تە́رمين (لات.terminus) شەگى، شەكاراسى دەگەن ۇعىمدى بەرەتىن، قانداي دا بولماسىن عىلىمدا، تەحنيكادا، ونەردە جانە ت.ب. كەيبىر تۇسىنىكتەردىڭ اتاۋى بولىپ كەلەتىن ءسوز نەمەسە ءسوز تىركەسى. تەرميندەر، وسى سالاعا ءتان ءدال بەلگىلەرىمەن ارنايى ورىن الادى. تەرميندەر مەن تەرمين ەمەس سوزدەر (جالپى ۇلتتىق سوزدەر) بىر-بىرىنە اۋىسىپ وتىرۋى مۇمكىن.
2019 جىلى 1989 جىلى قابىلدانعان «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ جارىق كورگەنىنە 30 جىل تولعانى بارىمىزگە ايان. جوعارى مەديسينالىق وقۋ ورىندارىندا مەملەكەتتىك تىلدە ماماندار دايىنداي باستالعانىنا 30 جىل تولدى دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا تولىق بولادى. وسى زاڭ شىققاسىن 1989-1990 وقۋ جىلىندا اقتوبە مەملەكەتتىك مەديسينا ينستيتۋتىندا ءبىرىنشى كۋرسقا تالىمگەرلەر قابىلداندى. 1990 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا اتالمىش جوعارى مەديسينالىق وقۋ ورنىندا، قۇرامىنا سول كەزدە قىزمەت ىستەپ جاتقان ەمدەۋ جانە پەدياتريا فاكۋلتەتتەرىنىڭ قازاق توپتارى كىرگەن، قازاق بولىمشەسى دەكاناتى قۇرىلدى. قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرىپ، جوعارى ءبىلىمدى مەديسينا ماماندارىن دايىنداۋ، وقىتۋمەن قاتار وقۋ قۇرالدارىن دايىنداۋمەن قاتار جۇرگىزىلدى. لەكسيالار مەن تاجىريبەلىك ساباقتارعا دايىندىقتى قازاقشا ءتالىم بەرەتىن وقىتۋشىلار تۇندە جۇرگىزىپ، ەرتەڭىنە اۋىزشا ساباق جۇرگىزدى نەمەسە ءدارىس وقىدى. ارينە، بۇل وتە قيىن بولدى، «مەن قازاقشا ساباق بەرە المايمىن» دەپ جىلاعاندار دا بولدى، ءبىراق ۇلتى قازاق ازاماتتار مەن ازاماتشالاردىڭ «مەن ىستەمەسەم، كىم ىستەيدى؟» دەگەن ىشكى رۋحى جەڭدى. 1991 جىلى اقتوبە مەلەكەتتىك مەديسينا ينستۋتۋتىندا قازاق تىلىندە ساباق بويىنشا رەسپۋبليكالىق وقۋ-ادىستەمەلىك كونفەرەنسيا وتكىزىپ، ازدى-كوپتى تاجىريبەمىزدى تۇجىرىمداعان بولدىق. قازاق تىلىندە وقىتۋشىلارعا ارنالعان العاشقى ادىستەمەلىك نۇسقاۋ (اۋرۋ بالانى كلينيكالىق تەكسەرۋدىڭ جوباسى) 1992 جىلى جارىق كوردى. سونىمەن قاتار، دارىستەر مەن تاجىريبەلىك ساباقتار تازا قازاق تىلىندە جۇرگىزىلۋىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى. كەيبىر ماماندىقتار بويىنشا ماماندار باسقا مەديسينالىق جوعارعى مەديسينالىق وقۋ ورىندارىنان شاقىرتىلدى. قاراجاتتىق جاعداي سول كەزدە وتە قيىن بولسا دا سول كەزدەگى ينستيتۋتتىڭ رەكتورى پروفەسسور سماگۇلوۆ اجماگيي سماعۇل ۇلىنىڭ كورسەتكەن قامقورلىعى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەستەن شىقپايدى. تاعى ءبىر ەرەكشە ايتىپ كەتەتىن جاعداي، ينستيتۋتتىڭ سول كەزدەگى رەكتورى قازاقشا ءدارىس بەرۋ ماسەلەسىن تىكەلەي ءوز باسشىلىعىندا ۇستاپ، تىپتەن تەرمينولوگيا ماسەلەسىنە دە ارالاسىپ، ونىڭ دۇرىس جولدا ءجۇرۋىن ءوزى قاداعالاپ وتىردى.
