قوعام مەن ادام بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. قوعام جوق جەردە ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. قوعامداعى اسقىنىپ بارا جاتىرعان دەرتتىڭ ءبىرى – پارا الۋ. پارا بەرۋ دە كوبەيمەسە ازايماي وتىرعاندىعىن جوققا شىعارا المايمىز. ءبىز ءقازىر بالالارعا مەكتەپ جاسىنان باستاپ پارا بەرۋدى ۇيرەتىپ جاتقان سەكىلدىمىز. بالالاردىڭ ءبارى اقشاعا سەنىپ كەتكەن، ۇبت-دان اقشامەن وتەمىن عوي دەپ ويلايدى كوبىسى. مۇعالىمدەرىمىزدە پارا الۋعا داعدىلانىپ العان. ارينە ءبارى ەمەس، دەگەنمەن وندايلار بار. ولارعا مەملەكەت ىستەگەن قىزمەتتەرىنە ساي اي سايىن جالاقىسىن تولەپ وتىر ەمەس پە؟! اقشانى ءار ادام ماڭداي تەرىمەن ەڭبەكتەنىپ تابۋ كەرەك. الدە وسىنى ماقتاۋلى ماماندىق يەلەرى سانالاتىن مۇعالىمدەرىمىز بىلمەيدى مە؟! قاراپ تۇرساڭىز سولاردىڭ ءبارى اقىل توقتاتقان جاندار. ىستەگەن ىستەرى دۇرىس ادامنىڭ ىستەيتىنى ەمەس. قاراپ تۇرىپ كۇيىنىپ كەتەسىز. جەڭىل جولمەن كەلگەن لاس اقشا ابىروي اكەلمەيدى. پارا الۋ سونىڭ ىشىندە وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردەن اقشا الۋ بارىپ تۇرعان ەڭ سوراقى ءىس. جول اقىلارى وزدەرىنە جەتپەي، ۇيدەن جىبەرگەن اقشامەن ازەر كۇنەلتىپ جۇرگەن اش ستۋدەنتتەردى توناعاندا نە پايدا تاپپاق؟ پارا الۋ – مادەنيەتتى تۇردە توناۋ. ءوز باسىم وسىنداي انىقتاما بەرەر ەدىم. كەيبىر ۋنيۆەرسيتەتتەردە سىناق كىتاپشاسىنىڭ اراسىنا اقشا قىستىرماسا جاقسى باعا قويمايتىن وقىتۋشىلار بار ەكەن. ولاردىڭ وزدەرىنىڭ ستاۆكىلەرى بولادى ەكەن. مىسالى بەس دەگەن باعا الۋ ءۇشىن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋمەن قاتار ەكى مىڭ تەڭگەنى ەبىن تاۋىپ بەرۋىڭىز كەرەك. ويتپەگەن جاعدايدا كورگەن كۇنىڭىز قاراڭ. كىمنىڭ تومەن باعا العىسى كەلەدى. شاكىرتاقىلارى نە كيىمىنە، نە تاماعىنا جەتپەيتىن بايعۇس ستۋدەنتتەر كافەلەر مەن رەستورانداردا وفيسيانت، ىدىس جۋۋشى، بارمەن بولىپ جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر. ولمەۋدىڭ امالى. نە دەگەنمەن تىرلىك ىستەۋ كەرەك. ءبىر ايعا دەيىن ولارعا اقشانى كىم بەرەدى؟ اقشا دەگەنىڭ اسپاننان جاۋمايدى عوي. كەيدە ستۋدەنتتەر قاۋىمىن اياپ كەتەسىڭ. ولاردى بەيرەسمي تۇردە – «مادەنيەتتى قايىرشىلار» دەيدى. ورىندى پىكىر. بارىنە كونگىش حالىق. ءار ستۋدەنتتەن الگىندەي اقشا العاندا وقىتۋشىلار بايىماي كىمدەر بايىسىن. ساناسىنا بەرسىن دەۋدەن ءارى اسا المايتىنىمىز تاعى بار. قۇرسىنشى بۇل دەرتتى جويۋ مۇمكىن ەمەس قوي  دەيمىز. وسى قازاقتى «قۇرسىنشى» قۇرتادى. قاشانعى بارىنە كوز جۇما قاراي بەرەمىز. ەلىمىزدە پارا الۋ مەن پارا بەرۋگە قارسى زاڭ بار. ءبىراق كوپشىلىگى ول زاڭعا پىسقىرىپ تا قاراپ جاتىرعان جوق. «بارماق باستى، كوز قىستى» ءالى دە بولسا بار. ءبارىنىڭ كوزدەگەنى قولدان كەلسە قونىشتان باسىپ قالۋ. «بال ۇستاعان بارماعىن جالايدىنىڭ» كەرى. ءوز قىزمەتتەرىن اسىرا پايدالانىپ اقشاعا كەنەلۋدى قالايدى. ەڭ باستىسى قالتالارىن قالىڭداتسا بولعانى. باسقا ادام ول اقشانى قالاي تاۋىپ جاتىرعاندىعىنا باستارىن دا اۋىرتپايدى. جوعارى جاقتا ميلليونداپ، ءتىپتى ميللياردتاپ جەپ، شەتەل اسىپ جاتىرعاندار بار. ونىڭ بارىمەملەكەتتىڭ اقشاسى. ال مەملەكەتتىڭ اقشاسى ءسىز بەن ءبىز سەكىلدى قاراپايىم ادامداردىڭ تولەگەن سالىعىنان قۇرالىتىنىن ەستەن شىعارمايىق. وسىنىڭ بارىنە مەملەكەتىمىز