جالپى جەر شارىن مەكەن ەتكەن ادام بالاسى ءبىر نارسەنى ۇعىنۋى كەرەك: ەكونوميكا مەن ەكولوگيا – ەگىز. ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ كۇنى جوق. ءبىراق كەز كەلگەن كوكىرەك كوزى بار پەندەنى الاڭداتاتىن ءبىر نارسە بار. ول ەكونوميكا دامىعان سايىن ەكولوگياعا شەكسىز زيانىڭ تيگىزىپ كەلەدى. اۋا لاستاندى، توعاي، ورمان قىرقىلىپ جاتىر. قوقىس قالدىقتارى ءار جەردە شاشىلۋدا. بۇدان شىعاتىن جول بار ما؟ بار! وتكەن عاسىردىڭ 70 جىلدارىنان باستاپ، ەكونوميكانى جاڭعىرتۋ ارقىلى ونى ەكولوگيانىڭ پايداسىنا شەشۋ تۋرالى اڭگىمە ايتىلىپ، ماسەلە قوزعالا باستادى. وتكەن عاسىردىڭ 70 جىلدارىنىڭ باسىندا ورىن العان قارجىلىق داعدارىستان كەيىن ەنەرگورەسۋرستاردىڭ باعاسى كۇرت كوتەرىلدى. ەنەرگيانى پايدالانۋ كۇرت ارتتى. ونىڭ زالالى دا كوبەيە باستادى. بۇدان شىعۋ ءۇشىن نە ىستەلىنگەنى دۇرىس؟ ەڭ الدىمەن ەنەرگيانى ۇقىپتى ءارى ءتيىمدى تۇتىنۋ كەرەك  جانە ونى كەز كەلگەن ادام بالاسىنىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋى قاجەت. قورشاعان ورتاعا زالالى تيمەگەنى دۇرىس. پايدالانۋعا بەرىلگەن قۋات كوزدەرىن ءتيىمدى پايدالانۋ ەڭ باستى ماسەلە رەتىندە كۇن تارتىبىنە شىقتى. مۇنى قاراپايىم تىلمەن ايتار بولساق، الەم ەكونوميكانى «جاسىلداندىرا» باستادى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى ، ەكولوگيالىق تۇراقتىلىق تومەندەدى. ءبىر عانا مىسال، جالپى الەم تابيعي كاپايتالدى ءۇش نارسەمەن ولشەيدى، اتاپ ايتقاندا حايۋاناتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋى، سۋ رەسۋرستارى مەن تەڭىزدەگى اۋا مەن قورشاعان ورتاداعى ەكوجۇيەنىڭ تۇراقتىلىعى. ءبىراق مويىندايتىن تاعى ءبىر نارسە بار: ەكولوگياعا تيگىزگەن ادام بالاسىنىڭ زيانى سوڭعى كەزدەرى ەكى ەسە ءوستى. ءتىپتى 2030 جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي تابيعي رەسۋرستاردىڭ ازايۋى باستالادى. مۇنى ساراپشىلار ايقىن ايتىپ وتىر. وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ اياعىنا قاراي الەمدىك ەكولوگ ساراپشىلار دابىل قاعا باستادى. وسىدان كەيىن «تۇراقتى دامۋ» دەگەن ءسوز تىركەسى پايدا بولدى. ول نە؟ بۇل­ – بولاشاق ۇرپاقتىڭ  تۇتىنۋ قابىلەتىنە بۇگىنگىلەر زيان كەلتىرمەۋى ءتيىس. سول ءۇشىن 1987 جىلى بۇۇ مىنبەرىنەن ۇسىنىستار ايتىلىپ، «ءبىزدىڭ ورتاق  – بولاشاعىمىز» اتتى بايانداما جاسالدى، قارار قابىلداندى. ورتاق جۇمىستى ۇيلەستىرۋ تۋرالى پىكىر ايتىلدى. «تۇراقتى دامۋ»  تۇجىرىمداماسىن باسشالىققا الا وتىرىپ، ءۇش ماسەلەنى  ۇيلەستىرۋ كۇن تارتىبىنە شىقتى. ول مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ەكولوگيالىق قۇرىلىمىن ۇيلەستىرۋ. ولار بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. ارينە، جىل وتكەن سايىن ارتىپ بارا جاتقان ەكونوميكالىق ءوسىم تۇبىندە ەكولوگيالىق اپات تۋدىراتىنىن تۇسىنە وتىرىپ، الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى «جاسىل ەكونوميكانى» قولدانىسقا ەنگىزدى. سونداي-اق ونى ءتيىمدى دامىتۋ مودەلىنە اينالدىرۋدى كوزدەپ وتىر.

