مۇراعات دەرەكتەرى مەن باسىلىمدارعا نازار اۋدارا كەلسەك، 1921 جىلى قازاقستاننىڭ بەس گۋبەرنياسى مەن ءبىر ۋەزى، اتاپ ايتساق، ورىنبور، اقتوبە، ورال، بوكەي، قوستاناي گۋبەرنيالارى مەن اداي ۋەزى اشارشىلىققا ۇشىرادى [1]. 2 653 300 ادام تۇراتىن قازاقستاننىڭ باتىس بولىگىمەن جانە ونىمەن شەكارالاساتىن قوستاناي گۋبەرنيالارىنىڭ اشارشىلىققا دۋشار بولۋىنىڭ وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار ەدى. ولاردىڭ ءارقايسىنىڭ ارا جىگىن تاراتپاي جالپى ايتساق، 1921 جىلعى اشتىقتىڭ نەگىزى ارىدە، تەرەڭدە جاتتى. 1916 جىلى قازاق جاستارىن تىل جۇمىستارىنا الۋ، شاقىرىلعانداردىڭ باس ساۋعالاپ قاشۋى، حالىق نارازىلىعىنىڭ ءورشىپ، تورعاي توڭىرەگىن قامتىعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى، اق پەن قىزىل كەزەكپە كەزەك بيلىككە كەلگەن الاساپىران ازامات سوعىسى، ەر ازاماتتىڭ ات ۇستىندە بولۋى قالىپتاسقان شارۋاشىلىق جۇيەسىن توقىراۋعا ۇشىراتتى. ونىڭ ۇستىنە 1920 جىلعى جۇت پەن 1921 جىلعى قۇرعاقشىلىق اۋىل شارۋاشىلىعىن تۇرالاتىپ، حالىققتى كۇيزەلىسكە دۋشار ەتتى.

بۇل ازاماتتىق سوعىسىنىڭ ەندى عانا اياقتالعان، بولشيەۆيكتەر ەل ىشىندەگى ساياسي- ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك شيەلەنىستى ءوز پايداسىنا ءالى تولىق شەشە الماعان ءولارا كەزەڭ ەدى. كرونشتات بۇلىگى، شارۋالار نارازىلىعى، بولشيەۆيكتەر بيلىگىن ءالى دە مويىنداي قويماۋ – سول كەزەڭنىڭ جالپى احۋالىنىڭ سيپاتىن كورسەتەتىن.  وسى كەزەڭدە تەك قانا قازاقستاندا عانا ەمەس، رەسەيدىڭ ءبىرقاتار جەرىندە دە استراحان، ساريسىن، ساراتوۆ، سامارا، سيمبيرسك، ۋفا گۋبەرنيالارى اشارشىلىق قۇرساۋىنا تۇسكەن بولاتىن.

ارينە، قازاقستانداعى اۋىر جاعدايدى ورتالىقتاعى بولشيەۆيكتىك بيلىك ءبىلدى. سولاي بولعانىمەن، اشارشىلىققا ۇشىراعان رەسەي گۋبەرنيالارعا كومەك كورسەتۋدى تالاپ ەتتى. ءوز ەلىندەگى اشارشىلىقتىڭ دەندەپ، ەتەك الىپ بارا جاتقانىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان قازاق ەلىنىڭ بيلىگى الدارىندا تۇرعان ەكى ماسەلەنى دە شەشۋ جولىن ۇستاندى. رەسەيگە ءىشىنارا كومەك جاساعانىمەن، ەل ىشىندەگى جاعدايدى رەتتەۋدى ءبىرىنشى كەزەككە قويدى. سوندىقتان دا بولار، قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى اتىنان ءا.جانكەلدين مەن كيسەليەۆ قازاقستانداعى اشارشىلىق جايىن ايتا كەلىپ، جاعدايدى رەتتەۋ ءارى ءبىر جاعىنان جەڭىلدەتۋ ماقساتىندا قازاقستان تەرريتورياسىنداعى باسقا ۇلت وكىلدەرىن، مىسالى، ۋكراينداردى ءوز رەسپۋبليكالارىنا قونىس اۋدارۋعا رۇحسات بەرۋىن سۇرادى. اشىق ايتىلماسا دا، ءبىر سەبەپتەرى نەمەسە ورتالىقتىڭ الىستان ويلاعان ماقساتتارى بولدى ما بۇل ۇسىنىسقا كەلىسىم بەرمەدى. سونىمەن قاتار، الدىن الا جوسپارلانعان قازاقستانعا رەسەيدەن قونىس اۋدارۋعا ءتيىستى 2 ملن ادامدى ورنالاستىرۋ ماسەلەسى دە وزگەرىسسىز قالدى [2].

