، 2030 جىلعا دەيىن 30 پايىزعا جەتكىزۋدى كوزدەيدى. ارينە، بۇل جەردە ءبىز ءبىر نارسەنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. بارعان سايىن جەر استىنداعى مۇناي مەن گاز جانە پايدالى قازبالار قورى ازايادى. تاۋسىلمايتىن قور جوق.  بۇكىل الەم وسىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن باسقا سالانى دامىتۋعا كۇش سالادى. سوندىقتان دا بۇكىل عالام جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋعا قۇلشىنىس تانىتىپ جاتىر. بۇل – دامۋدىڭ، ەكونوميكانىڭ تىڭ سالاسى. قازاقستان دا الداعى 30 جىلدا تومەن كومىرتەكتى سالانى دامىتۋعا كۇش سالماق. بۇل «جاسىل ەكونوميكانىڭ جاندانۋىنا سەرپىن بەرەدى.

قازاقستان دا وركەنيەتتى تۇردە «جاسىل ەكونوميكاعا» ەندى قادام باستى. قازىرگى كورسەتكىشىمىز، ياعني وسى سالاداعى ۇلەسىمىز – 3 پايىز شاماسىندا. 2050 جىلعا قاراي «جاسىل ەكونوميكا»  سالاسىن دامىتۋدى 50 پايىزعا جەتكىزۋدى جوسپارلانىپ وتىر. دەمەك، جوسپار بار، اتقارىلار شارۋا دا از بولماي تۇر. بۇل مىندەتتەر ءسوزسىز ورىندالادى.