تاريحقا نازار اۋدارساق، ەڭ الدىمەن وسى تىركەستى نەمەسە وندىرىستە «جاسىل ەكونوميكانى» وڭتۇستىك كورەيا قولدانا باستادى. ەلۋ جىلدان اسا كەدەيلىكتى شەگىندە ءومىر ءسۇرىپ، سوعىستان قالجىراپ شىققان وڭتۇستىك كورەيا ءتيىمدى باسقارۋدان سوڭ عانا ەڭسەسىن كوتەردى. 2008 جىلى ەل پرەزيدەنتى لي مەن باك «تومەن كومىرسۋتەكتى جاسىل ءوسىم» اتتى ستراتەگيالىق قۇجاتقا قول قويدى. سول كەزدەن بەرى وڭتۇستىك كورەيا مەملەكەتى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 2 پايىزىن جاسىل تەحنولوگيا سالاسىنا ءبولىپ كەلەدى. اتاپ ايتقاندا، ول نە نەمەسە  قانداي سالا؟ بىرىنشىدەن، ول –ەنەرگەتيكا، ەكىنشىدەن – كولىك، ۇشىنشىدەن –وندىرىستىك جانە تۇرمىستىق قالدىقتار، تورتىنشىدەن – ەكولوگيالىق زەرتتەۋلەر. وڭتۇستىك كورەيانىڭ  «جاسىل ەكونوميكاعا» ءمان بەرگەنى سونشالىق، ءتىپتى ەلدە «جاسىل ءوسىم عالامدىق ينستيتۋتى» حالىقارالىق عىلىمي –زەرتتەۋ ورتىلىعى پايدا بولدى. بۇل ورتالىق قازىرگى تاڭدا الەمدەگى جاڭادان دامىپ كەلە جاتقان 27 ەلگە كومەك كورسەتىپ وتىر. ءقازىر اتالعان ورتالىقپەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەيتىن سەرىستەستەر وتە كوپ. وڭتۇستىك كورەيا «جاسال ەكونوميكانى» قالاي جانداندىردى، بۇل ساۋالدىڭ ءبارىن ورتالىقتان الۋعا بولادى. ءتىپتى 2011 جىلدان باستاپ وڭتۇستىك كورەيا ەل حالقى ءۇشىن تولەماقىنىڭ جاسىل  كارتاسىن ەنگىزدى. نەگە؟ ساۋدا ورىندارىندا قانداي دا قىزمەت اقىسىن تولەگەن كەزدە ءسىز وسى جاسىل كارتا ارقىلى ەسەپتەسەتىن بولساڭىز، وندا ءسىزدىڭ كارتاڭىزعا بونۋس ءتۇسىپ وتىرادى. ونى كوممۋنالدىق تولەماقىعا نەمەسە ۇيالى تەلەفوننىڭ تاريفىنە جۇمساۋعا بولادى.  وڭتۇستىك كورەيا حالقى  ءقازىر بۇل باعدارلامانىڭ پايداسىن كوردى ءالى دە كورە بەرەدى. وڭتۇستىك كورەيا «تومەن كومىرسۋتەكتى جاسىل ءوسىم» باعدارلاماسى ارقىلى 2020 جىلعا دەيىن پارنيكتىك گازداردى 30 پايىزعا دەيىن تومەندەتۋدى كوزدەپ وتىر.