قازاقستانعا رەسەيدەن 2 ملن ادامدى قونىستاندىرۋ قاجەت دەگەن ماسەلە كۇن تارتىبىندە تۇرعانىمەن، وسى ۋاقىتتا قازاقستاندا اتالعان بەس گۋبەرنيا مەن ءبىر ۋەزدە اشارشىلىققا ۇشىراعاندار سانى دا مالىمەت بويىنشا 2 ملن ادام ەدى. 1922 جىلدىڭ قاڭتارىنداعى مالىمەت بويىنشا ورىنبور گۋبەرنياسىندا – 437 776، قوستاناي گۋبەرنياسىندا – 252 816، اقتوبە گۋبەرنياسىندا – 359 326، ورال گۋبەرنياسىندا – 277 835، بوكەي گۋبەرنياسىندا – 100 مىڭ، اداي ۋەزىندە – 75 مىڭ اشارشىلىققا ۇشىرادى [1]. بۇل مالىمەتتىڭ ءوزىن ورتالىقتىڭ قىرىنا ۇشىراپ قالماۋ ءۇشىن قازاق بيلىگى ازايتىپ بەرگەن دە بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، وسى جىلدارى ەل ىسىنە بەلسەنە ارالاسىپ، ەلدىڭ اۋىر ءحالىن ءوز كوزىمەن كورگەن م.اۋەزوۆ «...اشتىقتان قۇتقارۋ ءۇشىن ءدال ءقازىر شۇعىل شارا قولدانىلماسا، وندا قازاق رەسپۋبليكاسى قازاقسىز قالادى» دەگەندى بەكەر ايتپاعان بولۋى كەرەك [3، 79 ب]. بۇل بيلىكتىڭ دارمەنسىزدىگى مەن اشتان قىرىلىپ جاتقان قازاقتى كورگەن ادامنىڭ جان ايقايى، ىشقىنۋى ەدى. قازاقستاندا وسىنشاما 2 ملن ادام اشارشىلىققا دۋشار بولعاندا، ولاردى اشارشىلىق تۇزاعىنان الىپ شىعۋ ءۇشىن قاجەتتى ازىق-تۇلىك قورىن قالىپتاستىرۋ، ولارعا كومەك بەرۋ ورىنىنا تاعىدا وسىنداي 2 ملن ادام ادامدى رەسەيدەن قازاقستانعا قونىس اۋدارۋ ەشبىر لوگيكاعا كەلمەيتىن ەدى.

ءبىراق، قازاقستاندا اشارشىلىق تۇزاعىنا تۇسكەندەر جوعارىدا اتالعاندار عانا ەمەس باسقا دا جاعدايى دۇرىس دەگەن گۋبەرنيالار جايى دا وڭىپ تۇرمادى. تەك قانا، اقمولادا اشتىققا ۇشىراعاندار سانىن 100 670 ادام دەپ كورسەتىلدى. اقمولانىڭ وزىندە جاعداي وسىلاي بولعاندىعىنا قاراماستان، ولارعا موسكۆادان بەرىلگەن جوسپاردان تىس تاعى دا 300 مىڭ توننا استىقتى رەسەيگە جىبەرۋ مىندەتتەلدى [4، 288 ب]. لەنيننەن جۇمىسشىلار مەن شارۋالارعا كومەكتەسۋ كەرەك دەگەن جەدەلحات كەلگەن سوڭ ارال بالىقشىلارى دا 1921 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانىندا رەسەيگە 14 ۆاگون بالىق تيەپ جونەلەتتى [5، 170 پ]. اشتىققا ۇشىراعان قازاقستانعا ورتالىقتان كومەك كەلگەنى بىلاي تۇرسىن، قايتا ازىق-تۇلىك جىبەرۋ تالاپ ەتىلدى.

اقيقاتىن ايتساق، وسى كەزدە ۇلتجاندى قازاق زيالىلارى، ونىڭ ىشىندە س.سادۋاقاسوۆ پەن م.اۋەزوۆ اشارشىلىلىق جايىن ايتىپ دابىل قاقتى. «...ءدال وسى، 1921 جىلدىڭ كۇزى مەن 1922 جىلدىڭ كوكتەم ايلارىنا دەيىنگى ارالىقتا ءۇلتتىڭ مۇدەيتىن قورعايتىن اسا كوكەيتەستى شارالاردىڭ بىردە-بىرەۋى سماعۇل مەن مۇحتاردىڭ قاتىسۋىنسىز وتكەن جوق. بۇل قارساڭدا قازاقتىڭ «قاراتاياقتارى» (زيالىلاردى قىر قازاقتارى وسىلاي اتاعان) بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن دارەجەدە ۇيىمشىلدىق تانىتىپ، ءىشىنارا سايا ىزدەگەن ساياقتارى بولماسا، قالعاندارىنىڭ بارلىعى دا ۇلتتىق مۇددەنىڭ اينالاسىنا توپتاستى [3، 75 ب].

قازاقستاننىڭ سولتۇستىك باتىس ايماعىن قامتىعان اشتىق قازاق ۇلتىنىڭ كەلەشەگىنە، ۇلت بولىپ قالۋىنا ءقاۋىپ ءتوندىردى. اشتىق ءقاۋىپى كۇننەن كۇنگە ۇلعايىپ، جان ساقتاۋ ءۇشىن قولىنا تۇسكەننىڭ ءبارىن جەپ، ءتىپتى ادام ەتىن ادام جەپ جاتقاندىعى جونىندەگى سۋىق حابارلار جەتىپ جاتقاندىعىنا قاراماستان ورىنبورداعى قازاق بيلىگى ورىنىنان قوزعالىپ باتىل شارالارعا بارا قويمادى. ونىڭ، ەكى ءتۇرلى سەبەبى بار ەدى. بىرىنشىدەن، قازاق ولكەلىك ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى نەگىزىنەن قازاق ەمەس ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرالدى دا، قازاق دالاسىنداعى اۋىر حالگە سونشالىقتى مازاسىزدانا قويمادى. ولار كەرىسىنشە، رەسەيدىڭ اشارشىلىققا ۇشىراعان اۋداندارىنان قازاقستاننان ازىق-تۇلىك كومەگىن ۇيىمداستىرۋعا بەلسەنە كىرىستى. قازاق وتباسىلارىنىڭ تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان الدىنداعى ازىن اۋلاق مالىن،  استىعىن جيناپ الدى. ەكىنشىدەن، قازاق زيالىلارى اراسىندا دا تاپتىق ۇستانىمدارىنا بايلانىستى جىك تۋىپ، بيلىكتەگى تاپشىلدار ەل ىشىندەگى اشارشىلىقتى، اۋىر حالدى بايانداپ شارا قولدانۋدى تالاپ ەتكەن زيالىلاردى، الاشورداشىلاردىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ارەكەتى دەپ قابىلدادى. سونىمەن قاتار، ۇلتجاندى قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلتتىق ماسەلەلەردى كوتەرۋى بيلىكتەگى باسقا ۇلت وكىلدەرىنە دە ۇناي قويمادى. ولاردىڭ اراسىندا كەلىسە الماۋشىلىق ءجيى بولدى. سوندىقتان، بيلىك قازاق ەلىندەگى اشارشىلىققا باستاپقى كەزەڭدە بەلسەنە كىرىسپەدى.