رەسپۋبليكادا ءبىرىنشى بولىپ قازاق تىلىندە ىشكى اۋرۋلار پروپەديەۆتيكاسىنا ارنالعان وقۋ قۇرالىنىڭ (دارىستەر جيناعى) اۆتورى دا ءبىزدىڭ ۇجىمنان بولدى: ول – پروفەسسور ق.ا.جامانكۇلوۆ. بۇل عالىم-وقىتۋشى سودان كەيىن دە كوپتەگەن وقۋلىقتاردى باسپادان شىعاردى. سول سياقتى وسى وتكەن مەرزىم ىشىندە پروفەسسورلار ق.د.دۇيسەنوۆ، ق.و.قاسەنوۆ، ك.ي.يسماعۇلوۆ، و.ش.شايحييەۆ جانە كوپتەگەن باسقا عالىم-وقىتۋشىلار قازاق تىلىندە ساباق بەرۋدى ادىستەمەلىك جاعىنان قامتاماسىز ەتتى. ولاردىڭ ءبىرقاتارى بۇل دۇنيەدەن ءوتىپ كەتسە دە ءالى ەڭبەكتەرى ەستەن شىعار ەمەس.
2002 جىلى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ ۇسىنىسىمەن باسپادان شىعىپ، جارىق كورگەن «بالالار اۋرۋلارىنىڭ پروپەديەۆتيكاسى» وقۋلىعى قازاقستان جوعارى وقۋ ورىندار قاۋىمداستىعى ۇيىمداستىرعان بايقاۋدا «ساڭلاق اۆتور» اتانىپ، ءبىلىم ستاندارتىنا ساي وقۋلىق جازۋداعى ناتيجەلى ەڭبەگى ءۇشىن ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى مەدالمەن ماراپاتالدى. وسى وقۋلىقتىڭ بيىل 2019 جىلى ەكىنشى باسىلىمى قازاق جانە ورىس تىلىندە جارىق كورمەك. دسم رەسپۋبليكالىق دەنساۋلىق ساقتاۋدى دامىتۋ ورتالىعىندا ساراپتامادان ءوتىپ، وقۋ-ادىستەمەلىك ورتالىقتىڭ رەسپۋبليكالىق وقۋ-ادىستمەلىك كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا ماقۇلداندى. قولىمىز جەتسە، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنەن تىركەۋدەن وتەمىز دەگەن ءۇمىتىمىز بار. ءبىزدىڭ تاجىريبەمىزدە العاش رەت قازاقشا دايىندالعان وقۋلىق ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ، باسپادان شىعارىلماقشى. بۇدان بۇرىن قولدانىلعان رەسەي وقۋلىقتارىن تىكەلەي قازاق تىلىنە اۋدارۋ بولشاعى جوق ءادىس بولدى دەپ ەسەپتەيمىن. ءساتى تۇسسە، وسى وقۋلىقتى اعىلشىن تىلىنە اۋدارساق دەگەن ويىمىزدا جوق ەمەس. وسىلاي بولا تۇرسا دا ءالى قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتارمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن ماماندىقتار جوق ەمەس. بۇنداي پاندەر بويىنشا رەسەي وقۋلىقتارىن قازاقشاعا اۋدارىپ، ۋاقىتشا پايدالانعان دۇرىس شىعار.
وسىلاي بولا تۇرسا دا «ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ» 30 جىلدىق مەرەكەسىن تويلاپ وتسەك تە قازاق تىلىندەگى، ونىڭ ىشىندە مەديسينا سالاسىنداعى تەرميندەر جاساۋ ماسەلەسى ءبىر جولعا قويىلماي وتىر. بۇل باعىتتا ا.ر. راقىشيەۆ دايىنداعان «قازاقشا-ورىسشا-لاتىنشا اناتوميالىق تەرميندەر سوزدىگى» 1 ءبولىمى 1963 جىل، ەكىنشى بولىگى 1966 جىل، «اناتوميا تەرميندەرىنىڭ سوزدىگى» الماتى، 1994 جىل ماڭىزدى ورىن العانى بەلگىلى.