جالپى وڭتۇستىك كورەيا عانا ەمەس، «جاسىل ەكونوميكا» سالاسىنا فين ەلى دە  ەرەكشە نازار اۋدارعانىن بايقاۋعا بولادى. كەيىنگى بەس-التى جىلدا فينليانديا جەل جانە كۇن ەلەكتر ستانسالارىن كوپتەپ سالۋعا  كىرىستى. دەرەككە نازار اۋدارار بولساق، فين ەلى قۋات كوزدەرىنىڭ 40 پايىزعا جۋىعىن وسى كۇن مەن جەلدەن الىپ وتىر. ءتىپتى فينليانديادا كەيىنگى كەزدەرى كۇن ەنەرگياسىنان قۋات الاتىن نىساندار مەن تۇرعىن ۇيلەر سالىنا باستادى. ولار ءۇي توبەسىندەگى كۇن باتارەيالارى ارقىلى قۋات كوزىن وندىرەدى جانە ونى سول ءۇيدىڭ ءار پاتەرىنە بەرەدى. ءار پاتەردە تۇراقتى جارىق بار. مىنە «جاسىل يننوۆاسيا» نەمەسە «جاسىل ەكونوميكانىڭ قۇدىرەتى».

اۆستراليا دا «جاسىل ەكونوميكاعا» زور ءمان بەرىپ وتىر. 2019 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ەلدە الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كۇن ەلەكتر ستانساسىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالادى. بۇل ىسكە قوسىلاتىن بولسا، ەلدەگى 30 مىڭ تۇرعىن ءۇي كۇن باتارەياسىنان ەلەكتر ەنەرگياسىنان جارىق الاتىن بولادى. ونىڭ ۇستىنە اۆسترالياداعى تۇرعىن ءۇيدىڭ تورتتەن ءبىرى وسى كۇن باتارەلارىنان قۋات كوزىن الىپ وتىر.

ارينە، الەم ەلدەرى «جاسىلدانا» باستاعان ۋاقىتتا قازاقستاننىڭ دا قاراپ قالۋعا قۇقى جوق. بىزدە دە قازىرگى ۋاقىتتا «جاسىل ەكونوميكا» سالاسىن دامىتۋعا قاتىستى جوسپار بار.  بۇل ءۇش كەزەڭدى قامتيدى. بۇل تۋرالى ءبىز كەزىندە كەڭىرەك ايتتىق. وعان قايتادان توقتالۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. ايتا كەتەتىن ءبىر عانا نارسە بار: ەگەر «جاسىل ەكونوميكا» جانداناتىن بولسا، وندا ەلىمىزدە جارتى ميلليونعا جۋىق جۇمىس ورنى قۇرىلادى. دەمەك، ادامدار تۇراقتى جۇمىسىن تاباتىن بولادى.

«جاسىل ەكونوميكا» اتالعان سالاعا تىڭ سەرپىن بەرەدى. ەكولوگيالىق تەپە تەڭدىك قالپىنا كەلەدى. پارنيكتىك گازدار ازايادى. اۋانىڭ لاستانۋى تومەندەيدى. ءوندىرىستىڭ جاڭا سالاسى داميدى. باسقالاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە قازاقستاندا اۋقىمدى ەڭ ءىرى ەكى جوبا دۇنيەگە كەلدى. استانادان 30 شاقىرىم جەردەگى ارناساي شاعىن ەلدىمەكەنىندە «جاسىل تەحنولوگيالار ورتالىعى» اشىلعانى بەلگىلى. وندا 35  يننوۆاسيالىق جوبا جۇمىس ىستەيدى. مۇندا ارنايى وقىتۋ ورتالىقتارى بار. ورتالىق ءقازىردىڭ وزىندە سان مىڭداعان ازاماتتارعا قوسىمشا ءبىلىم بەرگەن. بۇل ورتالىقتان ءبىلىم العان ادام «جاسىل ەكونوميكا» مەن تەحنولوگيانىڭ نە ەكەنىن ءبىلىپ، وقىپ ۇيرەنىپ شىعادى. مۇندا كۇن باتارەيالارى، جىلىجايلار، كومىر قىزۋىن ارتتىراتىن پەشتەر، باسقا دا تەحنولوگيالار جۇمىس ىستەپ تۇر. ءبىر تاڭقالارلىعى، بۇل جەردەگى ءبىراز تەحنولوگيالاردى وتىندىق ونەرتاپقىشتار مەن عالىمدار جاساعان. بولاشاقتا ارناساي سياقتى «جاسىل» تەحنولوگياسى دامىعان اۋىلدى قازاقستاننىڭ بىرنەشە ەلدىمەكەنىنە  اپارۋ كوزدەلىپ وتىر.