ونى وسى جىلدارداعى قازاق ولكەلىك ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتىنىڭ جۇمىس جوسپارىنان دا كورۋگە بولادى. نازار اۋدارساق:

1. ۆكپ(ب) نىڭ ءحىى سەزىنە دايىندىق. 2. رەسەيدە اشتىققا ۇشىراعان اۋداندارعا ازىق-تۇلىك جونەلتۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ قولىنداعىلارىن جيناپ الۋ؛ 3. بۇعان قارسى حالىقتىڭ نارازىلىعىن ۇيىمداستىرىپ ... وتىرعان «قازاق ۇلتشىلدارىنا قارسى كۇرەسۋ [3، 75 ب]. سول كەزەڭدەگى قازاقستانداعى بولشيەۆيكتىك بيلىكتىڭ ۇستاعان باعىتى وسىنداي بولدى. حالىقتىڭ الدىنداعى مالى مەن قولىنداعى سوڭعى وزەك جالعاپ وتىرعانىن اسىرەقىزىل بەلسەندىلەر قورقىتىپ-ۇركىتىپ جيناپ الدى. ورتالىققا جاقسى كورىنۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىقتىىڭ ءوزى اشارشىلىققا دۋشار بولىپ وتىرعاندا، جينالعانداردى رەسەيگە جونەلتتى. ال، بۇل جاعدايدى كورىپ ءبىلىپ وتىرىپ، مۇنداي ىسكە نارازىلىق بىلدىرگەن قازاق زيالىلارىن تاپشىلدار «ۇلتشىلدار»، «پرولەتارلىق ينتەرناسيوناليزمگە قارسىلار» رەتىندە كىنالادى. سونىمەن قاتار، س.مەڭدەشيەۆ باستاعان بولشيەۆيكتەر موسكۆاعا تومەندەگىدەي ماتىندە جەدەل حات جولداعان. «اشارشىلىق تۋرالى قاۋەسەتتى تاراتىپ جۇرگەن ۇلتشىلدار. ولار قاراپايىم شارۋانىڭ مۇڭ مۇقتاجىن جوقتاعانسىپ، ەڭبەكشەلەردىڭ نازارىن وزدەرىنە اۋدارۋ ءۇشىن قاساقانا بايبالام سالۋدا» - دەگەن. پروفەسسور ت.جۇرتپايدىڭ پىكىرىنشە، «شىندىعىندا، تۋرا سول كەزدە س.مەڭدەشيەۆتىڭ تۋعان اۋىلىندا ءتۇتىنى تىك شىعاتىن بىردە-بىر ءۇي قالماعان ەدى» [3، 76 ب]. ەگەر، 1921 جىلدىڭ ناۋرىزىنداعى مالىمەتكە سەنسەك، س.مەڭدەشيەۆتىڭ ەلى ورال گۋبەرنياسىندا تۇراتىن 470 028 ادامنىڭ 446 536-سى، ياعني 99% اشتىققا ۇشىرادى. باسقا گۋبەرنيالاردا جاعداي ءسال تاۋىرىرەك دەگەنمەن ولار دا جاعداي وڭىپ تۇرمادى.

اشارشىلىق مەڭدەگەن سول جىلدارى بيلىكتەگى بولشيەۆيكتەر اشتان قىرىلىپ جاتقان قازاقتار تاعدىرى جونىندە ماسەلە كوتەرگەن ۇلتجاندى قازاق زيالىلارىنىڭ ىس-ارەكەتىن  كەڭەستىك قۇرىلىسقا قارسى ۇلتشىلداردىڭ ادەيى جاساپ وتىرعانى  دەپ ايىپتادى. ەل ىشىندەگى اشتىقتى دەر كەزىندە تىزگىندەي الماعان بيلىك ۋاقىت وتكىزىپ كەش قيمىلدادى. ونىڭ وزىندە وزدەرى ۇلتشىلدار دەپ ايىپتاپ وتىرعانداردىڭ تالاپ ەتۋىمەن. 1921 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا قازاق قىزمەتكەرلەرى قاتىسقان كەڭەستە كۇن تارتىبىندە، ءبىرىنشى، قىرداعى اۋدانداردىڭ اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىندارىنا ناقتى كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋ، ەكىنشى، قازاق قىزمەتكەرلەرىن وسى جۇمىسقا تارتۋ جانە ولاردى ءتيىمدى پايدالانۋ قارالدى. ءبىرىنشى ماسەلە بويىنشا، م.اۋەزوۆتىڭ بايانداماسى تىڭدالدى. م.اۋەزوۆ ەل ىشىندەگى اۋىر جايدى بايانداپ «...كوپتەگەن اۋداندارداعى قازاقتار كوپتەن بەرى تەك قانا كورتىشقانمەن، تىشقانمەن، سۋىرمەن، تاعى دا سول سياقتى ۇساق جاندىكتەرمەن وزەگىن جالعاۋدا، سونىڭ كەسىرىنەن ءار ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلار مەن ىندەتتەر ەستىپ بىلمەگەن دەڭگەيدە تارالىپ بارادى» دەپ مالىمدەدى.