ارينە، 2009 جىلى الماتىدا «دايك-پرەسس» باسپاسىنان جارىق كورگەن، 40 مىڭعا جۋىق تەرميندەردى قامتيتىن مۇحامەديا احمەتوۆ دايىنداعان ورىسشا-قازاقشا-اعىلشىنشا مەديسينالىق تەرميندەر سوزدىگىنىڭ كورسەتكەن كومەگىن ەشقانداي ماراپاتپەن ولشەۋ مۇمكىن ەمەس. مەديسينا سالاسىندا قىزمەت ىستەپ، ءدارىس بەرىپ جۇرگەن ازاماتتار مەن ازاماتشالاردىڭ العىسى شەكسىز دەپ ويلايمىن. سەبەبى 1989 جىلى باستاپ قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسىن الىپ، ءدارىس بەرە باستاپ، وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالدار دايىنداۋ كەزىندە ءبىزدىڭ كورگەن قيىندىقتارىمىز دەڭگەيى ءبىر اللانىڭ وزىنە ايان. ءاربىر ادام ءوز دەڭگەيىندە قازاق تىلىندە ءدارىس بەرىپ، تىپتەن ورىس-قازاق ءتىلىن قالاي اجىراتاتىنىمىزدى دا بىلمەي قالعان ۋاقىتتارىمىز بولدى. مىنە وسىنداي وتە اۋىر قيىن كورىپ جاتقانىمىزدا، 20 جىلعا جۋىق كەزەڭنەن سوڭ جوعارىدا كورسەتىلگەن مۇحامەديا احمەتوۆتىڭ سوزدىگى جارىق كورىپ، ارقامىزدى كەڭگە سالعانداي بولدىق. مىنە بۇگىن ول سوزدىكتىڭ ومىرگە كەلگەنىنە دە 10 جىل ۋاقىت ءوتىپ كەتتى. دەمەك، كەيبىر مەديسينالىق تەرميندەردى قايتا قارايتىن مەزگىل جەتكەن سىقىلدى. ارينە «تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر» دەگەندەي، وڭاي شارۋا ەمەس، ءبىراق بۇل – ءومىردىڭ تالابى. وسى تۇجىرىمىما مىسالدار كەلتىرەيىن.
كاستراسيا –ءپىشتىرۋ (كاستراسيا) - دەپ ۇسىنىلادى (احمەتوۆ م. مەديسينالىق تەرميندەر سوزدىگى، الماتى، 2009). كاستراسيا (لات. castratio-وسكوپلەنيە، كاستراسيا) دەپ جازىلعان. ۆ بولشوم ەنسيكلوپەديچەسكوم سلوۆارە مەديسينسكيح تەرمينوۆ پود رەداكسيەي پروفەسسورا ە.گ.ۋلۋمبەكوۆا (موسكۆا «گەوتار-مەديا»، 2012) ناپيسانو، چتو كاستراسيا، ۆوزدەيستۆيە، ۆىزىۆايۋششيە پولنوە نەوبراتيموە پرەكراششەنيە فۋنكسيي گوناد، ستەريليزاسيا، ەماسكۋپياسيا. كاستراسيا دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى قالاي ءپىشتىرۋ بولاتىنى تۇسىنىكسىز. ءپىشتىرۋ (وبرەزانيە) دەگەن سۇندەتكە وتىرعىزۋ دەگەن ءسوزدىڭ بالاماسى عوي. نەمەسە برونحيت –برونح قابىنۋ دەپ بەرىلگەن. برونحيت-برونحتىڭ ىشكى شىرىش قاباتىنىڭ قابىنۋى بولۋ كەرەك. مۇنداي سوزدەردى قازاقشا جازعاندا ەرەكشە كوڭىل اۋدارىلۋى كەرەك. ال وسترىي ءبرونحيتتىڭ (acute bronchitis) ءجىتى برونحيت دەپ اۋدارىلۋى تىپتەن ميعا سيمايدى.