شاراسىز. قولدان كەلەر قايراڭ جوق. قازىرگى تاڭدا ەدەن جۋۋشىنىڭ دا ارتىندا مىقتى تىرەگى بار. ولار دا وسى جۇمىسقا اقشانىڭ كۇشىمەن كىرەدى ەكەن. ءبىر مەكەمەنىڭ كىشى قىزمەتكەرىن اڭگىمەگە تارتقاندا وسىنداي اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. ونى ايتقان كىسىنى اتاۋدى ءجون دەپ تاپپادىق. بىرەۋ ءۇشىن بىرەۋدى كۇستانالاۋدىڭ بىزگە قاجەتى جوق. «ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى». مۇنداي جاعدايلار ورىن الا بەرەتىن بولسا الداعى ساندا شىندىقتى وكىرتىپ تۇرىپ جازاتىن بولامىز. ءبىراق مۇنداي جاعداي ورىن المايتىن شىعار دەپ ويلايمىز. كىمنىڭ باسپا ءسوز بەتىنە شىعىپ ماسقارا بولعىسى كەلەدى. ۋنيۆەرسيتەتتەگى جاعدايدى ايتتىق. ەندى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى جاعدايعا توقتالساق. مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ ءبىرى – اۋرۋحانا. وندا ادامدار اۋىرعان جەرىن قاراتۋعا، ەمىنە شيپا تابۋ ءۇشىن بارادى. اۋىرا كورمەڭىز. اۋىرا قالساڭىز دارىگەرگە قارالىپ شىعۋدىڭ ءوزى قيامەتقايىم. بىتپەيتىن قۇجاتتارمەن ءجۇرىپ يت سىلىكپەڭىز شىعادى. ارى-بەرىدەن سوڭ ءوزىڭىز شارشايسىز. اناليز تاپسىرۋ ءۇشىن كەزەك، قان قىسىمىڭىزدى ولشەتۋ ءۇشىن كەزەك، تاعى ءبىر نارسە ءۇشىن كەزەك. ايتەۋىر بىتپەيتىن كەزەكتەر. دارىگەرگە جەتكەنشە جۇيكەڭىز جۇقارىپ بىتەدى. كەي مەدبيكەلەر كەزەكسىز وتكىزۋ ءۇشىن ازداپ اقشا الاتىن كورىنەدى. ءبىراق پارانىڭ از كوبى بولمايدى. قانداي مولشەردە اقشا السىن ول پارا بولىپ ەسەپتەلەدى. ۋاقىتتارىن سارپ ەتكىسى كەلمەيتىن جاندار پارا بەرۋگە ءماجبۇر. ويتكەنى ءقازىر ەشكىمنىڭ ارتىق ۋاقىتى جوق. نارىق زامانى ءسىزدىڭ جايباسارلىعىڭىزدى كۇتپەيدى. زامان كۇن سايىن وزگەرىپ جاتىر. جۇمىر جەردە عۇمىر كەشكەن ءار پەندە زاماننىڭ اعىمىنان قالماي ءومىر سۇرۋگە تىرىسادى. سول ءۇشىن تالپىنادى. تازالىققا جاۋاپ بەرەتىن ساناپەدستانسيا قىزمەتكەرلەرى دە پارا الۋعا ءۇيىر. جۇمىستارىندا شيكىلىك بار ءار مەكەمە ولارعا پارانى ايتقىزباي بەرەدى. «التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايادى» دەگەندەي وڭاي ولجانى كىم جامان كورسىن. ءبىر جىرتىعىمدى بولسىن جاماپ الارمىن دەگەن جامان نيەتپەن ۇسىنعان اقشانى قالتالارىنا سۇڭگىتىپ جىبەرەدى. پارا الاتىن تاعى ءبىر ماماندىق يەلەرىنىڭ ءبىرى – ماي قىزمەتكەرلەرى. بۇنى ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. ولار اقشانى الا تاياقتىڭ ارتىندا تۇرىپ، جۇرگىزۋشىلەردەن انانى ءبىر، مىنانى ءبىر سىلتاۋلاتىپ الادى. ماي دەگەنىڭ ءقازىر ەكىنشى قۇداي. توقتاتقان ماشيناسىنان بىرنارسە الىپ قالماسا ىشكەندەرى اس بولمايدى. جۇرگىزۋشىلەر دە ولاردى جامان ۇيرەتىپ بولعان. توقتاتا قالسا اقشا قىستىرۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ولاردىڭ قۇنىققانى سونشالىق پارانى اشىق تۇردە سۇراۋعا كوشكەن. اتام قازاق: «دانىككەننەن قۇنىققان جامان» دەمەپ پە ەدى؟ بۇل ءسوزدى ولار ەستەن شىعارعان. بىلسە دە ۇيرەنشىكتى تىرلىگىن جاساۋعا ادەتتەنىپ كەتكەن. ءسوزىمىز قۇر شىقپاۋ ءۇشىن بىرنەشە ادامنىڭ پىكىرىن ءبىلىپ، سۇراق قويعان بولاتىنبىز. ەسكەرتە كەتەتىن جايت سۇحبات الىپ، پىكىر بىلدىرگەن ادامداردىڭ اتى-جوندەرىن وزگەرتىپ بەرىپ وتىرمىز. بۇل جاعداي قايتالانا بەرسە اتى-جوندەرىمەن شىعارۋدان دا تايىنبايمىز. پارا العان ادامنىڭ دا ءاتى-جونىن جاريالايتىن بولامىز.