وسى كەڭەستەن كەيىن عانا، قاقاعان قىستا اشتىققا ۇشىراعان اۋداندارعا كومەك كورسەتۋگە قادام جاسالدى. ءبىراق، قاھارىنا مىنگەن قىستا ەل جاعدايى ودان سايىن اۋىرلاپ كەتكەن ەدى. وسى كەڭەستە شالعاي جاتقان تورعايعا قوستاناي ارقىلى جىبەرىلەتىن كومەك بارماي قالادى، ازىق-تۇلىك قوستانايدىڭ ءوز باسىندا قالىپ جەرگىلىكتى حالىققا جەتپەيدى دەگەن بولۋ كەرەك  قابىلدانعان قاۋلىدا «تورعايعا جىبەرىلەتىن ازىق-تۇلىك جاردەمى قوستانايدان بولەك جىبەرىلۋىن ورتالىق ارقىلى شەشۋگە قول جەتكىزسىن» دەلەندى[6، س.197 ].

قوستانايعا ارنايى بارعان س.سادۋاقاسوۆتىڭ جازۋىنشا، قوستانايدا اشتارعا ارنالعان اسحانالار مەن بالالار ءۇيى اشىلعانىمەن، ول قالىڭ قازاق ىشىندە اشىلماعان. قوستانايدىڭ ءوز باسىندا اشىلعان اسحانالاردا تاماقتاندىرىپ جاتقان اشتار ىشىندە قازاقتار جوق. ال، اسحاناعا قاجەتتى ەت ءۇشىن مالدى اش قازاقتاردىڭ وزىنەن الىپ وتىرعان. قازاقتارعا جاردەم بەرمەك تۇگىلى ولاردىڭ قولىنداعىلارىن جيناپ العان. «قوستانايدىڭ ورىستارىنان قازاقتىڭ ءحالى جامان. قازاق ىشىندە اشتىق جازعا قاراي كوبەيدى. جەر قارايىپ كەتكەن سوڭ قايتا قار جاۋاپ، مالدىڭ جارتىسىنا جۋىعىن قىرىپ كەتتى. ەل ىشىندە ءولىپ جاتىر. ...قوستاناي مەكەمەلەرىنىڭ اشتارعا جاردەم بەرۋى دە باسقاشا. وزدەرىنىڭ قوستانايىنشا!.. ...بۇل ايتقاندار – ەرتەگى ەمەس، شىپ-شىن وقيعا. قوستانايدا بولىپ وتىرعان وقيعا» - دەپ اشىنا جازدى [7، 280-281 بب]. سوندىقتان دا بولار، تورعايعا جىبەرىلەتىن ازىق-تۇلىك جاردەمى قوستانايدان بولەك جىبەرىلسىن دەگەن قاۋلىنىڭ قابىلدانعانى.

العاشىندا اشتىققا ۇشىراعان قوستاناي گۋبەرنياسىنا كومەك كورسەتۋ، ازىق-تۇلىك قورىن قالىپتاستىرۋ، ونى جەتكىزۋ اقمولا گۋبەرنياسىنا جۇكتەلدى. ءبىراق، بۇل كەيىن ەكى ءتۇرلى سەبەپپەن وزگەرىسكە ءتۇستى. بىرىنشىدەن، 1922 جىلدىڭ باسىندا اشتىق قۇرساۋىنا تۇسكەن چەليابينسك، قوستاناي، سامارا گۋبەرنيالارىنان اشتار لەگى شامامەن 470 مىڭ ادام جان ساقتاۋ ءۇشىن اقمولا گۋبەرنياسىنا اعىلىپ  كەلدى. بۇل ارينە، قولداعى بار ازىق-تۇلىك قورىنىڭ ءبىر بولىگىن كومەك كورسەتۋ ءۇشىن جۇمساۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. سىرتتان كەلۋشىلەر جاڭا پروبلەمالار تۋدىردى. ەكىنشىدەن، گۋبەرنيا قۇرامىنداعى پەتروپاۆل، كوكشەتاۋ، اتباسار ۋەزدەرى دە وسى كەزەڭدە اشتىققا ۇشىرادى دا، گۋبەرنيا اكىمشىلىگى ورتالىقتان اتالعان ۋەزدەردى اشارشىلىققا ۇشىراعاندار رەتىندە ساناپ، جينالعان ازىق-تۇلىك قورىن ىشكى قاجەتتىلىككە جۇمساۋعا رۇحسات سۇرادى.