گنوينيك –ىرىڭدىك، گنوينيچكوۆىي ءىرىڭدى بورتپەلى، ءىرىڭ بورتپەلى، گنوينيچوك –ءىرىڭدى بورتپە، پۋستۋلا. بۇل جەردە قايسىسى دۇرىس، قايسىس بۇرىس ايتۋدىڭ ءوزى قيىن.
كاتەريزاسيا- كاتەترلەۋ، كاتەتر سالۋ، تۇتىك سۇڭگى سالۋ، كاتەريزاسيالاۋ. كاتەترلەۋ مەن كاتەتەريزاسيا ەكەۋى نەگە بىردەي بەرىلگەن؟ نەگە كاتەتر سالۋ بولادى، نەگە كاتەتر ەنگىزۋ بولمايدى؟
ال، سونىمەن قاتار اورتانى قولقا دەپ اتاۋ تۋرالى دا ويلانۋ كەرەك. قازاقتا قولقاسى قابىنعان دەگەن ءسوز تىركەس بار. مەن الشىنباي راقىشۇلىن قاتتى سىيلايمىن، قۇرمەتتەيمىن. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، مەنىڭ مالىمەتىم بويىنشا قولقا دەپ تىنىس جولدارىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن مۇشەنى ايتادى. مەديسينالىق سوزدىكتەردە اورتانى قولقا دە پا لعاشرەتجازعانالشىنبايراقىش ۇلى. اورتانى اورتا دەپ قالدىرىپ قولقانىڭ اتاۋىن تىنىس جولدارىنا بەرگەن ءجون.
ديارەيا-10 قايتا قارالعان حالىقارالىق اۋرۋلار جىكتەلىسى (مكب-10) بويىنشا وسىلاي اتالادى. احمەتوۆتىڭ سوزدىگى بويىنشا-ديارەيا، ىشوتپە (بۇل سوزگە مەن تۇسىنبەدىم)، ءىش ءوتۋى ، تىشقاق دەپ اۋدارىلعان.
قازىرگى كەزدە ءبىزدىڭ ەلىمىز دۇنيەجۇجىلىك دەساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ (ددۇ) مۇشەسى بولىپ كەلەدى. دەمەك ددۇ دەكلاراسيالارىن ءبىز ورىنداۋعا مىندەتتىمىز. سەبەبى بۇل دەكلاراسيالارعا ءبىزدىڭ ۇكىمەت باسشىلارى قول قويعان. ال ديارەيا - حالىقارالىق تەرمين. سوندىقتان مۇنداي تەرميندى قالاي بولسا سولاي اۋدارۋعا بولمايدى. جاقىندا ءبىر وتىرىستا ديارەيانى –قاتتى ءىش ءوتۋ دەپ اۋدارۋ ۇسىنىلدى. سوندا جۇمساق؟ جەڭىل دياررەيالار دا بولۋ كەرەك بولا ما؟ بۇلاي شەتتەن شىقپايىق اعايىن.
مىنە، سوندىقتان اتالعان سوزدىكتى قايتا قاراپ، تولىقتىرىپ قايتا شىعاراتىن مەزگىل جەتكەن سىقىلدى.
سونىمەن قاتار، مەديسينانىڭ سالالارى بويىنشا سوزدىك شىعارۋ ماسەلەسىن كوتەرەتىن مەزگىل دە جەتكەن سىقىلدى. ول ءۇشىن مەديسينا سالالارى بويىنشا؛ پەدياتريا؛ تەراپيا؛ اكۋشەرلىك پەن گينەكولوگيا تب. سوزدىكتى سالالىق ماماندار بىرىگىپ، ءتىل ماماندارىمەن بىرگە جاساۋى كەرەك شىعار.