سونداي-اق ەلىمىزدە العاش رەت ىسكە قوسىلعان  TalanTowers ىسكەرلىك ورتالىعىنىڭ جاعىمدى جۇمىسىن دا اتاپ وتكەن ءجون. بۇل ورتالىقتىڭ دا الەم مويىنداعىن ارنايى سەرتيفيكاتى بار. وندا ەلەكتر ەنەرگياسىن ۇنەمدەيتىن ليفت، كۇن باتارەيالارى، كۇننىڭ ىستىعىنان ساقتايتىن ارنايى تەرەزەلەر جانە تاعى باسقا قوندىرعىلار بار. اتالعان ورتالىقتا «جاسىل شاتىر» تەحنولوگياسى بار. ەڭ ءبىر قىزىعى، كۇن سۋىق بولعاننىڭ وزىندە جاسىل تەحنولوگيانىڭ قۋاتى ارقىلى شاتىر نىساننىڭ ىشىندە جىلۋدى قالىپتى ۇستاپ تۇرادى. ال جازعى ايلاردى نىساننىڭ ءىشى ءبىر قالىپتى تەمپەراتۋرادا تۇراقتى تۇردە سالقىن بولادى.

مۇنداي جوبالار شۇكىر، قازاقستاندا بارشىلىق. مىسالى، «باتىس جۇڭگو -باتىس ەۋروپا» حالىقارالىق جولىمەن قوردايعا قاراي جول تارتساڭىز، جازىق دالادا اينالىپ تۇرعان جەل ديىرمەنى كوزگە تۇسەدى.  بۇل – جەل ەلەكتر ستانسالارى. 2013 جىلدان بەرى تۇراقتى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتىر. بۇل كەزدەيسوق تا ەمەس. قورداي اسۋىنداعى جەلدىڭ جىلدامدىعى وتە قۋاتتى. ورنالاسقان جەرى دە ىڭعايلى، جىلدىڭ قاي مەزگىلى بولسىن، جەل سوعىپ تۇر. ودان الىناتىن قۋات كوزىن ءقازىر اتالعان ايماق تولىققاندى پايدالانىپ وتىر.

الەم ەلدەرىنىڭ «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشە باستاۋىنىڭ باستى سىرى – ادامزاتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن جاسالىنىپ جاتقان قادام ەكەنى تۇسىنىكتى. ويتكەنى بارىننەن دە قىمباتى – ادام مەن ونىڭ دەنساۋلىعى. سوندىقتان دا وندىرىستىك جانە تۇرمىستىق قالدىقتى ازايتىپ، ونى قايتا وڭدەپ جەرگە مىڭداعان اعاش ەگىپ، يگىلىكتى ءىس جاساعان كەزدە عانا ءبىز ەكولوگيانىڭ بۇزىلۋىنىڭ الدىن الامىز. الەمنىڭ جانە قازاقستاننىڭ «جاسىل ەكونوميكاعا» بەت بۇرا باستاعانىنىڭ باستى سىرى وسى.

راسىندا دا قازىرگى كەزەڭدە  قازاقستان بارلىق مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرىپ، «جاسىل ەكونوميكانى» دامىتۋعا قولايلى جاعداي جاساپ وتىر. بارلىق زاڭنامالار دا قولدانىستا. ەلباسى، قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشۋ تۋرالى تۇجىرىمداما قابىلداندى. ەلباسىنىڭ حالىققا ارناعان جولداۋلارىندا دا بۇل ماسەلە ءجيى ايتتى. ويتكەنى ونىڭ ماڭىزدىلىعى كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. 2014 جىلدان باستاپ «جاسىل ەكونوميكا» تۋرالى زاڭ ىسكە استى. سوندىقتان زاڭ مەن زاڭناما، تۇجىرىمداما باردا، ەكونوميكانىڭ «جاسىلدانا» ءتۇسۋى قۇپتايتىن قادام دەر ەدىك.