وسىدان كەيىن قوستاناي گۋبەرنياسىنا كومەك كورسەتۋ اشتىققا ۇشىراماعان دەپ سانالعان سەمەي گۋبەرنياسىنا مىندەتتەلدى. قوستاناي گۋبەرنياسى اشتارىنا كومەك كورسەتۋ باستى ماسەلەنىڭ بىرىنە اينالدى. سەبەبى، گۋبەرنيا حالقىنىڭ 90%-ى اشتىققا ۇشىراعان ەدى. قوستاناي گۋبەرنياسى ىشىندە شالعايدا جاتقان تورعاي ۋەزىنىڭ جاعدايى وتە اۋىر بولدى. 1921 جىلدىڭ جازىنداعى قۇرعاقشىلىق، ءشوپتىڭ شىقپاۋىمەن جەتىسپەۋشىلىگىنەن جانە قاتال قىستان ۋەزدىڭ 13 بولىسىندا دا مال قىرىلدى. مالدىڭ قىرىلۋى، جەرگىلىكتى حالىقتى تىرشىلىك كوزىنەن ايىرىپ اشارشىلىققا ۇشىراتتى. 13 بولىس ىشىندەگى نەعۇرلىم قۋاتتى سانالعان تورعاي، شۇبالاڭ، مايقاراۋ، سارىقوپا، كورتوعاي جانە قاراقوعا بولىستارىندا دا مال باسى كۇرت كەمىدى. ەلدى اشتىق جايلادى. حالىق ءوز اتا مەكەندەرىن تاستاپ اقتوبە، قوستاناي، جەزقازعان جاققا بوستى. اقتوبەگە جەتكەندەرى ودان ءارى باسقا ايماققا كەتتى. سەبەبى، اقتوبە گۋبەرنياسىنىڭ دە ءحالى وڭىپ تۇرماعان ەدى. ول جاقتاعى حالىق تا بوسقىنشىلىققا ۇشىراپ جاعدايى جاقسى تۇركستان گۋبەرنياسىنا قاراي اعىلدى.

سونىمەن قاتار، شالعايدا ورنالاسۋى، كولىك قاتىناسىنىڭ قيىن بولۋى، كومەكتىڭ دەر كەزىندە جەتپەۋىنەن تورعاي ۋەزى حالقىنىڭ جاعدايى ناشارلادى. سىرتتان كەلەتىن ازىق-تۇلىكتىڭ جەتۋى دە قيىن بولدى [8]. سوندىقتان، قيىن جاعدايدا قالعان تورعاي ۋەزىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنە رەسپۋبليكالىق ورگاندارمەن تىكەلەي  بايلانىس جاساۋعا رۇحسات بەرىلدى [9].

وسى جىلدارى ەل قىزمەتىنە بەلسەنە ارالاسقان م.اۋەزوۆ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە اشارلىققا بايلانىستى كولەمدى ماقالا جاريالاپ، ەلدى اشىققاندارعا جىلۋ جيناۋعا، كومەك كورسەتۋگە شاقىردى [10؛ 3،84 ب]. ەلدىڭ اۋىر حالىنە قازاق زيالىلارى كوز جۇمىپ قاراي المادى. م.دۋلاتوۆ تا «اقجول» گازەتىنە بىرنەشە ماقالا جاريالاپ، شىندىقتى جازىپ، قازاق بيلىگى قوزعالسىن، قيمىلداسىن دەگەن نيەتتە بولدى. «تورعاي ۇيەزىندە مال قىرىلىپ جاتىر. جازعى سالىم اشارشىلىق كۇتىپ وتىرمىز. الىستان ازىق تاسيتىن كولىك قالعان جوق. قارقارالى ۇيەزىندە شارۋا كۇيزەلدى. مال ءولىپ جاتىر. جۇرت جاياۋ، اش، جالاڭاش... تەمىر ۇيەزىندە جۇت. اۋرۋ قالىڭ، كۇندە جانازا... بوكەي ورداسىنىڭ قازاقتارى تومىرشىق دەگەن ءشوپتىڭ ءدانىن قاعىپ جەپ جاتىر... ىرعىز ۇيەزىنىڭ قازاقتارى سارشۇناق تىشقاندى جەپ جاتىر. كۇزدىگۇنى ولگەن مالداردىڭ ولەكسەسىن قار استىنان قازىپ الىپ جەپ جاتىر. ولەكسە ءارى اس بولماي، بيشارالار قىرىلىپ جاتىر، - دەپ جازدى [11،53 ب].

ەل ءىشىن جايلاعان اشتىق تۋرالى ايتىلىپ، گازەتتە جاريالانعاندارعا «بۇل ۇلتشىلداردىڭ بوسقا داۋرىعۋى، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ىس-ارەكەتى، سوندىقتان ۇلتشىلدارعا قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋ كەرەك» دەپ ارەكەتسىز وتىرعان بيلىككە م.دۋلاتوۆ جانۇشىرا اشىق تۇردە «اشتىق قىرعىنىنان قايتسەك قۇتىلامىز؟ دەگەن ماقالاسىن قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ نازارىنا  دەپ اتاۋمەن جازدى. «ەلدى ەل قىلۋ، قىرعىننان قۇتقارۋ ءۇشىن ازامات تەگىس اتقا ءمىنۋ كەرەك. ءبىراق، ازامات وكىمەتتەن رۇحساتسىز اتقا مىنە المايدى. سوندىقتان قازاق وكىمەتى قازاقتى ەل قىلامىن دەسە، زاكون جولىمەن بەكىتىپ، اشتار ءۇشىن كۇيلى ەلدەردەن جىلۋ جيناۋعا رۇحسات ەتسىن. ەلگە سەنىمدى، ءبىلىمدى، تازا ازاماتتاردى باستىق قىلىپ، 20-30 كوميسسيا شىعارسىن. بۇلارعا كەرەكتى كۇش-كومەگىن بەرسىن. كوميسسيالار ۇيەزدى، وبلىستى، اۋدانعا ءبولىپ ارالاسىن، جينالعان مالدارىن جاز بويى اشارشىلىق بولىپ جاتقان جەرلەرگە ايداسىن. اش بوسقىنداردى امان ەلدەرگە كوشىرىپ ورنالاستىرسىن» - دەي كەلىپ، «...جالعىز وكىمەت تاراپىنان كورسەتىلگەن جاردەمگە عانا سۇيەنىپ وتىرساق، ەلدى قىرىپ الامىز. وكىمەت جاردەمىن كورسەتە بەرسىن، ول ءوز الدىنا، ءوزىمىز جۇرتتىڭ قامىن ويلاۋىمىز كەرەك» دەپ ەل زيالىلارىن ەل ىشىنە بارۋعا، كومەك كورسەتۋگە شاقىردى.