ەركىنبەك ايبار ۇلى، ءى كۋرس ستۋدەنتى:

-    مەن م.وتەمىس ۇلى اتىنداعى ءبقمۋ-نىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتىمىن. سۇراعىڭىزعا كەلەر بولسام ەلىمىزدە پارا الۋ جانە پارا بەرۋ فاكتىلەرى بار. بۇنى جاسىرا المايمىز. ءوز باسىم پارا بەرىپ كورگەن ەمەسپىن. ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە پارا الۋ فاكتىسى بولعانىن ەستىمەپپىن. بولماي-اق تا قويسىن. ەگەر مەنەن پارا سۇرايتىن بولسا، ءتيىستى ورىندارعا حابارلاسامىن.

  گۇلميرا مارات قىزى، ءىى كۋرس ستۋدەنتى:

-  مەن اقىلى وقۋ بولىمىندە ءبىلىم الىپ جاتىرمىن. وقۋ ورنىمدى ايتپاي-اق قويايىن. مەنەن ەكزامەن ۋاقىتىندا پارا سۇراعاندار بولدى. سۇراعاندا تىكە كەلىپ سۇرامايدى ارينە. گرۋپپانىڭ ستاروستاسىنا وسىنداي اقشا جيناڭدار دەپ ايتادى. جاقسى باعا الۋ ءۇشىن امالسىزدان جيناپ بەرەمىز. جۇمىسقا تۇراردا ديپلومداعى باعاعا دا قارايدى عوي. سونى ءبىلىپ العان ۇستازداردىڭ ءبىر بولىگى پارا الاتىنىن جاسىرا المايمىن. بۇل جاقسى ءىس ەمەس قوي نە دەگەنمەن.

 بەرىك ابيلوۆ، تاكسي جۇرگىزۋشىسى:

-   سۇراعىڭ وتە ورىندى ءىنىم. پارا الاتىندار جەتىپ ارتىلادى. بۇل ۇلت بولىپ كۇرەسەتىن ءىس. ءوز باسىم ماي قىزمەتكەرىنە ەكى رەت پارا بەردىم، جاسىرىپ قايتەيىن. ارينە كوپ ەمەس، ءبىراق پارا بولىپ ەسەپتەلەدى عوي. ماشينامنىڭ فارىن جاقپاعانىم ءۇشىن، ەكىنشىسى جىلدامدىقتى شامادان تىس اسىرعانىم ءۇشىن اقشا تولەدىم. ماي قىزمەتكەرىنىڭ ءوزى جاعدايدى تىم ارىگە اپارماي-اق قويايىن. وسىنداي اقشا بەر دەدى. ءقازىر ەرەجەلەردى بۇزباۋعا تىرىسىپ ءجۇرمىن.

جاميلا ەسىموۆا، قالا تۇرعىنى:

-  جۇمىسقا تۇرۋ ءۇشىن دارىگەردىڭ رۇقساتى كەرەك دەگەسىن قۇجاتتاردى قۇنتتاۋعا كىرىستىم. الگى قۇجاتتاردى راسىمدەۋ ءۇشىن پالەنباي دارىگەرگە كىرىپ، ءمور قويدىرۋىم كەرەك. ونىمەن جۇرسەم بيىل بىتپەيتىن ءتۇرى بار. اۋرۋحانانىڭ ءبىر قىزمەتكەرىمەن سويلەسىپ كورىپ ەدىم، ازداعان اقشا بەرسەڭ ىستەپ بەرەمىن دەگەندى ايتتى. ءسويتىپ ونى ريزالاپ، ءتيىستى قۇجاتقا وڭاي قول جەتكىزدىم. بۇنداي قادامعا مەن امالىمنىڭ جوقتىعىنان باردىم. تەزىرەك جۇمىسقا تۇرۋىم كەرەك بولدى. قازىرگى كەزدە ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى قيىنداپ كەتتى عوي. ەندى پارا بەرمەيمىن عوي دەپ ويلايمىن.

سۇحباتتاسىپ، اڭگىمەلەسكەن ادامدارىمىز وسىلاي دەيدى. وسىنداي جايتتاردى ءوز قۇلاعىممەن ەستىپ، جاعامدى ۇستادىم.

جانايدار بولاتبەك ۇلى