تاعى ءبىر ايتاتىن جانە تالاس تۋدىرىپ وتىرعان جاعداي، ول ءبىر ۇعىمنىڭ اتاۋىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ءبىر عانا تەرميندى (ءسوزدى ) قولدانامىز دەگەن پىكىر. بۇل پىكىردىڭ ايتارلىقتاي بولاشاعى بار دەپ ايتا المايمىن. ءبىز ءبىر جارىق ساۋلە ءتۇسىرۋ ۇعىمىمەن بايلانىستى: شىراعىم، شىراق، جارىعىم، ساۋلەم، ساۋلەتاي، ساۋلەتايىم، ساۋلەش، ساۋلەشىم، جارىق دۇنيەم، ايىم، كۇنىم، كۇنتايىم، جۇلدىزىم دەپ جۇرگەن قازاق حالقى ەمەسپىز بە؟ وسى تۇرعىدان قاراعاندا اورتا (aorta) دەگەن ءسوزدىڭ ءبىز قازاقشا بالاماسى دەپ جۇرگەن «قولقا» دەگەن ءسوزدىڭ پايدالانىلۋى. ءبىر جەردە اورتا دەپ اتاساق، ءبىر جەردە قولقا دەپ ايتۋعا نەگە بولمايدى؟ سول سياقتى تراۆماتولوگيا-جاراقاتتانۋ (جاراقات تۋرالى ءىلىم) جانە ت.ب. كوپتەگەن سوزدەر وسىلاي بولسا كەرەك.تىپتەن ورىسشا، قازاقشا نەمەسە اعىلشىن تىلىندە دايىندالعان مەديسينا ماماندارى ءبىر-بىرىن تۇسىنۋىنە دا جەڭىل بولار ەدى. ارينە، «جاراقاتتانۋ «دەگەن ۇعىم كوپ جاعدايدا تالاس تۋدىرادى. سەبەبى جاراقاتتانۋ (بۇل جەردە جاراقات الۋ تۋرالى ەمەس، سول جاراقاتتى ەمدەۋشى مامان تۋرالى ايتىلىپ تۇر) ماماندىقتى قالاي اتاۋىمىز كەرەك ەكەنىن كەلىسىپ العانىمىز ءجون. ءقازىر سوزدەردىڭ بالاما (سينونيم) سانىن شەكتەۋ كەرەك دەپ جاتقان تەرمين جاساۋشىلارمەن دە كەلىسە المايمىن، اسىرەسە ءار تىلدەگى. ولار مەديسينا سالاسىنداعى تەرميندەردى بايىتا تۇسەر ەدى، ءبىزىڭ ءتىلىمىزىدى باسقا ۇلت ءتىل وكىلدەرىنە دە تۇسىنۋگە جاعداي جاسار ەدى.
توقەتەرىن ايتسام، قازاقستاندا مەديسينا سالاسى بويىنشا تەرمين جاساۋ ماسەلەسى ءجۇرىپ جاتىر، وسىعان قاتىستى اقىسىز-پۇلسىز جۇمىس جاساپ جاتقان ۇلتى قازاق ازاماتتار مەن ازاماتشالار از ەمەس. ولار ەشكىمنەن ماراپات تا كۇتىپ وتىرعان جوق. تەك كەمشىلىك، وسى تەرميندەردى جاساۋ ءارتۇرلى جاعدايدا ءجۇرىپ جاتىر. اسىرەسە، وقۋلىقتار جازىپ جاتقان وقىتۋشى–عالىمداردىڭ بىر-بىرىمەن تولىق بايلانىس جوق. ال، ءارتۇرلى مەديسينا جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى جۇمىس جاساپ جاتقان تەرمينولوگيالىق توپتار ءتيىستى دەڭگەيدە بۇل ماسەلەنى شەشە الماي وتىر. سەبەبى، ولار سول جوو قىزمەتكەرلەرى بولعاندىقتان وزدەرىنىڭ لاۋازىمدىق مىندەتىن اتقارۋ كەرەك، وقۋلىقتار مەن وقۋلىقتاردى، ديسسەرتاسيانى تۇگەل اقىسىز - پۇلسىز تەكسەرىپ، تۇزەتىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ءاربىر مجوو-دا وسىعان جاۋاپتى رەسمي ورگان بولۋى كەرەك.
مەن مۇنى مينيسترلىكتەرگە قۇلاق قاعىس رەتىندە ايتىپ وتىرمىن. بۇل جۇمىستار، ونىڭ ىشىندە ۇلت ءۇشىن وتە قىمبات جۇمىس، نەگە تەگىن جاسالۋى كەرەك؟
بالاش تۇسىپقالييەۆ، رەسەي تابيعاتتانۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، مارات وسپانوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، مەديسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
پىكىر قالدىرۋ