قازاق وكىمەتى ەل ىشىندەگى جاعدايدىڭ ودان ءارى ۋشىعىپ بارا جاتقانىن ءبىلدى. ەندى شەگىنەرگە جەر قالماعانىن ءتۇسىندى مە، الدە اشتىقتى جويۋ ىسىنە قالىڭ قازاقتى جۇمىلدىرا باستاعان «الاشورداشىلار» ىقپالىنىڭ ءوسىپ بارا جاتقانىنان، ونىڭ سىرتىندا ەل ىشىندەگى احۋالدىڭ اۋىرلاپ، اشتىقتىڭ جايلاعانىنا كوزى جەتكەن سوڭ با ۇلت زيالىلارىنا رۇحسات بەردى. ونىڭ سىرتىندا اشارشىلىقتان بوسقان ەلدىڭ تاسقىنى قازاق شەكاراسىنان تىسقارى كەتكەن ەدى. ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى اشتارعا كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ءوز وكىلدەرىن گۋبەرنيالارعا، 1921 جىلى ساۋىردە اقمولاعا قياقوۆ، سەمەيگە توعجانوۆ، قوستاناي-تورعايعا س.ءسادۋاقاسوۆ جىبەرىلدى.  [12،24-26 پپ]. قواك وكىلى رەتىندە وسى جىلدارى ەل ىسىنە بەلسەنە ارالاسىپ جۇرگەن م.اۋەزوۆ تە سەمەي گۋبەرنياسىنا باردى.

س.ءسادۋاقاسوۆتىڭ تا «قوستاناي-تورعاي» ماقالاسى وسى ساپار ناتيجەسىندە جازىلىپ، 1922 جىلى «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ 7-8 سانىندا جاريالاندى. وسى ماقالاسىندا س.ءسادۋاقاسوۆ «جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سوڭعى ءبىر ماقالاسىندا ورىنبور ازاماتتارىنا «اشتاردىڭ جانىنا بارىڭدار» دەپ جازدى دەگەن ەدى. ۇلتتىق مۇدەنى قاشاندا جوعارى ۇستاعان ج.ايماۋىتوۆ باسقا دا ۇلت جاناشىرلارىمەن بىرلەسىپ اشارشىلىقا ۇشىراعان ەلگە كومەك كورسەتۋ ماقساتىندا ءوزى تىكەلەي ارالاسىپ، باسقالارعا ۇلگى بولا وتىرىپ جىلۋ جينادى.

اشتىق تورعاي ەلىن ەسىڭگىرەتكەن تۇستا م.دۋلاتوۆ ەل ارالاپ ساۋىن ايتىپ، اشتىققا ۇشىراعاندارعا قول ۇشىن بەرۋلەرىن سۇراپ سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ ءۇش ۋەزىن ارالاپ شىقتى. م.اۋەزوۆ ەرتىس بويىن ارالاپ ەلدەن مال جينادى. ءا.بوكەيحانوۆ ءوزى باس ساۋعالاپ جۇرسە دە 1921 جىلى توبىقتىنىڭ شاعان، بۇعىلى، شىڭعىس، مۇقىر، قىزىلادىر جانە نايماننىڭ سىبان بولىستارىنان ساۋىنعا مال جيىپ، تورعايعا مال ايداپ بارا جاتقان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا تابىستايدى [3،90-91؛ 98-99؛137 بب.]. جانۇشىرا قيمىلداعان ا.بايتۇرسىنوۆ تا قىسىل تاياڭ جاعدايدى بايانداپ، اشتىقتان حالىقتى امان الىپ قالۋ ءۇشىن كومەك قولدارىن سوزۋدى سۇراپ ۇندەۋ جازدى.

جىلۋ مالىن جيناۋشى ۇلت زيالىلارىنىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلىنىڭ، ىقپالىنىڭ جوعارىلىعى، ولارعا دەگەن حالىقتىڭ سەنىمى بولار 1922 جىلدىڭ جازىندا 7 مىڭ باس مال جينالدى.

جينالعان مالدى شالعايدا جاتقان تورعاي ەلىنە اپارىپ، اشىققان ەلگە تاراتۋ جوسپارلاندى. ونىڭ سەبەبى دە بار ەدى. بىرىنشىدەن، ورتالىقتان، سونىمەن بىرگە گۋبەرنيا ورتالىعى قوستانايدىڭ وزىنەن، ءارى تەمىرجولدان الىس تورعاي ۋەزى حالقىنىڭ جاعدايى وتە ناشار بولدى. ولارعا جول قاشىقتىعىنان كومەك جەتۋى قيىن ەدى. ەكىنشىدەن، جاعدايى ەجەپتاۋىر قوستانايدىڭ شوۆينيستىك پيعىلداعى ورىس شارۋالارى اشىققان تورعاي قازاقتارىنا استىق جىبەرۋگە قارسى بولدى [13،110 پ]. ال، ءوز جاعدايى اۋىر اشتىىق جايلاعان كورشىلەس اقتوبەدەن كومەك كەلۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ۇشىنشىدەن، سەمەيدە جىلۋ جيناۋ جۇمىسىنا تورعايلىق زيالىلار، ونىڭ ىشىندە م.دۋلاتوۆ بەلسەنە ارالاستى. سول جىلدارى وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى، باتىل م.دۋلاتوۆ تا ءوزى ەلىنىڭ قيىن جاعدايى جەتكىزە ايتا بىلگەن بولار. سونىمەن قاتار، سەمەي ەلىنە جەتە تانىس ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ا.ءبىرىمجانوۆ، ع.ءبىرىمجانوۆ، ن.قۇلجانوۆ، ن.قۇلجانوۆا، س.كادىربايەۆ، ا.يۋسۋپوۆ جانە ت.ب. ۇلت زيالىلارى شىققان تورعاي ەلىنىڭ اۋىر ءحالى قازاق وقىعاندارىن، جالپى بىلەتىندەردى بەي-جاي قالدىرماعان بولۋى كەرەك. جينالعان جىلۋ مالىنىڭ تورعاي ۋەزىنە جىبەرىلۋىنە وسى اتالعاندار سەبەپ بولدى ما دەيمىز.

سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ كوميسسياسى ون ەكى بولىستان جينالعان مالدى تورعاي ۋەزىنە جەتكىزۋدى، مال ايداۋدى ۇيىمداستىرۋدى، جالپى باسشىلىقتى ج.ايماۋىتوۆقا جۇكتەدى. جولعا شىعۋ ءۇشىن قاجەتتى كەرەك جاراقتى دايىنداۋ، ىزدەپ تابۋ ىسنە ءبىرشاما ۋاقىت كەتەدى. وسى ارالىقتا مال ايدايتىن مالشىلاردى جالدادى، مالشىلار ءۇشىن قوس، دارى-دارمەك دايىندادى. جينالعان مال قارقارالىدا بولعاندىقتان 1922 جىلدىڭ 19 تامىزىندا شىعىپ، 1 قىركۇيەكتە اقمولاعا جەتتى.

اشتىق باستالعان سول جىلدارى ادام بويىنداعى جاقسى ساپالى قاسيەتتەرىمەن قاتار، جامان قاسيەتتەرى دە بايقالىپ كوزگە ءتۇستى. ەل-جۇرتتىڭ ءبىرى، جاقسىسى اشتىق قىسپاعىنا تۇسكەن حالىققا قولىنداعىسىن ءبولىپ بەرىپ جاناشىرلىق، باۋىرمالدىق تانىتسا، سونىمەن قاتار، ەكىنشى بىرەۋلەرى، جامانى ايتقالى وتىرعانىمىز مال ايداعاندار اراسىندا مالدى ايىرباستاۋ، جوعالتىپ جىبەرۋ، ۇرلاۋ سەكىلدى قاسيەتەرىمەن كورىندى. ايدالعان مال قىركۇيەك ايىنىڭ ورتاسىندا تورعاي ۋەزىنە جەتتى. جول بويى 172 باس سيىر – ءولدى، 46 باس سيىر – تاماققا جۇمسالدى، 9 باس – ەڭبەك اقىعا بەرىلدى، 22 باس مال – ايىرباستالدى، 14 باس – كيىمگە، باسقا دا كەرەك جاراققا جۇمسالدى،  2 باس مال جوعالدى. جىلقىدان دا شىعىن شىقتى. 94 باس جىلقى – ءولدى، 21 باس – تاماققا جۇمسالدى، 145 باس – اقىعا بەرىلىپ، 47 باس – ايىرباستالىپ، 2 باس – قارقارالىدا قالدىرىلدى. ەكى تۇيە ءولدى. ايدالعان مالدان 2082 باس سيىر، 1982 باس جىلقى، 185 قوي، بارلىعى 4249 باس مال تورعاي جەرىنە جەتتى [14،62 پ].

ايداپ اكەلىنگەن مالدى تورعايعا جەتپەي 200 شاقىرىم جەرلە جالداما وزەنى بويىنا  قالدىرىپ، ج.ايماۋىتوۆ تورعايعا بارىپ مال ۇلەستىرۋگە بايلانىستى حالىقپەن اكىمشىلىكتىڭ قاتىسۋىمەن جينالىس جاسادى. مالدى حالىققا تاراتۋ ءۇشىن ارنايى ۋەزدىك كوميسسيا قۇرىلىپ، ءار بولىستان وكىلدەر كىردى. سونىمەن قاتار، كوميسسيا قۇرامىنا ۋەزدىك اشتار كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى قۇلجانوۆ پەن ەل ىشىندە ىقپالدى ادامداردىڭ ءبىرى ب.بولعامبايەۆ كىردى.

وسىلاي اكەلىنگەن مال تورعاي ەلىنە تاراتىلىپ اشتىقتان قينالعان جاندارعا كومەك كورسەتىلدى. بۇل ارادا ج.ايماۋىتوۆتىڭ ەل تانىعان تۇلعا، ادال ازامات رەتىندە قىزمەت ەتتى. اشتىق ەسەڭگىرەتكەن ەلگە ءبىر ادامداي كومەك كورسەتتى. ەل ارالاپ مال جيناۋعا قاتىستى، ايداپ اكەلۋگە، جانە اشىققان حالىققا تاراتۋعا باسشىلىق جاسادى. ءبىراق، بۇل ج.ايماۋىتوۆ شىرعالاڭىنىڭ باسى، قوزعالىس نۇكتەسى ەدى.

اقيقاتىن ايتساق، الاش زيالىلارى وسى قيىن ۋاقىتتا تاعى دا ۇلتجاندىلىقتارىن كورسەتتى، قازاق تاعدىرى جولىندا باستارىن بايگەگە تىكتى. بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ ەل ىشىندە ابىروي بەدەلىنىڭ ءوسۋى، حالىق ءسوزىن سويلەۋى بولشيەۆيكتىك بيلىككە ۇناي قويمادى. ولاردىڭ قازاق ءۇشىن جاساعاندارىن كەڭەستىك بيلىكتى مۇقاتۋ، كەڭەستىك ساياساتقا اشىق قارسىلىق، قاستاندىق دەپ قابىلدادى. ءارى وسى كەزەڭ قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنداعى جىكتەلۋدىڭ اشىلۋ كەزەڭى ەدى. سەبەبى، الاشورداشىلار كەزىندە الاساپىران ۋاقىتتا ۇلت مۇددەسى ءۇشىن ۋاقىتشا ۇكىمەتپەن دە، اقتار مەن دە جاقىنداسقانى بەلگىلى. ال، ەندى ولاردىڭ كەڭەس بيلىگى جاعىنا شىعىپ قىزمەت ەتىپ قاتار جۇرگەنىن كەشەگى قارسىلاسى تاپشىل، بولشيەۆيكتىك ۇستانىمداعىلار قابىلداي المادى. اشتىق جىلدارى دا باتىل قيمىلداپ، ەل ىشىنە بارىپ، ەل مۇڭىن ايتىپ اشىققاندارعا جاردەمدەسىپ قىزمەت جاساۋى كەڭەستىك بيلىكتى ەلەمەۋ، ونى تومەندەتۋ بولىپ سانالدى.

اششى دا بولسا ايتىپ وتەتىن جاي جانە ءبىر تاڭقالارلىعى پارتيا مەن مەملەكەت باسىندا وتىرعان ءالىبي جانكەلدين، سەيتقالي مەڭدەشيەۆتەر ءوز ەلدەرى اشتىققا ۇشىراپ جاتقاندا ءۇنسىز وتىردى، قوزعالا قويمادى. ەل ارالاپ، ءوز ەرىكتەرىمەن اشتىققا دۋشار بولعان ەلگە كومەك كورسەتۋىن سۇراپ، جىلۋ جيناپ جۇرگەن م.دۋلاتوۆ پەن ءا.بوكەيحانوۆ اشتىقتى پايدالانىپ، حالىق ىشىنە بارىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى استىرتىن ارەكەت جاساۋدا دەپ ايىپتالىپ تۇرمەگە تۇسكەندە دە «ولار ەل ءۇشىن ءجۇر-اۋ» دەپ قول ۇشتارىن بەرمەدى. م.دۋلاتوۆتى سەمەيدە تۇتقىنداپ، ولان سوڭ وگپۋ وكىلىنىڭ بۇيرىعىمەن ورىنبورعا جىبەردى. ءبىراق، اششى مەن تۇششىنى كورگەن م.دۋلاتوۆ ءوزىن ۇستاي ءبىلدى. سودان دا بولار، تەرگەۋ، جاۋاپ الۋدان سوڭ ىسىنەن قىلمىستى ارەكەت تاپپادى ما بوساتتى.

وسى ۋاقىتتا پارتيالىق تازالاۋ ساياساتى ءجۇردى دە «پارتيانى السىرەتىپ، ونىڭ بىرلىگىن بۇزىپ كەلگەن جىكشىل توپتاردىڭ ءبارىن دەرەۋ تاراتۋ تالاپ ەتىلدى. بارلىق پارتيا ۇيىمدارىنا قانداي دا بولسىن جىكشىل ارەكەتتەرگە جول بەرىلمەۋىن قاتاڭ قاداعالاۋ جۇكتەلدى. سونىمەن قاتار، «كونتريەۆوليۋسيالىق كۇشتەر مەن انتيپارتيالىق ۋكلوندارعا قارسى كۇرەسۋ مىندەتى» قويىلدى. بۇل كونتريەۆوليۋسياشىل، بۋرجۋازيالىق ۋكلون دەگەن قوڭىراۋى بار كەشەگى الاشورداشىلاردى كەز كەلگەن جاعدايدا ايىپتاۋعا مۇمكىندىك بەردى [15،213 ب].

وسى جىلدارى مەملەكەتتىك قىزمەتكە سەنىمسىز ەلەمەنتتەردى، سولاردىڭ ىشىندە بۇرىنعى الاشورداشىلاردى، ولارمەن بايلانىسى بارلاردى جىبەرمەدى جانە ولاردى قايتا تەكسەرۋدەن وتكىزدى. بۇل الاشوردا قۇرامىندا بولعان جانە ولارمەن بايلانىسى بار دەگەن زيالىلاردى اشىق قۋدالاماسا دا، مەملەكەتتىك قىزمەتتەن شەتتەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. تەكسەرۋگە ءتۇستى، بۇرى